Motyw ogrodu w literaturze i sztuce

W sensie dosłownym ogród jest miejscem stworzonym przez człowieka, w obrębie którego uprawia się roślinność. Trzeba więc się nim opiekować, pracować przy nim i dbać o niego, aby latem udało się wydobyć jego piękno. Ogród często służy również w celu uprawy przydomowych warzyw, odpoczynku, relaksu czy spotkania się z rodziną lub znajomymi.

W literaturze i malarstwie nabiera on jednak nowych kształtów, ponieważ funkcjonuje nie tylko w dosłowny sposób, jako miejsce uprawy roślin, ale również pełni rolę symbolu. Co zatem symbolizuje ogród w sztuce i w jaki sposób ukazywany jest jego motyw? Na te i inne pytania związane z motywem ogrodu w literaturze i malarstwie postaram się odpowiedzieć w trakcie dzisiejszego wystąpienia, bazując na wybranych przykładach.

Ogród miłości

Pierwszym omówionym przeze mnie dziełem będzie Jana Andrzeja Morsztyna zatytułowany „Ogród miłości”. Jak można się domyślać na podstawie tytułu, ten barokowy wiersz ilustruje ogród jako symbol największego ludzkiego uczucia – miłości. Na podstawie opisu pełnego różnorodnych kwiatów i roślin podmiot liryczny przedstawia rozmaite emocje i uczucia związane z miłością. Gospodarzem ogrodu jest Kupidyn, czyli Amor, tyle że pozbawiony swojego charakterystycznego łuku. Początkowo ogród w wierszu Morsztyna jest rozległym miejscem, które zostaje przedstawione jako labirynt, gdzie człowiek może się zgubić, aby w następnych zwrotkach zmienić się w czynnik dający nadzieję.

Kolejne elementy ogrodu porównywane są przez podmiot liryczny do miłości i związanych z nią uczuć: fontanny są metaforą łez związanych z uczuciowym zawodem, zioła dają wiarę w szczęśliwą miłość, chwasty są niespełnionymi obietnicami kochanków, suche gałęzie to metafora zwiędłego uczucia, głóg symbolizuje zdradę, kamienie kłopoty, a wapno – troskę. Ogród stanowi więc metaforę trudnej i skomplikowanej miłości, która z jednej strony daje wiele radości, ale może również stać się przyczyną osobistego nieszczęścia i tragedii. Porównanie ogrodu do miłości pozwala w sposób sugestywny i obrazowy odnieść się do tematyki miłosnej, posługując się zasadą kontrastu, która była elementem charakterystycznym dla epoki baroku.

Tajemniczy ogród

Równie istotną rolę ogród odgrywa w powieści „Tajemniczy Ogród”. Tytułowe miejsce jest ulubionym zakątkiem pani Craven, po której śmierci mąż całkowicie uniemożliwił dostęp do niego. Od tego czasu nikt nie mógł tam wejść, gdyż otaczał go wysoki mur i brama, do której nie dało się odnaleźć klucza. Jedynie ogrodnik od czasu do czasu przeskakiwał przez płot i doglądał ogrodu. Sytuacja zmienia się w momencie pojawienia się w posiadłości siostrzenicy pani Craven – dziesięcioletniej Mary. Dziewczynka przypadkiem odnajduje zagubiony klucz do bramy ogrodu i decyduje się na wejście do niego. Znajduje tam wiele krzewów, pędów i kwiatów, które są jednak zaniedbane i sprawiają, że całość wygląda szaro i ponuro.

Mimo to odwiedzone miejsce bardzo fascynuje Mary, o której trzeba powiedzieć, że nie czuła radości życia i była samotną oraz zgorzkniałą dziewczyną. Brak rodziców i kogokolwiek, kto by się o nią troszczył, negatywnie wpływał na jej stan psychiczny. Sytuacja uległa zmianie właśnie w momencie znalezienia klucza do ogrodu, którym Mary postanawia się zaopiekować. To miejsce daje jej radość życia i sprawia, że dziewczyna zaczyna widzieć sens swojej egzystencji.

