Mity i legendy a twórczość J. R. R. Tolkiena

Mitologia i legendy to jedne z najstarszych, a z całą pewnością najbardziej uniwersalnych i najlepiej rozpoznawalnych źródeł współczesnej kultury. Z uwagi na swoją różnorodność, wielorakość prezentowanych postaci, motywów i wydarzeń oraz bogactwo przekazywanych treści mity i legendy przewijają się przez niemal każdą późniejszą epokę, a ich obecność jest zauważalna do dnia dzisiejszego.

Widać to na przykładzie klasycystycznej architektury, a także w języku, w którym istnieje wiele słów, frazeologizmów i przysłów wywodzących się z mitologii oraz legend. Stały się one również silną inspiracją dla dzieł Johna Tolkiena, o czym zamierzam mówić w trakcie dzisiejszego wystąpienia. W jego trakcie pokażę, że w utwory angielskiego pisarza garściami czerpią z prastarych podań i mitów.

Pracę rozpocznie analiza wpływu średniowiecznych legend na twórczość Tolkiena. Widać je we w głównym wątku „Władcy Pierścieni”, w którym pojawiają się analogiczne nawiązania do legend o królu Arturze i jego rycerzach Okrągłego Stołu. Stanowi ona właściwie archetyp historii opisanej przez Tolkiena. W głównym wątku fabuły widać podobieństwa pomiędzy legendami arturiańskimi a „Władcą Pierścieni”, ponieważ w powieści Tolkiena mamy do czynienia z misją najznamienitszych rycerzy i wojowników z różnych ras, którzy połączyli siły w celu zrealizowania ważnego zadania, czyli zniszczenia pierścienia. Podobną misję mają do wykonania bohaterowie legendy o rycerzach Okrągłego Stołu, udających się na wyprawę w celu zdobycia św. Graala.

Również w powieści „Hobbit, czyli tam i z powrotem” grupa bohaterów wybiera się w podróż w poszukiwaniu skarbu, co upodabnia ich do rycerzy Okrągłego Stołu. Skupiając się na postaciach, należy zauważyć, że wywodzący się z legend arturiańskich Perceval jest archetypem bohaterów Froda Bagginasa z „Władcy Pierścieni”. Wspólny jest dla nich fakt, iż są powiernikami najważniejszych z punktu widzenia fabuły artefaktów: Frodo ma za zadanie zanieść do Góry Przeznaczenia magiczny pierścień, a zaś zadanie Percevala to opieka nad mitycznym św. Graalem. Oba te przedmioty są do siebie zresztą bardzo podobne, ponieważ mają ogromną siłę oddziaływania na rzeczywistość i są obiektami pożądania największych mocy rządzących światem.

Ponadto pierścień i św. Graal mogą należeć wyłącznie do wybrańców, jakimi są Frodo i Perceval. Z kolei Drużynie Pierścienia z „Władcy Pierścieni” przoduje nadzorowany przez Gandalfa Aragorn, równie podobny do króla Artura. Obie postaci symbolizują bowiem najważniejsze cnoty rycerskie i są doskonałymi przywódcami. Udaje się im zjednoczyć wojska we wspólnym działaniu przeciwko wrogowi; król Artur w walce z Sasami, a Aragorn przeciwko Sauronowi. Gandalfa z „Władcy Pierścieni” można zaś porównać do czarownika Merlina, który w średniowiecznych mitach o królu Arturze także kształtował swój świat, służył radą istotom w potrzebie i zawsze był gotów, aby stawić czoła złu. Oprócz roli czarownika, jaką obaj odgrywają, łączy ich wygląd: zarówno Gandalf, jak i Merlin posiadają długie brody i mimo że wyglądają na staruszków, to istnieją na świecie od setek lat, a ząb czas się ich nie ima.

Kolejna średniowieczna inspiracja, jaką można wyróżnić we „Władcy Pierścieni” i „Hobbicie”, odnosi się do szeroko pojętej kwestii wartości, ideałów i postaw moralnych prezentowanych przez bohaterów. W tym kontekście wspomniałem już o jakże podobnym do Rolanda Aragornie uosabiającym cnoty idealnego rycerza, któremu udaje się zebrać różne rasy i królestwa pod swoim sztandarem w celu pokonania sił zła. Podobny wizerunek prezentuje Bilbo z „Hobbita”. Ponadto bohaterowie „Hobbita” i „Władcy Pierścieni” posiadają własne miecze świadczące o ich wyjątkowości, tak jak to było w średniowiecznych eposach, o czym świadczy Durendal Rolanda.

