Tradycje, obyczaje i obrzędy oraz ich funkcja w literaturze polskiej

Tradycje i obyczaje są utrwalonymi schematami zachowania w danej grupie społecznej i określają sposób postępowania w określonych sytuacjach. Są one względnie trwałe i niezmienne, przekazuje się je z pokolenia na pokolenie, a ich złamanie wiąże się różnymi sankcjami ze strony grupy. Tradycje obejmuje nie tylko normy zachowania, ale również wierzenia, obrzędy, poglądy, wartości i inne elementy kultury.

Pewne jest, że tradycje i obrzędy mają ogromny wpływ na życie człowieka i zbiorowości społecznych, w dużym stopniu je regulując i określając, czego dowodem jest nie tylko codzienność, ale też literatura rożnych epok. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładnie przeanalizować to zagadnienie, omawiając rolę oraz funkcje tradycji, obrzędów i obyczajów w wybranych przez siebie dziełach.

Pan Tadeusz

Szlacheckie tradycje prezentuje „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. W Soplicowie nadają one formę życiu we dworku, formalizują je, tworzą hierarchię społeczną i stanowią element spajający wszystkich mieszkańców. Podstawową tradycją jest wspomnienia hierarchizacja, polegająca na tym, że osoby najważniejsze i najbardziej odpowiedzialne w posiadłości, czyli Sędzia i Podkomorzy, pierwsi wchodzą lub wychodzą podczas wspólnych wyjść i mają pierwszeństwo w zajmowaniu miejsc przy stole.

Miejsce przy stole uzależnione jest nie tylko od zajmowanego stanowiska, ale również od wieku czy płci. W trakcie posiłków zgodnie z obyczajem mężczyźni usługują kobietom, a po spożyciu zażywają tabakę. Podczas jedzenia bohaterowie zachowują się w sposób kulturalny i grzeczny, rozmawiają na określone tematy, zaś gości obdarzają nadzwyczajną serdecznością i przyjmują nad wyraz godnie. Szlachecka obyczajowość objawia się również poprzez spędzanie czasu na tradycyjnych polowaniach czy grzybobraniu, tańcowaniu do staropolskiego poloneza czy śpiewaniu patriotycznych pieśni.

Także podczas pracy mieszkańcy posiadłości stosują się do określonych reguł, gdyż jej początek wyznacza wschód, a zakończenie zachód słońca. W kontekście tematu należy też przywołać rozsądzanie sporów poprzez zwoływanie specjalnych zajadów, organizowanie sejmików szlacheckich czy podawanie przez ojca tzw. czarnej polewki, czyli zupy czerniny temu, komu odmawia się wydania córki za mąż, tak jak zrobił to Stanisław Horeszko z Soplicą, kiedy nie chciał, aby związał się on z jego córką.

Warto również pamiętać o tradycyjnych zaręczynach odbywających się wedle staropolskiego zwyczaju, a także o religijności i przywiązaniu do Boga. Zaprezentowane przez Adama Mickiewicza tradycje i obyczaje stanowią spoiwo dla mieszkańców Soplicowa, świadczą o ich patriotyzmie i wzajemnym przywiązaniu oraz są dowodem, że Polacy potrafią efektywnie oraz owocnie współpracować. Tradycje są jednym z elementów składających się na arkadyjski obraz soplicowskiego dworu, co wpisuje się w wymowę „Pana Tadeusza” jako dzieła stworzonego w celu pokrzepienia Polaków w trudnych chwilach i pokazania im, że są wspólnym, zintegrowanym narodem, którego łączy tradycja, zwyczaje, historia i miłość do ojczyzny.

Potop

W kontekście tematu warto przeanalizować powieść „Potop”. Henryk Sienkiewicz przedstawia w nim obraz kultury sarmackiej w dobie XVII wieku, dzięki czemu czytelnik ma szanse poznać obyczaje i tradycje tej warstwy społecznej. Jedną z nich są pojedynki pomiędzy zwaśnionymi szlachcicami, którzy za ich pomocą rozsądzają swoje spory. Przykładem tego typu potyczek są chociażby starcia pomiędzy Kmicicem a Wołodyjowskim czy między Bogusławem Radziwiłłem a Rochem Kowalskim.

