Motyw patriotyzmu i bohaterowie-patrioci w literaturze polskiej

Patriotyzm to postawa moralna, która wiąże się z umiłowaniem ojczyzny i gotowością do aktywnego działania na jej rzecz. W dzisiejszych czasach termin ten jest nieco zapomniany i w świadomości społecznej nie odgrywa tak dużego znaczenia jak chociażby 150, 200 czy 300 lat temu. Wówczas Polska borykała się z wieloma problemami, znajdowała się pod zaborami i była zagrożona całkowitą zagładą, a wcześniej rozsadzana przez przywileje szlacheckie i system pańszczyźniany, dlatego tak ważne było, aby krzewić uczucia patriotyczne i przypominać rodakom, że pomimo że ich państwo nie istnieje na mapie, to trwa w ich sercach i umysłach. W tym celu literatura tworzyła kreacje bohaterów, którzy myślą o ojczyźnie jako nadrzędnej wartości, pragną jej dobra i poświęcają się dla niej.

Pan Tadeusz

Jeden z bohaterów „Pana Tadeusza” to Jacek Soplica, który po posądzeniu o zdradę ojczyzny postanawia odkupić swoje winy i przeistacza się w księdza Robaka. Zostaje emisariuszem i agitatorem propagującym ideę walki o niepodległość Rzeczpospolitej. Spotyka się zarówno ze szlachtą, jak i chłopami, nagabując do patriotyzmu i poświęcenia wobec ojczyzny. Bierze udział w walkach o kraj, jest gońcem na frontach wojennych, przekazuje tajne wiadomości i przygotowuje szlachtę do walki z Rosjanami.

Ks. Robak dobrze wie, że największą szansą na odzyskanie niepodległości jest współpraca z Napoleonem, dlatego żywo do niej namawia rodaków. Kiedy w końcu Napoleon wypowiada wojnę Rosji, bohater czuje się spełniony i może spokojnie umrzeć. W związku ze swoją działalności patriotyczną złapany przez zaborców ks. Robak musi poddać się brutalnym karom, takim jak pobicie kijami czy zsyłka na Sybir, jednak nawet to nie zniechęca go w jego postanowieniach. Ocala też życie potomka Horeszki – Hrabiego – w czasie polowania na niedźwiedzia oraz klucznika Gerwazego w trakcie bitwy szlachty z Rosjanami.

Poprzez patriotyczną działalność ks. Robak nie tylko udowadnia swoją miłość do ojczyzny, ale również dokonuje rehabilitacji za popełnione w młodości błędy. Wszystko to kreuje go na człowieka, którego można uznać za wzór osobowy godny do naśladowania dla każdego, komu ojczyzna leży na sercu. Mickiewicz przedstawia go jako wielki autorytet, którego odważny, mężny i heroiczny patriotyzm polega na politycznym i wojskowym zaangażowaniu w walkę o odzyskanie niepodległości Rzeczpospolitej.

Pan Wołodyjowski

Polakiem, dla którego ojczyzna ma decydujące znaczenie w życiu, jest także tytułowy bohater „Pana Wołodyjowskiego” Henryka Sienkiewicza. Poznajemy go jako dzielnego patriotę cieszącego się powszechnym szacunkiem i wiernie służącego ojczyźnie od wielu lat. Robi to z poczucia obowiązku i odpowiedzialności za kraj, a nie po to, aby osiągnąć osobiste korzyści. Zawsze gotowy do walki, wzbudza strach w przeciwnikach i respekt wśród kompanów. Największy dowód na swój patriotyzmu Michał Wołodyjowski daje podczas obrony twierdzy w Kamieńcu Podolskim, która staje się obiektem ataku wojsk tureckich.

Przed najazdem hord przeciwników wraz z przyjacielem Ketlingiem przyrzekają, że co by się nie działo, to do ostatniej kropli krwi będą bronić twierdzy. Wraz z nadejściem Turków bohater nie poddaje się i stara się utrzymać twierdzę, choć ma świadomość, że jest to niewykonalne. W przeciwieństwie do miasta, które się poddało, on zachowuje jednak odwagę, honor i wierność swoim ideałom. Chowa działa do twierdzy i próbuje bronić się wszelkimi dostępnymi środkami, jednak kiedy już ma świadomość, że przewaga wroga jest na tyle duża, iż nie ma szans wyjść cało z opresji, godzi się ze śmiercią.

Czule żegna się z przyjacielem Zagłobą oraz żoną i prosi ją, aby zaaprobowała to, co się stanie. W ostatnich chwila życia nie dba więc o siebie, ale o ojczyznę, ukochaną kobietę oraz łaskę Boga, czyli najważniejsze dla siebie wartości. Pozostaje im wierny do ostatniej chwili i nawet kiedy wiąże się to z cierpieniem, co uosabia jego na wskroś patriotyczne zachowanie. Michał Wołodyjowski wybiera świadomą śmierć w służbie ojczyźnie zamiast splamić swoją godność i poddać się, łamiąc wcześniej złożoną przysięgę. Umiera z własnej woli, wysadzając się i chcąc w ten sposób zachować godność.

Ginie dumnie, z modlitwą na ustach, pod rękę z przyjacielem Kettlingiem i z podniesioną głową. Jego postawa stanowi wyraz najważniejszych ideałów patriotycznych, a jego śmierć narrator przyrównuje do śmierci mitologicznego Hektora, a więc zestawia śmiertelnika Michała Wołodyjowskiego z legendarnym herosem, co jest wielką nobilitacją dla tego pierwszego. Nic więc dziwnego, że Pan Wołodyjowski zostaje nazwany Pierwszym Żołnierzem Rzeczpospolitej.

Rozdziobią nas kruki, wrony…

Główny bohater utwory Stefana Żeromskiego to powstaniec styczniowy, który przybrał przydomek Szymon Winrych. Należy do ostatnich powstańców walczących z Rosjanami i trzeba go uznać za wielkiego patriotę oraz niezwykle odważnego żołnierza gotowego do największego poświęcenia w imię ojczyzny. Winrych trzeci dzień z rzędu wędruje przez lasy i bagna, aby dowieźć broń swoim kompanom. Narrator opisuje go jako głodnego i ogołoconego nędznika, przesiąkniętego i przemokniętego do suchej nitki, z dziurawymi butami i pustą flaszką wódki w kieszeni. Winrych to dawny szlachcic o wysokiej pozycji społecznej, który wykazuje się ogromnym wysiłkiem i heroizmem, aby pomóc powstańcom.

Wytrwały i pełen determinacji, nie poddaje się i wierzy w sens walki, choć widzi tragizm położenia swojego oraz innych powstańców. Choć Winrych ma świadomość beznadziejności swojej i ich sytuacji, to pomimo ryzyka utraty życia robi wszystko, aby ich wesprzeć. Całkowicie angażuje się w pomoc powstańcom, lecz ostatecznie zostaje złapany i sponiewierany, a następnie brutalnie zabity przez Moskali. Prosi o zachowanie życia, upadla się przed Rosjanami, ale nic to nie daje, dlatego śmiertelnie zraniony umiera z modlitwą na ustach, przebaczając wrogom i prosząc Boga o łaskę. Winrych to samotny i skazany na porażkę patriota, którego działania nie mają szans na powodzenie, a wizerunek ulega deheroizacji.

„Rozdziobią nas kruki, wrony…” przedstawia go jako bohatera tragicznego o dramatycznych losach prowadzących do naturalistycznie zobrazowanej śmierci. Autor odbrązawia sylwetkę Winrycha, ilustrując jego beznadziejną sytuację jako przegranego i obdartego z godności powstańca. Jego smutna, ale chwalebna i podkreślającego jego bezinteresowną miłość do Polski historia wzbudza w czytelniku współczucie i daje do zrozumienia, jak tragiczną klęską skończył się styczniowy zryw z 1863 roku.

Echa leśne

„Echa leśne” przedstawiają zebranie w lesie, gdzie spotyka się kilka osób w celu podzielenia ziemi. Przy okazji wywiązuje się pomiędzy nimi rozmowa dotycząca kapitana Rymwida – bratanka jednego ze zgromadzonych – gen. Rozłuckiego. Generał wspomina, że po wybuchu powstania Rymwid wbrew jego woli zaangażował się po stronie powstańców, mimo że był wychowywany na człowieka wiernego Rosji. Choć generał Rozłucki otwarcie krytykuje swojego bratanka, to z jego opowieści wyłania się sylwetka wielkiego bohatera narodowego gotowego do ofiarowania życia w imieniu ojczyzny. Rymwid nie bał się zbuntować przeciwko silniejszym Rosjanom i stanąć po stronie prawdy, reprezentując siły Rzeczpospolitej.

Został kapitanem jednego z powstańczych oddziałów i szybko wspiął się w żołnierskiej hierarchii, co świadczy o jego zaangażowaniu i umiejętności realizacji postawionych przed nim celów. Skaleczony, odarty, zaniedbany i głodny został złapany przez rosyjskiego żołnierza – Szczukina – a następnie postawiony przed sądem. Nie złamał się jednak i z honorem przyjął swój los, przyznając się do udziału w powstaniu. Zachował godność przynależną każdemu bohaterowi narodowemu, za którego bez wątpienia można go uznać. W obliczu śmierci wykazał się dumą i nie wstydził się poparcia dla sprawy polskiej, choć groziła mu przez to utrata życia. Nie wyparł się swoich poglądów i twardo przy nich obstawał, mimo że takie kategorycznie zachowanie zmniejszyło jego szanse na łaskę ze strony Rosjan.

O heroizmie i miłości Rymwida do ojczyzny świadczy fakt, że jego ostatnia wola wiązała się z życzeniem wychowania syna na polskiego patriotę. W momencie rozstrzelania przyjął postawę godną, niezłomną i wyprostowaną, w efekcie czego odszedł jako wielki bohater, który do ostatniej chwili dumnie reprezentował Polskę. Troszczył się o kraj, angażował się w jego los i był gotowy walczyć w jego obronie, ryzykując zdrowie i życie. Pomimo rosyjskiego wychowania zaordynowanego przez stryja czuł się Polakiem odpowiedzialnym za ojczyznę.

Choć umarł, to odniósł zwycięstwo moralne i odszedł jako niezłomny, odważny, męski i heroiczny bohater narodowy. Nie prosił o ułaskawienie i nie splamił swojego honoru uległością wobec Rosjan, będąc bezwzględnie wiernym swoim ideałom i za wszelką cenę dążąc do wolności. Nic więc dziwnego, że lokalna społeczność ukazana w „Echach leśnych” ma wobec niego wielki szacunek, o czym świadczy ciągle żywa pamięć o jego osobie i fakt, że karczmarz nie śmie ruszać drzewa, przy którym stoi krzyż Rymwida.

Podsumowanie

Wizerunek patrioty w literaturze polskiej jest heroiczny i nieskazitelny, a patriotyzm to najważniejsza wartość dla bohaterów. Omówione postaci ofiarowują swoje życie w imię walki o wolność ojczyzny i robią wszystko, aby dbać o jej dobro. Kierują się w życiu honorem, godnością i miłością do ojczyzny, a ich postawę można określić jako męską, odważną, dumną, odpowiedzialną i pełną ofiarności. Nie boją się zaangażować w działania na rzecz obrony Polski, nawet jeśli może to mieć dla nich negatywne konsekwencje. Ich nieprzejednana postawa sprawia, że w obliczu walk o ojczyznę nawet śmierć nie jest im straszna. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że wizerunki patriotów w literaturze polskiej najlepiej uwidaczniają się w czasie walki o ojczyznę.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

1. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
2. Sienkiewicz Henryk, Pan Wołodyjowski, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984,
3. Żeromski Stefan, Echa Leśne, W: Żeromski Stefan, Opowiadania, Warszawa, Czytelnik, 1973, ISBN 8351002271,
4. Żeromski Stefan, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, W: Żeromski Stefan, Opowiadania, Warszawa, Czytelnik, 1973, ISBN 8366109271.

II Literatura przedmiotu:

1. Lementowicz Urszula, Opowiadania Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2008, ISBN 9788386581771, s. 34-35, 41-42,
2. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 21-23,
3. Osmoła Józef, Pan Wołodyjowski, Lublin, Biblios, 2001, ISBN 8386581719, s. 12-24,
4. Patriotyzm, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 683-687.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Literatura polska kreuje sylwetki wielkich patriotów, którzy całe swoje życie podporządkowują ojczyźnie.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:

a) Pan Tadeusz: Jacek Soplica jako ks. Robak zaprezentowany jako bohater, który ofiarowuje życie w imię politycznej i militarnej walki o wolność Polski.
b) Pan Wołodyjowski: wierność ojczyźnie, gotowość do walki o nią niezależnie od sytuacji i wypełnienie przysięgi jako symbole patriotycznej postawy Wołodyjowskiego.
c) Rozdziobią nas kruki, wrony…: Szymon Winrych jako heroiczny i pełen poświęcenia powstaniec styczniowy i polski żołnierz walczący o wolność ojczyzny pomimo braku szans na zwycięstwo.
d) Echa leśne: Rymwid jako niezłomny, pełen heroizmu, godności i dumy bohater narodowy, który jako powstaniec do ostatniej kropli krwi walczy o polską wolność.

3. Wnioski:
a) Postawa patriotyczna wiąże się z odwagą, honorem, ofiarnością, odpowiedzialnością i męstwem.
b) Wizerunek patriotów jest heroiczny i polega na ukazaniu nieskazitelnie czystych moralnie bohaterów, którzy ofiarowują swoje życie w imię walki o wolność ojczyzny i kierują się honorem, godnością i patriotyzmem.
c) Sylwetki patriotów ukazywane są najczęściej na tle walk o wolność Polski.