Wędrówka duszy – życie po śmierci w literaturze

Dusza to pojęcie nie do końca określone, definiujące niematerialną i metafizyczną sferę bytu człowieka. Choć ludzkość w praktycznie wszystkich kręgach kulturowych od tysięcy lat podejmuje dywagacje na jej temat, to do dziś nie ustalono, czym ona w istocie jest. Niektórzy twierdzą, że dusza to fundament naszego życia, a ciało stanowi tylko jej zewnętrzną obudowę, zaś inni odrzucają sam fakt jej istnienia.

Bez względu na różnice w jej pojmowaniu należy podkreślić, że jest ona częstym tematem podejmowanym nie tylko przez religię i filozofię, ale również przez literaturę. Pisarze często ukazują ją w nawiązaniu do toposu wędrówki, opisując tułaczkę duszy ludzkiej po świecie lub w zaświatach.

Dusza z ciała wyleciała

Staropolska pieśń anonimowego autora zatytułowana „Dusza z ciała wyleciała” przedstawia sytuację, w której po opuszczeniu ciała zmarłego człowieka dusza znajduje się na „zielonej łące”, symbolizującej ówczesne wyobrażenie o Czyśćcu, czyli miejscu, gdzie dusze oczekują na przyjęcie do Raju lub zesłanie do Piekła. Topos wędrówki duszy jest więc ukazany w kontekście jej pośmiertnej tułaczki.

Śmierć staje się tu momentem rozpoczynającym jej wędrówkę, lecz czuje się ona zagubiona, boi się, płacze, nie wie, dokąd ma iść, jest niepewna i pełna lęku. Wędrująca po śmierci dusza czekająca na to, co się z nią stanie, ulega personifikacji, czego dowodem jest dialog, jaki prowadzi z przybyłym do niej św. Piotrem. Święty przychodzi po nią i mówi, żeby udała się z nim w drogę, a jednocześnie pociesza ją, jest jej opiekunem, otacza ją opieką i zapewnia bezpieczeństwo, prowadząc ją do Raju i mówiąc, że może to zrobić wyłącznie dzięki wstawiennictwu Boga.

Widać zatem, że pieśń „Dusza z ciała wyleciała” prezentuje topos wędrówki duszy dobrego człowieka nagrodzonego za swoją religijność i oddanie Bogu. Jest to wędrówka do Raju u boku świętego, która rozpoczyna się po śmierci człowieka i doświadcza pobytu w Czyśćcu, a następnie udaje się do Nieba. Takie ujęcie tematu pełni funkcję dydaktyczną i ma na celu uświadomienie czytelnikowi, że po śmierci można liczyć na pobyt w Raju wyłącznie wówczas, jeśli za życia było się człowiekiem religijnym i oddanym Bogu.

Boska komedia

„Boska komedia” to średniowieczny poemat ukazujący wędrówkę duszy głównego bohatera będącego alter ego autora i posiadającego takie samo imię jak on – Dante. Na początku utworu jego zagubiona dusza próbuje wydostać się z ciemnego lasu będącego symbolem grzesznego świata, w czym z woli Boga pomaga mu Wergiliusz, który następnie staje się jego przewodnikiem w podróży przez Piekło. Na podstawie obserwacji tego miejsca Dante uświadamia sobie, że dusze złych ludzi cierpią po śmierci i przeżywają katusze jako wyrok za swoje nieprawe zachowanie.

Główny bohater dowiaduje się, za jakie przewinienia złe dusze znalazły się w Piekle i odwiedza kolejne jego kręgi. Poznaje rozmaite rodzaje grzechów i różne wymiary kary wymierzone duszom znajdującym się w ognistych czeluściach. Wśród nich są zarówno najwięksi zbrodniarze w historii cywilizacji, jak Judasz i Kasjusz, jak i szlachetni i dobrzy ludzie niemogący dostąpić zbawienia – Homer, Helena Trojańska czy Achilles. Wędrówka duszy Dantego kończy się w Niebie, dokąd udaje się razem z ukochaną Beatrycze i gdzie przed św. Piotrem zdaje egzamin z zasad prawd wiary i miłości. Ponadto uzyskuje tam odpowiedzi na dręczące go pytania filozoficzne i dane jest mu ujrzeć Boga.

Wędrówka duszy w „Boskiej komedii” symbolizuje drogę do poznania sensu człowieczeństwa i zbliżenia się do Boga, a więc do istoty idealnej. Za jej pośrednictwem Dante ma szansę zrozumieć sens ludzkiej egzystencji i poznać, jakie konsekwencje wiążą się z określonym zachowaniem. Dzięki wizycie w Piekle Dante dowiaduje się bowiem, jak okrutny los czeka grzeszników. Wędrówka duszy Dantego przez Piekło i Niebo jest jego drogą do poznania największych tajemnic ludzkiego życia, a także znacznie wzbogaca go pod względem moralnym i filozoficznym, dając do zrozumienia, jak powinien żyć i czego się wystrzegać.