Na porządku dziennym były również porwania kobiet, spośród których najważniejsze znaczenia dla fabuły ma oczywiście porwanie Oleńki przez Kmicica. Świadczy ono o tym, że szlachta bez względu na środki zawsze dążyła do osiągnięcia swoje celu i walczyła o względy kobiet, nawet jeśli miało to wiązać się z koniecznością podjęcia niemoralnych działań. Inna ważny i często kultywowany przez szlachtę obyczaj to huczne i bogate uczty odbywające się zgodnie ze staropolską tradycją.

Sarmaci organizują je przy różnych okazjach, np. na cześć przybycia nowego gościa czy dla uczczenia jakiegoś ważnego wydarzenia, jednak zawsze cechują się one dostatkiem i stają się sposobem na nawiązanie kontaktów towarzyskich. O wiele krwawszym obyczajem szlacheckim jest mszczenie się na swoich wrogach, czego przykład po raz kolejny daje Kmicic, kiedy atakuje szlachtę Laudańską, bo wcześniej jej przedstawiciele zrobili to samo z jego kompanami.

Historyczną tradycją sarmacką opisaną przez Sienkiewicza jest zawiązanie konfederacji, w ramach której jej sygnatariusze otrzymują dodatkowe prawa i przywileje, których muszą przestrzegać. Przykładem tego obyczaju jest konfederacja tyszowiecka mającej na celu obronę ojczyzny. Nieodłącznym rytuałem szlacheckim jest ubieranie strojów typowych dla swojej warstwy z charakterystycznym kontuszem i pasem słuckim. Każdy szanujący się szlachcic musi przejść naukę fechtunku, tak jak robi to Kmicic pod okiem Wołodyjowskiego.

Z kolei w czasie wolnym zgodnie z obyczajem chodzi się na polowania, które często kończą się staropolską ucztą. Ponadto warto zwrócić uwagę na religijność i patriotyzm oraz bogaty i pełen przepychu sposób urządzenia sarmackich wnętrz, a także na fakt dziedziczenia tronu przez przodków króla. Wszystko to składa się na obraz codziennego życia sarmatów, które w „Potopie” pełne jest szlacheckich obyczajów i tradycji. Większość z nich jest pozytywna i tworzy korzystny obraz szlachty, co wpisuje się w założenia powieści.

Chłopi

Kolejnym utworem, do którego chciałbym się odwołać, będą „Chłopi”. Młodopolska powieść Stanisława Reymonta obrazuje codzienną egzystencję chłopskiego społeczeństwa zamieszkującego wieś Lipce, dlatego jest doskonałym źródłem informacji na temat ludowych obyczajów i tradycji kultywowanych przez bohaterów. Duża część z nich ma swoje korzenie w religii katolickiej, o czym świadczy bożonarodzeniowy zwyczaj oczekiwania na pierwszą gwiazdkę czy stawianie dwunastu tradycyjnych potraw na stole wigilijnym.

W trakcie Świąt Bożego Narodzenia bohaterowie dzielą się również opłatkiem, śpiewają kolędy i biorą udział w pasterce, zaś podczas Wielkanocy zdobią jajka i obchodzą lany poniedziałek. Widać więc, że choć od czasu wydawania „Chłopów” minęło ponad 200 lat, a świat zmienił się nie do poznania, to niektóre tradycje zilustrowane przez Reymonta przetrwały do dzisiaj. Kolejną tradycją mającą korzenie religijne są chrzciny dziecka Hanki. Do cotygodniowego rytuału kultywowanego przez mieszkańców Lipiec należą też coniedzielne msze w kościele, gdzie wszyscy spotykają się w gromadzie.

