Motyw pór roku w literaturze

Pory roku to element natury, który wiąże się z jej cyklicznością i następującymi po sobie okresami klimatycznymi. Wiosna, lato, jesień i zima charakteryzują się rozmaitymi, specyficznymi dla siebie cechami i w dużym stopniu różnią się od siebie. Choć już się do tego przyzwyczailiśmy i dostosowaliśmy, to należy zauważyć, że każda z pór roku w ogromnym stopniu determinuje życie społeczne, zawodowe, a nawet emocje i samopoczucie człowieka. Oczywistym jest bowiem, że ludzka aktywność zimą całkowicie różni się od tej latem. Silny wpływ pór roku na życie człowieka sprawił, że stały się one popularnym tematem literackim, którego sposoby obrazowania są wielorakie i niejednorodne.

Mit o Demeter

Analizę warto zacząć od mitologii, która w typowy dla siebie, metaforyczny sposób przedstawia genezę powstania pór roku. Najważniejszą rolę w tym kontekście odgrywa grecka bogini płodności ziemi i urodzaju – Demeter. Jej najukochańszą córką była Kora, która pewnego dnia złamała zakaz matki i w trakcie pobytu na łące zaczęła zrywać kwiaty narcyza, w związku z czym spotkała ją kara, ponieważ Hades porwał ją do swojej krainy ciemności. W efekcie na ziemi zapanował głód i klęska nieurodzaju, gdyż zrozpaczona i rozpamiętująca córkę Demeter próbowała ją odnaleźć i nie była w stanie zaopiekować się ziemią ani naturą.

Aby załagodzić sytuację, Zeus ustalił z Hadesem, że przez 9 miesięcy w roku Kora będzie przy matce, lecz na 3 miesiące będzie musiała wracać do swojego męża z uwagi na fakt, że w podziemiach zjadła owoc granatu. Według mitologii greckiej, to zdarzenie stało się przyczyną powstania pór roku, bo kiedy Demeter miała przy sobie ukochaną córkę, nadchodziły wiosna i lato, a ziemia zaczynała zakwitać i dawać plony, zaś gdy Kora schodziła z powrotem do Hadesu, smutek bogini sprowadzał płaczącą deszczem jesień i ciemną oraz chłodną zimę. Powstanie pór roku w mitologii jest zatem efektem działania bogów, w których moc sprawczą starożytnicy Grecy wierzyli bardzo mocno. Mitologia ujmuje ten temat w sposób paraboliczny, za pomocą alegorii, co było typowe dla antycznej twórczości.

Żywot człowieka poczciwego: Rok na cztery części podzielon

Do motywu pór roku odnosi się jeden z rozdziałów „Żywota człowieka poczciwego”, zatytułowany „Rok na cztery części podzielon”. Utwór Mikołaja Reja ukazuje życie szlachcica-ziemianina, które wpisane jest w pory roku zaprezentowane jako nieodłączna część natury. Pory roku w ogromnym stopniu kształtują codzienność głównego bohatera i jego rodziny, określając jego zajęcia i obowiązki gospodarcze oraz domowe. Pory roku mają więc wymiar typowo praktyczny i zobrazowane są w sposób dosłowny, jako odmienne okresy, w trakcie których życie przebiega różnie. Takie ujęcie jest wobec tego całkowicie różne od mitu o Demeter i nie ma z nim praktycznie żadnego związku.

Mianowicie wiosną główny bohater rozpoczyna prace gospodarcze i zasiewa rośliny, usuwa chwasty i opiekuje się ogrodem, a także odbywa spacery z rodziną. Latem człowiek poczciwy poluje, zbiera warzywa i owoce, chodzi na grzyby i uzupełnia zapasy w spiżarni, zaś jesienią odpoczywa i wraz z rodziną cieszy się efektami prac gospodarczych oraz polowych. Również zima jest okresem, w którym bohater odpoczywa i spędza czas w domu z rodziną. Widać zatem, że w „Żywocie człowieka poczciwego” pory roku w ogromnej mierze kształtują codzienne życie bohatera i mają wpływ na rodzaj podejmowanej przez niego aktywności. Są one ściśle związane z pracami polowymi i gospodarczymi oraz z naturalnym cyklem życia.

Na tej podstawie można uznać, że Mikołaj Rej ukazuje je również w sposób symboliczny, jako kolejne etapy ludzkiego życia, przez które przechodzi bohater. Występujące obok dosłownego alegoryczne i metaforyczne ujęcie tematu sprawia, że „Żywot człowieka poczciwego” upodabnia się pod tym względem do mitu o Demeter, jednak mimo wszystko u Reja pory roku dotyczą wyłącznie ludzi i w żadnym stopniu nie odnoszą się do bóstw lub innych istot ponadnaturalnych.

Chłopi: Jesień

W podobny sposób jesień prezentuje pierwszy tom „Chłopów” o wiele mówiącym tytule „Jesień”. Na tle upływającego czasu Władysław Reymont w swojej słynnej powieści opisuje codzienne życie mieszkańców wsi Lipce. Początkowo, kiedy jesień dopiero się zaczyna po ustępującym lecie, a pogoda sprzyja pracom polowym, bohaterowie wykonują je przez cały czas, ponieważ muszą zrobić odpowiednie zapasy na zimę. Od świtu do zmierzchu chłopi krzątają się na polach i w gospodarstwach, a kiedy przychodzi wieczór, udają się do karczmy, aby porozmawiać i spędzić wspólnie czas.

Z uwagi na coraz krótsze dni mieszkańcy Lipiec zmniejszają intensywność prac polowych i skupiają się na zbieraniu kapusty. Coraz późniejsza jesień daje się we znaki również przez częste opady deszczu, intensywne powiewy wiatru i zmieniający się krajobraz, który z jednej strony staje się szary i ponury, a z drugiej barwny i złoty. Jesień to czas tradycyjnego, organizowanego co roku jarmarku, gdzie chłopi oferują swoje produkty i artykuły – zarówno spożywcze, jak i wykonane ręcznie. Jarmark to także okazja do wspólnego spotkania wszystkich mieszkańców. Nieodłącznym elementem jesieni jest także dzień zaduszny, kiedy chłopi odwiedzają cmentarze i na ich grobach odprawiają pogańskie gusła.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że tak jak w „Żywocie człowieka poczciwego”, tak i w powieści Reymonta jesień jest czynnikiem kształtującym codzienne życie mieszkańców Lipiec. Podobnie jak u Reja, tak i w tym przypadku jest ona ujęta w kontekście prac polowych i gospodarczych oraz jako nieodłączna część naturalnego rytmu. Mieszkańcy dostosowują się bowiem do warunków jesiennych i podporządkowują im swój tryb życia oraz pracy. Sposób prezentacji jesieni jest więc bardzo podobny do „Żywota człowieka poczciwego” i całkiem odróżnia się od mitu o Demeter. Należy jednak podkreślić, że w przeciwieństwie do poematu Reja u Reymonta jesień nie ma wymiaru metaforycznego, a jej obraz jest wyłącznie realistyczny.

Deszcz jesienny

Jesień pojawia się również w wierszu Leopolda Staffa zatytułowanym „Deszcz jesienny”. Sposób jej obrazowania okazuje się jednak zupełnie inny niż we wcześniejszych dziełach, ponieważ jesień nie ma wymiaru metaforycznego i służy wyłącznie do wykreowania melancholijnego nastroju dzieła. Podmiot liryczny opisuje jesień w sposób sentymentalny, jako okres zadumy, brzydkiej pogody i częstego deszczu miarowo uderzającego w okna. Obrazy i dźwięki jesieni pozwalają wykreować smutną atmosferę dzieła i zaprezentować podmiot liryczny jako dekadenta pozbawionego nadziei i optymizmu. Pogrążony w pochmurnym nastoju, czuje się samotny i opuszczony, co współgra z pochmurnymi i ponurymi widokami za oknem.

Jesień jest więc elementem kreującym nie tylko sentymentalną aurę utworu, ale również wpływającym na melancholijną i zrezygnowaną postawę podmiotu lirycznego. Nie można powiedzieć o niej niczego dobrego, ponieważ cechuje się szarością, spadającym deszczem i ponurymi krajobrazami, w efekcie czego nie sposób się z niej cieszyć. Aby oddać jej ponury obraz, Staff sięga po wyrazy dźwiękonaśladowcze, nadaje wierszowi rytm i posługuje się tzw. eufoniami, które są wyrazami składającymi się z głosek „sz” i „cz”.

W ten sposób wiersz staje się monotonny i jednostajny, dzięki czemu efekt dekadentyzmu, sentymentalizmu i melancholii zostaje jeszcze bardziej pogłębiony. Jesień jest wobec tego tłem utworu tworzącym jego pochmurny nastrój i podkreślającym dekadencką postawę podmiotu lirycznego. Porównując wiersz Staffa do wcześniejszych utworów, należy zauważyć, że pomimo wszystkich różnic jesień silnie wpływa na podmiot liryczny, tak samo jak w „Chłopach” i „Żywocie człowieka poczciwego” mocno oddziaływała na życie bohaterów.

Podsumowanie

Sposoby obrazowania pór roku mogą być różne: dosłowne, metaforyczne i alegoryczne. Dosłowne ujęcie oznacza, że pory roku są ukazywane jako kolejne okresy klimatyczne następujące po sobie, tak jak to było w „Żywocie człowieka poczciwego” i „Chłopach”; w obu tych dziełach pory roku wyznaczają rytm dnia i cykl pracy. Z kolei metaforyczne i alegoryczne obrazowanie pór roku polega na nadaniu im dodatkowych sensów, niewynikających z ich naturalnych cech, czego potwierdzeniem jest mit o Demeter. Utwór „Deszcz jesienny” to natomiast przykład dzieła, w którym pora roku wykorzystana jest jako tło tworzące odpowiedni nastrój. Bez względu na różnice w ujęciu tematu z całą pewnością można stwierdzić, że w każdym przypadku pory roku wpływają na bohaterów i fabułę dzieł literackich.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Parandowski Jan, Demeter, W: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa, Puls, 1992, ISBN 0907587852,
2) Rej Mikołaj, Żywot człowieka poczciwego, Janki, Morex, 1994, rozdz.: Rok na cztery części podzielon, ISBN 9788385904762,
3) Reymont Władysław, Chłopi. Jesień, Wrocław, Siedmioróg, 2003, ISBN 8371628749,
4) Staff Leopold, Deszcz jesienny, W: Liryki Staffa, Toruń, Algo, 2004, ISBN 838803393X.

II Literatura przedmiotu:
1) Balbus Stanisław, Pory roku: Chłopi, W: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych, red. Balbus Stanisław i Maciąg Włodzimierz, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 273-279,
2) Lementowicz Urszula, Poezje Leopolda Staffa, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581481, s. 15-19,
3) Marzec Anna, Chłopi Reymonta, czyli poezja pór roku, Język Polski w Szkole Średniej, 1996/1997, nr 2, s. 60-65,
4) Polańczyk Danuta, Mitologia Jana Parandowskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581672, s. 27.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Pory roku są przedstawiane na różne sposoby, a sposób ich ukazywania wiąże z ogólną wymową danego dzieła.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Mit o Demeter”: typowe dla mitologii, alegoryczne ujęcie pór roku, które są efektem działania bogów.
b) „Rok na cztery części podzielon”: pory roku kształtujące codzienne życie i prace bohatera oraz jego rodziny, które są ujęte również jako kolejne etapy ludzkiej egzystencji.
c) „Chłopi”: dosłowne ujęcie jesieni, która w ogromnym stopniu określa wpisaną w rytm natury codzienność mieszkańców wsi Lipce.
d) „Deszcz jesienny”: jesień jako motyw tworzący melancholijną aurę utworu i przyczyniający się do dekadenckiej postawy podmiotu lirycznego.

3. Wnioski:
a) Sposoby obrazowania pór roku mogą być różne: dosłowne, metaforyczne i alegoryczne.
b) Pory roku w ogromnym stopniu wpływają na codzienne życie i nastroje bohaterów oraz podmiotów lirycznych.
c) Metaforyczne ujęcie pór roku polega na nadaniu im dodatkowych sensów, które nie wiążą się z ich dosłownym funkcjonowaniem.