Sadzenie nowych kwiatów, upiększanie krzewów, podlewanie roślin i opieka nad wszystkimi elementami ogrodu zmieniają jej charakter z zamkniętej w sobie, zgorzkniałej i samotnej w szczęśliwą w przyjazną i otwartą dziewczynę. Niemały wkład w ten proces mają inni bohaterowie – Collin i Archibald Craven – którzy zaprzyjaźniają się z Mary i wraz z nią zajmują się ogrodem. Można powiedzieć, że wspólna znajomość i opieka nad opuszczonym ogrodem są dla nich – a szczególnie dla Mary – wybawieniem.

W „Tajemniczym Ogrodzie” odnajdujemy zatem zagadkowe ujęcie ogrodu jako miejsca, które w czasie trwania fabuły powieści zmienia się z zapuszczonego parku w piękny zieleniec. Utwór przedstawia również inną funkcję ogrodu, ukazując go jako czynnik zmieniający na lepsze życie bohaterów. Może on być symbolem pokazującym, że gdy jako ludzie dbamy o coś lub kogoś, odnajdujemy w ten sposób szczęście. Tytułowy „Tajemniczy Ogród” wskazuje, że opieka nad innymi i poświęcanie swojego życia drugiemu człowiekowi to największe wartości, które dają nieporównywalnie więcej profitów niż jakikolwiek inne rzeczy materialne i niematerialne.

Ogród przedziwny

Kolejnym omówionym przeze mnie utworem literackim będzie wiersz Leopolda Staffa zatytułowany „Ogród przedziwny”. Podmiot liryczny to mieszkaniec ogrodu, któremu towarzyszą dzieci i zwierzęta. Tytułowe miejsce jest bardzo nietypowe, gdyż rośliny kwitną w nim cały rok, wszystko jest piękne i pozytywnie oddziałuje na mieszkańców. Pszczoły są bardzo pracowite, ludzie szczęśliwi, a przyroda niezwykle żywa i przyciągająca. Wokół roznosi się śliczny zapach kwiatów, gwar zwierząt i uśmiech dzieci. Każdy jest dla siebie życzliwy, wszyscy są szczęśliwi i nikt nie robi sobie przykrości. Taki stan rzeczy wymaga jednak dużego nakładu pracy, który mieszkańcy muszą włożyć w utrzymanie ogrodu. Nie robią tego bynajmniej z przymusu, lecz z uśmiechem na ustach i pełną satysfakcją.

Mieszkańcy mają bowiem świadomość, że tylko skrupulatne wypełnianie swoich obowiązków może przynieść szczęście i dać spełnienie. Tytułowy ogród przedziwny został zatem ujęty jako kraina radości wydająca się tak cudowna, że aż nierzeczywista. To utopijne miejsce ma nam uświadomić, że świat powinien być prosty i jednocześnie szczęśliwy. Aby taki był, trzeba jednak włożyć dużo wysiłku w jego budowanie. Ludzie muszą być życzliwi nie tylko dla siebie, ale również dla przyrody i zwierząt – tylko wtedy zapanuje powszechna radość.

Niestety jest do dość nierzeczywista wizja, tak jak nierzeczywisty jest tytułowy ogród, o którym sam autor mówi „przedziwny”. Ten przymiotnik wskazuje, że Staff ma świadomość, iż wykreowany przez niego ogród to tylko symbol idealnego świata, w którym chciałby żyć. I właśnie taką funkcję pełni ogród – jest to utopijne miejsce podpowiadające ludziom, jak powinni się zachowywać, aby dążyć do idealnego świata.

Raj ziemski

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, będzie obraz „Raj ziemski” Jana Breughla Młodszego. Mimo iż tytuł wskazuje, że przedstawia on ziemski Raj, to w istocie zaprezentowana przez autora wizja nie jest wcale tak jednoznacznie ziemska. Widzimy bowiem tętniący życiem las przepełniony barwną roślinnością i rozmaitą zwierzyną, a w oddali zarysowują się zielone pagórki i łąki. Obraz Jana Breughla Młodszego tętni życiem i kipi spokojem emanującą z ukazanych na nim zwierząt. Choć są one bardzo różnych gatunków, bo można wśród z nich znaleźć ptaki, tygrysy, byka, psy, sarny czy konia, to wszystkie żyją ze sobą w harmonii.