Ponadto Reymont opisuje ludowe zaręczyny, wesele i pogrzeb, w trakcie których cała wieś bawi się wspólnie lub razem żegna zmarłych. Szczególnie dobrym przykładem ludowych obyczajów jest wesele Macieja i Jagny, kiedy można poznać szereg najrozmaitszych rytuałów na część pary młodej. Obrzędy religijne w „Chłopach” nie mają jednak głębokiego wymiaru, gdyż bohaterowie traktują je powierzchownie, jako nieodłączną część swojego życia, i często mieszają je z obrzędami pogańskimi, takimi jak np. „zamawianie” noworodka czy rozrzucanie okruszków chleba w Dzień Zaduszny.

W życiu zaś nie zawsze stosują się chrześcijańskiej moralności. Mieszkańcy Lipiec kultywują obrzędy machinalnie i bez zastanowienia, co pokazuje, że są one częścią ich chłopskiej tożsamości, która jest przekazywana z pokolenia na pokolenie i kształtuje codzienne życie. Tradycja podpowiada bohaterom, jak mają się zachowywać oraz łączy ich w jedną gromadę prowadzącą jednolity tryb życia i postrzegającą rzeczywistości w taki sam sposób. Obyczajowość decyduje nawet o tak błahych sprawach jak miejsce zajmowane w kościele w trakcie mszy, co pokazuje, jak ważną funkcję pełnią w Lipcach.

Jednak nawet nawoływania poważanego we wsi księdza, że chłopi spędzają w karczmie zbyt dużo czasu, zdają się na nic, bo załatwianie interesów i omawianie najważniejszych tematów w tym miejscu jest dla nich czymś oczywistym, do czego przyzwyczaili się tak bardzo, że nie są w stanie tego zmienić. Także prastarej tradycji wypędzania ze wsi kobiet, które źle się prowadzą, choć z pewnością haniebnej i okrutnej, to nikt, nawet Antek nie jest gotowy się sprzeciwić, gdyż w Lipcach nikt nie dyskutuje z odwiecznymi obrzędami i każdy traktuje je jako bezwzględne i niezmieniane reguły rządzące wiejskim światem.

W „Chłopach” ludowe, religijne i pogańskie obrzędy stają się więc schematami zachowania dla bohaterów i swego rodzaju normami, do których bezwarunkowo należy się dostosować i ich przestrzegać. Prastare tradycje kształtują niemal każdy obszar życia społecznego w Lipcach, począwszy od codziennych zajęć, poprzez sposób kultywowania świąt, skończywszy na formie spędzania czasu wolnego. Są one częścią tożsamości chłopskiej i budują wspólnotę pomiędzy mieszkańcami, która powstała wiele lat wcześniej, dlatego wszyscy traktują tradycje jako coś oczywistego i niezmiennego.

Przedwiośnie

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, jest „Przedwiośnie”. Powieść Stefana Żeromskiego przedstawia dzieje Cezarego Baryki – młodzieńca dojrzewającego na oczach czytelnika. Jeden z etapów jego życia to pobyt w niemal arkadyjskim dworku w Nawłoci, dokąd udaje się na zaproszenie przyjaciela – Hipolita Wielosławskiego. Od pierwszych dni zaskakuje go serdeczność i towarzyskość gospodarzy, którzy zawsze mają drzwi otwarte dla gości.

W stosunku do Cezarego są bardzo mili i ciepło witają go w swojej posiadłości. Gościnność dla przyjaciół i znajomych w Nawłoci jest bowiem niepisaną tradycją ściśle przestrzeganą przez mieszkańców. Codziennym obyczajem dworzan jest regularne spożywanie posiłków o określonych porach, które kształtują rytm dnia. Stają się one stałym rytuałem, podobnie jak pieczołowite i cierpliwe parzenie kawy. Bogate i suto zastawione stoły zawsze są do dyspozycji mieszkańców, dla których jedzenie jest jednym z ważniejszych elementów codziennego porządku dnia. Korespondują z nimi wystawne i pełne przepychu bale oraz biesiady.

W ich trakcie oprócz różnorodnego i wielorakiego jedzenia pojawią się liczne trunki o wysokiej zawartości alkoholu. Tradycją jest późne wstawanie po całonocnych zabawach oraz poobiednie drzemki, w trakcie których dworzanie relaksują się popołudniu. Z kolei w ciągu dnia spędzają czas na tradycyjnych przejażdżkach konnych, spacerach i piknikach. Wszystkie te obyczaje składają się na arkadyjski obraz wiejskiego dworu, jednak w rzeczywistości nie jest on pozytywny, ponieważ Żeromski ukazuje życie w Nawłoci w sposób ironiczny i sarkastyczny. Kpi z próżności, powierzchowności i pustki tradycji mieszkańców, którzy są skupieni wyłącznie na własnych przyjemnościach, wyzyskują chłopów z pobliskiego Chłodku i nie interesują się polityką, społeczeństwem ani historią.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, tradycje, obyczaje i obrzędy ukazywane są najczęściej w odniesieniu do szlachty i chłopstwa. Funkcja, jaką mają one do spełnienia, polega na tworzeniu wizerunku i portretu poszczególnych bohaterów lub ich całych grup. Obyczaje, tradycje i obrzędy stanowią nieodłączny element życia ludzkich społeczności i pozwalają im na wytworzenie własnej kultury, co daje możliwość odróżnienia się od innych grup. Tradycje i obrzędy są elementami tożsamości społecznej, która buduje jedność i wspólnotę w danej grupie, kształtuje jej formę oraz pozwala jej członkom na identyfikację z nią. Pewne jest również to, że tradycje w dużym stopniu wyznaczają życie oraz postawy bohaterów literackich.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005,
2. Reymont Władysław, Chłopi, Wrocław, Siedmioróg, 2003,
3. Sienkiewicz Henryk, Potop, Kraków, Greg, 2002, ISBN 8373271589,
4. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8373899308.

II Literatura przedmiotu:
1. Guzik, Barbara, Piękno folkloru ludowego na podstawie fragmentu „Chłopów”, Polonistyka, 1968, nr 1, s. 27,
2. Tradycja (topos tradycji narodowych), W: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Wrocław, Ossolineum, 1992, s. 1124-1131,
3. Waśko Andrzej, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831-1863, Kraków, Arcana, 1995, rozdz.: „Pan Tadeusz” – przyczynek do dyskusji, s. 58-63,

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Tradycje i obrzędy mają ogromny wpływ na życie Polaków, w dużym stopniu je regulując i określając.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pan Tadeusz: hierarchia, wzajemna uprzejmość, dobre maniery, patriotyzm, kultywowanie tradycji i obyczajów staropolskich; obyczajowość szlachecka składająca się na arkadyjski obraz dworku w Soplicowie i będąca dowodem na jedność Polaków.
b) Chłopi: ludowe, religijne i pogańskie tradycje, które kształtują tożsamość chłopów, budują jedność ich gromady, są zbiorem reguł społecznych rządzących ich życiem i określają ich zachowanie w wielu różnych sytuacjach.
c) Potop: liczne obyczaje i tradycje szlacheckie, które tworzą pozytywny wizerunek tej warstwy społecznej.
d) Przedwiośnie: próżne i polegające wyłącznie na przyziemnych rozrywkach obyczaje i tradycje, które w krytycznym świetle ukazują mieszkańców dworku w Nawłoci.

3. Wnioski:
a) Tradycje są elementem tożsamości społecznej, która buduje jedność i wspólnotę w danej grupie oraz pozwala jej członkom na identyfikację się z nią.
b) Tradycje i obrzędy ukazywane są najczęściej w odniesieniu do szlachty i chłopstwa.
c) Tradycje i obrzędy w dużej mierze określają wizerunek, światopogląd i sposób zachowania bohaterów i całych grup społecznych.