Dusza Pana Cogito

W wierszu Zbigniewa Herberta zatytułowanym „Dusza Pana Cogito” podmiot liryczny porównuje wędrówkę duszy z czasów dawnych i współczesnych, wykorzystując ten temat do podjęcia dywagacji na temat pogarszającego się stanu kondycji ludzkiej. Duszę, która ulega personifikacji, należy tu rozumieć jako sumienie i uczucia człowieka. Osoba mówiąca podkreśla, że dawniej zaczynała ona swoją wędrówkę dopiero po śmierci, a dzisiaj robi to już za życia. Oznacza to, że w obecnych czasach ludzie tracą swoje człowieczeństwo właśnie za życia, czego symbolem jest dusza wylatująca z ciała Pana Cogito, która bawi się, zwiedza inne kontynenty, nie daje znać o sobie i żyje własnym życiem. Nikt nie wie, kiedy wróci, podczas gdy Pan Cogito myśli o niej czule i pragnie mieć ją znowu przy sobie, aż w końcu wraca nieoczekiwanie.

W wierszu Herberta wędrówka duszy to wyraz przekonania o upadku ludzkiej kondycji i moralności. Mając świadomość, że kiedyś wychodziła ona dopiero po śmierci, autor daje do zrozumienia, że jako współcześni ludzie w trakcie codziennego życia gubimy swoje człowieczeństwo i zapominamy o sumieniu. Dzisiejsze czasy zostają przedstawione jako okres, w którym człowiek jest pozbawiony duszy, w efekcie czego staje się zagubiony i pełen niepokoju oraz niepewności. Zbigniew Herbert wykorzystał wobec tego topos wędrówki duszy w sposób metaforyczny, aby podjąć dywagacje na temat kondycji moralności i człowieczeństwa w dzisiejszym świecie. Jak widać, okazały się one pesymistyczne, czego symbolem jest wędrówka duszy opuszczającej ciało żyjących ludzi.

Podsumowanie

Topos wędrówki duszy pełni różne funkcje i ukazywany jest na wiele sposobów. Za pomocą pisarze obrazują swoje wyobrażenie na temat losu człowieka po śmierci, co było widać w „Duszy z ciała wyleciała”; pokazują konsekwencje złych uczynków w życiu doczesnym i przestrzegają przed występkami oraz grzechami, czego dowodzi „Boska komedia”, a także wyrażają swoje opinie na inne tematy, dotyczące kondycji ludzkiej, siły miłości czy przekonania o przenikaniu się światów fantastycznego i naturalnego. Ponadto należy zauważyć, że wędrówka duszy może odbywać się zarówno za życia, czego dowodzi wiersz „Dusza Pana Cogito”, jak i po śmierci, co potwierdza „Dusza z ciała wyleciała”. Może one być też podróżą w zaświatach, tak jak to było w „Boskiej komedii” i „Duszy z ciała wyleciała”, lub w świecie rzeczywistym i na ziemi, co widać w „Duszy Pana Cogito”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Dante Alighieri, Boska komedia, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8373891927, s. 4-105, 280-309,
2. Dusza z ciała wyleciała, W: Poezja polska w szkole średniej: Od średniowiecza do współczesności, Warszawa, Kama, 1998, ISBN 8371532032, s. 8-10,
3. Herbert Zbigniew, Dusza Pana Cogito, dostęp online: http://poema.pl/publikacja/68099-dusza-pana-cogito, 02.01.2015.

II Literatura przedmiotu:
1. Kosmal Lucyna, Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność Średniowiecze: repetytorium, Warszawa, Wydawnictwo Kram, 1998, rozdz.: Memento mori – czyli literatura średniowieczna o umieraniu, 8386075473, s. 182-188,
2. Sosień Barbara, Co można znaleźć w zaświatach? Boska Komedia, W: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych, red. Balbus Stanisław, Maciąg Włodzimierz, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 41-44,
3. Włodarski Maciej, W średniowiecznym kręgu śmierci, W: Zrozumieć średniowiecze: wypisy, konteksty i materiały literackie dla uczniów, studentów i nauczycieli, oprac. Mazurkiewicz Roman, Tarnów, Biblios, 1994, s. 249-254, ISBN 8385380221,
4. Śmierć, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 354-360,

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Z uwagi na powszechność śmierci w średniowieczu pisarze zwracali uwagę na jej znaczenie i traktowali ją w sposób bardzo poważny.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Dusza z ciała wyleciała: zagubiona i zaniepokojona dusza, która po śmierci opuszcza ciało i nie wie, dokąd się udać.
b) Boska komedia: wędrówka duszy Dantego po Piekle i Niebie, za pośrednictwem której poznaje on najważniejsze prawdy rządzące ludzkim życiem.
c) Dusza Pana Cogito: wędrówka duszy jeszcze za życia człowieka jako wyraz upadku kondycji ludzkiej i człowieczeństwa we współczesności.

3. Wnioski:
a) Rola motywu śmierci w średniowieczu polega na tym, aby oswoić z nimi ludzi i przygotować ich na jej nadejście.
b) Topos śmierci w literaturze średniowiecza pełni funkcję dydaktyczną i jest ukazywany w kontekście motywów ars moriendi, momento mori i dance macabre.
c) Za pomocą motywu śmierci średniowieczni pisarze podkreślają, iż nie dobra materialne, ale moralność i wiara mogą zapewnić wieczne szczęście, jak również dają do zrozumienia, że wszyscy są równi wobec śmierci.