Fakt, że dzikie zwierzęta nie atakują słabszych, wskazuje, że zilustrowane na obrazie miejsce jest symbolem Raju, gdzie panuje powszechna błogość i nie ma miejsca na żadną agresję. Warto również zwrócić uwagę na niezwykle bujną, płodną i wielobarwną roślinność, która dodaje kolorytu dziełu i jest dowodem na rajską cudowność zaprezentowanego miejsca. Z obrazu emanuje spokój, harmonia i wyciszenie, jego kolorystyka jest różnorodna i zdominowana przez zieloną barwę, a kompozycja otwarta.

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, motyw ogrodu w literaturze i malarstwie funkcjonuje w sposób symboliczny. Czasem symbolizuje Raj i Arkadię, tak jak to było na obrazach „Ogród przedziwny” i „Raj ziemski”; innym razem jest metaforą uczucia, jak w „Ogrodzie miłosnym” Morsztyna, a także pełni rolę alegorii ludzkiego życia i opieki nad drugim człowiekiem, co widać w „Tajemniczym ogrodzie”. W kontekście wniosków należy zauważyć, że bez względu na to, czego symbolem jest ogród, zawsze jawi się jako kraina pełna harmonii, cudownej przyrody, błogości i beztroski. Żyjący w nim ludzie nie mają żadnych problemów i prowadzą pozbawioną trosk egzystencję, opiekując się roślinnością i korzystając z owoców ogrodu.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Breughel Jan, Raj ziemski, dostęp online: http://bi.gazeta.pl/im/7c/3c/da/z14302332Q,Jan-Brueghel-Mlodszy—Raj-ziemski—1620-25.jpg, 08.02.2014,
2. Hodgson Burnett Frances, Tajemniczy ogród, Wrocław, Siedmioróg, 2008, ISBN 9788371621093,
3. Morsztyn Jan Andrzej, Ogród miłości, dostęp online: http://staropolska.pl/barok/JA_Morsztyn/lutnia_03.html, 08.02.2014,
4. Staff Leopold, Ogród przedziwny, W: Wybór poezji, wyd.3, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985, ISBN 8304013894, str.71-73.

II Literatura przedmiotu:
1. Maciejewska Irena, Pochwała piękna istnienia. Ogród przedziwny, W: Wiersze Leopolda Staffa, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1987, str. 52-60,
2. Ogrody, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 634-637,
3. Paprocka Anna, Topos ogrodu w kulturze, Polonistyka, 2000, nr 8, s. 492-497,
4. Wyka Kazimierz, Wędrując po tematach. T. 1: Czasy, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1971, rozdz.: Ogrody, S. 250-267.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw ogrodu funkcjonuje w literaturze i sztuce nie tylko w sposób dosłowny, ale również symboliczny i metaforyczny.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Ogród miłości”: ogród jako symbol miłości, którego elementy stanowią metaforę uczuć i emocji związanych z miłością.
b) „Tajemniczy ogród”: ogród jako miejsce symbolizujące zmianę życiową, dojrzewanie, odnalezienie sensu życia i opiekę nad drugim człowiekiem.
c) „Ogród przedziwny”: utopijny ogród jako symbol idealnej krainy, gdzie panuje powszechna szczęśliwość i ludzie żyją ze sobą w zgodzie.
d) „Raj ziemski”: ogród jako symbol Raju i harmonii oraz miejsce, w którym wszystkie istoty żyją ze sobą w zgodzie.

3. Wnioski:
a) Ogród najczęściej symbolizuje Raj, jednak może być też metaforą miłości i alegorią ludzkiego życia.
b) Ogród ukazywany jest jako kraina pełna harmonii, cudownej przyrody, błogości i beztroski.
c) Żyjący w ogrodzie ludzie nie mają żadnych problemów i prowadzą pozbawioną trosk egzystencję, opiekując się roślinnością i korzystając z owoców ogrodu.