Własny miecz będący artefaktem ma do dyspozycji także Frodo, a jest nim Żądło reagujące blaskiem na obecność Orków. Dla pozytywnych bohaterów występujących we „Władcy Pierścieni”, „Hobbice”, a także utworze „Silmarillion” najważniejsze są takie wartości jak: honor, przyjaźń, lojalność, odwaga i męstwo. Nie tylko Aragorn i Bilbo uosabiają jednak cechy typowego średniowiecznego rycerza, gdyż w mniejszym lub większym stopniu możemy je odnaleźć właściwie w każdym członku Drużyny Pierścienia oraz i grupy Bilba. Spójrzmy chociażby na niepozornego i – zdawałoby się – nieco nieporadnego Sama Gamgee, który mimo tego, że nie umie pływać, uwielbia dobre jedzenie i spokojne prace w ogródku, to nie jest w stanie puścić Froda samego z trudną misją dotarcia do Mordoru. Kiedy dołącza do niego, rzucając się w pogoń za odpływającą łódką, zachowuje się jak wierny giermek średniowiecznego rycerza, który bez względu na wszystko honorowo służy swojemu panu.

Niezwykłą wierność kompanom prezentuje zresztą cała Drużyna Pierścienia i grupa Bilba, chociażby wówczas, gdy wspólnie udaje się w pogoń za porwanymi przez Orków Merrym i Pippinem lub kiedy Bilbo ratuje kompanów z pułapki. Ponadto we „Władcy Pierścieni” wielokrotnie można zaobserwować całkowite oddanie bohaterów wobec króla, który uosabia niedościgniony majestat i najwyższy szacunek. Wystarczy tylko spojrzeć na euforyczną reakcję obywateli i ich pełne oddanie wobec Aragorna, kiedy został on mianowany władcą Gondoru, skrajną wierność Faramira wobec Denethora czy respekt, jakim cieszą się Theoden oraz Elrond.

Mówiąc o cnotach rycerskich, nie można zapominać o honorze, widocznym chociażby wówczas, gdy Sam podąża za Frodem, Gandalf daruje życie Sarumanowi i walczy z nim na równych zasadach czy gdy Boromir przyznaje się do próby przejęcia pierścienia i w związku z tym odpokutowuje swoje winy, broniąc hobbitów przed atakiem Orków. Również Biblbo wielokrotnie ryzykuje własne życie, aby uratować je kompanom. Kreacje bohaterów we „Władcy Pierścieni” i „Hobbicie” w ogromnym stopniu bazują więc na etosie rycerskim, gloryfikując wartości, które miały największe znaczenie dla średniowiecznych wojowników, czyli: odwagę, lojalność wobec władcy, męskość, honor, przyjaźń i poświęcenie w imię wyższych ideałów.

Z kolei motywy mitologiczne występują we „Władcy Pierścieni”, „Silmarillionie” i „Hobbicie” poprzez wykorzystanie rozmaitych istot wywodzących się z najróżniejszych starożytnych podań. Wśród nich można wymienić elfy mające swoje korzenie w mitologii nordyckiej; krasnoludy pochodzące z mitologii germańskiej; smoki występujące w wielu starożytnych przekazach czy trolle, które pierwszy raz pojawiły się w mitologii nordyckiej. Tolkien inspiruje się zatem mitologią w sposób dosłowny, bezpośrednio sięgając po wywodzące się z niej istoty. Robi to w celu estetycznym, czyli aby wzbogacić świat przedstawiony, dzięki czemu staje się on jeszcze bardziej różnorodny i niezwykle barwny. Co ciekawe, w zbiorze starych islandzkich pieśni zatytułowanym „Edda młodsza” pojawiają się imiona krasnoludów z„Hobbita: Thorin, Dwalin, Balin, Kili, Fili, Bifur, Bombur, Dori, Nori, Ori, Oin i Gloin, co również wskazuje na dosłowną inspiracją mitologiami przez Tolkiena.

O wiele więcej inspiracji mitologicznych można znaleźć w utworze zatytułowanym „Silmarillion”. Pierwsze, co się rzuca w oczy, to podobieństwo między wizją stworzenia świata w mitologii greckiej i dziele Tolkiena. Mianowicie według starożytnych podań, rzeczywistość wyłoniła się z chaosu, zaś w „Silmarillionie” tworzy się ona z pustki, którą Eru Iluvatar wypełnia swoją cudowną muzyką. Inne podobieństwo dotyczy politeizmu pojawiającego się zarówno w mitologii greckiej, jak i w utworze Tolkiena. W „Silmarillionie” mamy bowiem do czynienia z istnieniem wielu rozmaitych bóstw, przy czym każde z nich jest odpowiedzialne za poszczególny element rzeczywistości. Można to uznać za oczywiste nawiązanie do greckiej mitologii, w której hierarchia i rola wielorakich bóstw wyglądały bardzo podobnie.

W „Silmarillionie” pojawia się również postać Mandosa opiekującego się duszami umarłych, co wzbudza skojarzenia z mitologicznym Hadesem. Z kolei zatopienie cudownej wyspy zwanej Numeron jest inspirowane mitem o Atlantydzie. Utwór Tolkiena nawiązuje jednak nie tylko do mitów greckich, ale również skandynawskich. Widać to na podstawie elfickiego języka, którego gramatyka i brzmienie wywodzą się z fińskiego eposu ludowego zatytułowanego „Kalevala”. Sama nazwa tolkienowskiego świata – Śródziemie, czyli z angielskiego Middle-Earth, ma natomiast swoje źródła w mitologii nordyckiej, w której świat był nazwany Midgard, co w dosłownym tłumaczeniu znaczy właśnie Śródziemie.

„Władca Pierścieni”, „Hobbit” i „Silmarillion” to utwory, które garściami czerpią ze średniowiecznych legend i starożytnych mitów. Odwołują się do nich zarówno w kontekście materialnym, co symbolizują wszelkiego rodzaju miejsca, przedmioty, rasy i postaci mające swoje źródła w mitach i średniowiecznych podaniach, jak i ideowym oraz symbolicznym, o czym świadczy przemycenie do kreacji bohaterów wartości wywodzących się wprost z etosu rycerskiego. Należy jednak zauważyć, że czerpiąc inspiracje ze średniowiecza i starożytności, utwory Tolkiena odnoszą się przede wszystkim do pozytywnego dziedzictwa tych epok, abstrahując od ich ciemnych stron, których bez wątpienia było niemało.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Tolkien J.R.R., Hobbit, czyli tam i z powrotem, Warszawa, Amber, 2011, ISBN 9788324139514,
2. Tolkien J.R.R., Silmarillion, Warszawa, Amber, 2012, ISBN 9788324144662,
3. Tolkien J.R.R., Władca Pierścieni, Warszawa, Czytelnik, 1981, ISBN 8307000610.

II Literatura przedmiotu:
1. Fairburn E., „Tolkien, czyli mitologia dla Anglii”, przeł. Tomaszkiewicz J., Nowa Fantastyka, 1994, nr 9, s. 8-9,
2. Lichański J. Z., „Władca Pierścieni” Johna Ronalda Rueala Tolkiena,
[w:] Średniowiecze, red. Zbytniewska K., Warszawa 2003, s. 64-69,
3. Markiewicz Henryk, Literatura a mity, Twórczość, 1987, nr 10, s. 55-70,
4. Olszański T. A., Tolkien i mit arturiański, Nowa Fantastyka, 2004, nr 8, s. 12,
5. Pastoureau M., Średniowieczna gra symboli, Warszawa, Oficyna Naukowa, 2006, s.321-336,
6. Szyjewski A., Prawda a mit: klucz do Tolkienowskiego świata, Znak, 2004, nr 9, 19-34.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Ze względu na swoją różnorodność, uniwersalizm i bogactwo mity stanowią silną inspirację dla Johna Tolkiena.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Legendy o rycerzach Okrągłego Stołu: główne wątki i postaci jako elementy wzorowane na średniowiecznych legendach o św. Graalu i rycerzach króla Artura.
b) Średniowieczny etos rycerski: wartości, ideały i postawy wywodzące się ze średniowiecznego etosu rycerskiego jako wzorce dla bohaterów.
c) Istoty: mitologia jako źródło, z którego Tolkien czerpie garściami podczas kreowania istot i ras żyjących w Śródziemiu.
d) Silmarillion: utwór wykorzystujący mitologię dla kreacji świata przedstawione i postaci oraz w celu ukazania pobocznych wątków.

3. Wnioski:
a) Wykorzystanie motywów mitologicznych i legend średniowiecznych polega na sięgnięciu po wywodzące się z nich postaci, wydarzenia, miejsca, istoty, wartości, wątki i ideały.
b) Mity i legendy wykorzystywane są przez Tolkiena do kreacji świata przedstawionego i sylwetek bohaterów.
c) Czerpiąc inspiracje ze średniowiecza i starożytności, utwory Tolkiena odnoszą się przede wszystkim do pozytywnego dziedzictwa tych epok, abstrahując od ich ciemnych stron

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *