Artysta jako bohater literacki i filmowy

Artystą nazywa się osobę, która zajmuje się wykonywaniem przedmiotów materialnych lub tworzeniem niematerialnych wytworów mających znamiona dzieł sztuki, takich jak utwory muzyczne, dzieła literackie czy grafika komputerowa. W powszechnym mniemaniu artyści to ludzie utalentowani, żyjący często na uboczu, mający własny świat i będący indywidualistami.

Podobnie sytuacja wygląda w literaturze, w której artyści także są osobami nieprzeciętnymi i wyróżniającymi się spośród społeczeństwa. Jakie są ich charaktery i osobowości? Jak postawy życiowe i światopogląd wyznają? W jaki sposób pisarze postrzegają ich wizerunki? O tym mówi niniejsza praca.

Malarze

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest bajka Ignacego Krasickiego zatytułowana „Malarze”. Jak można się domyślać, przedstawia ona artystów na przykładzie malarzy, konkretnie dwóch – Piotra, który dobrze znał się na swoim fachu, pracował uczciwie i komponował wspaniałe, ale mimo to był biedny i nie został doceniony, oraz Jana, który był złym malarzem, ale żył dostatnio, ponieważ malował weselsze kompozycje.

Widać zatem, że mamy tu do czynienia z dwoma całkowicie różnymi artystami, preferującymi odmienne style i podejścia do swojej twórczości. Mianowicie Piotr w sposób uczciwy i nie oglądając się na osobiste korzyści, malował ludzi w obiektywny sposób, czyli takimi, jacy są w rzeczywistości, a Jan prezentował ich jako piękniejszych, dzięki czemu trafiał w przeciętne gusta większości.

W odróżnieniu od Piotra nie zależało mu na wartości artystycznej swoich dzieł ani ich przekazie, lecz na zarobku. Jan z kolei dbał przede wszystkim o prawdę i kunszt swoich malowideł. Morał bajki odnosi się zatem nie do samego zachowania tytułowych bohaterów, ale raczej do negatywnej cechy ludzkiej, jaką jest próżność, która w bajce Krasickiego podlega krytyce. Ponadto autor zdaje się wcale nie krytykować postawy Jana i wykazuje wyrozumiałość wobec jego sprytu i zaradności, co z kolei nie znaczy, że krytykuje uczciwość Piotra. Obraz świata w tym utworze jest prosty i niemal jednowymiarowy, czyli typowy dla bajki, ponieważ mamy do czynienia z dwoma przeciwstawnymi twórcami uosabiającymi skrajnie różne postawy moralne.

Poprzez bajkę „Malarze” Krasicki zdaje się mówić, że artyści mają w swoim życiu dwie drogi do wyboru: jedna polega na schlebianiu najniższym gustom i tworzeniu prostej sztuki przeznaczonej dla mas, ale za to zyskownej i intratnej pod względem finansowym, a druga wiąże się z uczciwością i dbaniem o wartości artystyczne, co jednak wymaga zrezygnowania z personalnych korzyści, ale jednocześnie pozwala tworzyć dzieła w zgodzie z samym sobą i własnym sumieniem. Co istotne, Krasicki nie wyklucza wzajemnie tych dróg i nie ukazuje wyższości jednej nad drogą, pozostawiając czytelnikowi indywidualny wybór.

Lalka

Artyści pojawiają się również w „Lalce” Bolesława Prusa, a jednym z nich jest Rossi – włoski aktor, w którym Izabela Łęcka była niegdyś szaleńczo zakochana. Okazuje się jednak, że jest słabym artystą, o czym wie zarówno Wokulski nierozumiejący zachwytu Izabeli nad jego osobą, jak i warszawska widownia niedoceniająca jego wątpliwego talentu. Pomimo tego Łęcka usilnie pragnie się z nim spotkać i wyczekuje go ze zniecierpliwieniem, ponieważ ciągle jeszcze ją pociąga i czuje wobec niego namiętność. Ostatecznie pomimo danej obietnicy Rossi nie odwiedza Izabeli, co jeszcze bardziej ją smuci. Z kolei w trakcie występu aktora, w celu poprawienia jej humoru i tym samym zdobycia jej względów, Wokulski kupuje mnóstwo bukietów i wiązanek oraz organizuje podstawionych ludzi, aby nagrodzili artystę brawami, ponieważ w przeciwnym razie dostałby ich niewiele.

Marnym i niezasługującym na uwagę, ale równie wyniosłym i mającym wysoką pozycję społeczną artystą jest skrzypek Molinari, którego podobnie jak Rossiego, szaleńczo uwielbia Izabela. Aby go poznać, wykorzystuje koneksje Wokulskiego, a następnie daje mu się uwodzić. Molinari to kiepski muzyk, bawidamek i fircyk nagminnie flirtujący z kobietami i mający o sobie zdecydowanie zbyt wysokie mniemanie, co zauważa nie tylko Stanisław, ale również arystokracja, a czego nie potrafi zobaczyć Łęcka. Zarówno Molinari, jak i Rossi to słabi artyści, którzy pomimo tego zajmują wysoką pozycję społeczną, cieszą się powodzeniem u płci przeciwnej i obracają się kręgach arystokratycznych. Ich wizerunek jest negatywny, bo pomimo marnego poziomu artystycznego są aroganccy. Za ich pomocą autor dokonuje krytyki elit i arystokracji.

Fryckowe lato

„Fryckowe lato” Teodora Goździkiewicza to krótka powieść opisująca wczesne dzieciństwo jednego z największych kompozytorów i pianistów polskich – Fryderyka Chopina. Czytelnikowi dane jest zaobserwować życie młodego Fryderyka, określane w dzieciństwie pieszczotliwym zdrobnieniem Frycek. Widzimy go w najzwyklejszych i najbardziej codziennych sytuacjach, jak wstawanie z łóżka, jedzenie, rozmowy z rodzicami, zabawy z rówieśnikami czy oczywiście granie na pianinie. Autor nie opisał go jako geniusza, lecz jako przeciętne dziecko, które uczy się muzyki bardziej z przymusu niż z zapału i które uwielbia zabawy. Zamiast ćwiczyć, woli biegać po łące z Antkiem, Jagną, Wojtusiem i Jasiem, a z rodzicami i wujem Hipolitem lubi się droczyć. Młody Chopin jest niesforny, ale nie bezczelny.

Już jako dziecko wykazuje się bowiem kulturalną postawą, chociażby tak jak wówczas, gdy w pałacu pani Skarbkowej koncert, którym zachwycają się wytworni słuchacze. W tym momencie ujawnia się również jego talent muzyczny, zdobyty przez Chopina jak gdyby samoistnie i od niechcenia. Muzyka jawi się dla niego jako coś oczywistego, coś, co otacza go niemal wszędzie – gdy się bawi, przebywa w domu czy spaceruje. Wsłuchując się w odgłosy natury i otaczającego go życia, potrafi wydobyć z nich melodię i zasłuchać się w nich na kilka długich chwil, co świadczy o jego genialności. Można wręcz powiedzieć, że młody Fryderyk odbiera rzeczywistość poprzez muzykę, lecz robi to bez większej świadomości i jakby samoistnie. Postać Chopina w „Fryckowym lecie” wykreowano w sposób beztroski, tak aby z jednej strony pokazać go jako zwykłe dziecko lubiące zabawy, a z drugiej jako wielkiego geniusza, którego w każdej chwili otacza muzyka.

Pan Andrzej

Napisana przez Piotra Włodarskiego książka zatytułowana „Pan Andrzej” opowiada ona o historii życia Andrzeja Wajdy, czyli człowieka powszechnie uznawanego za jednego z najlepszych polskich reżyserów, którego zasługi i dorobek bez wątpienia przewyższają osiągnięcia wszystkich innych ludzi zajmujących się kręceniem filmów. Mimo to w książce Włodarskiego nie uświadczymy pozytywnego wizerunku Andrzeja Wajdy, ponieważ autor skupił się na tym, aby zdemitologizować jego postać. Mamy zatem do czynienia z weryfikacją osiągnięć oraz pozytywnego obrazu reżysera, jaki wytworzył się w świadomości dużej części opinii publicznej. Jako narzędzia analizy biografii Wajdy Włodarski wykorzystał jego autorskie wypowiedzi i notatki oraz informacje, jakie pojawiały się w mediach na przestrzeni lat na jego temat oraz jego.

Zebrany materiał został przedstawiony w taki sposób, aby pokazać, że zarówno sama osoba Wajdy, jak i jego twórczość to w rzeczywistości wytwór komunistycznego systemu. Z książki „Pan Andrzej” dowiemy się np. że ojciec Andrzeja Wajdy nie zginął w Katyniu, tak jak mówił reżyser, który skłamał, aby wybielić swoje oblicze albo tego, że polski laureat Oscara hołubił ideologię Lenina i Marksa, czyli komunizm, że należał do przybudówek PZPR i wielokrotnie korespondował z komunistycznymi władzami. Redagowane przez niego listy ukazują go jako człowieka skrajnie konformistycznego, który dla pieniędzy i kariery gotowy jest na największy cynizm, hipokryzję i dwulicowość.

Wajda zaprezentowany przez Włodarskiego to karierowicz, ugodowiec dogadujący się z komunistami i oportunista, dlatego można bez najmniejszych wątpliwości stwierdzić, że autor wykreował go w sposób negatywny. Wielki człowiek kultury, jakim jest Andrzej Wajda, to w „Panie Andrzeju” czarny charakter, jawiący się jako zupełnie inna postać niż ta, jaką znamy z przekazów medialnych. Warto również zaznaczyć, że książka Piotra Włodarskiego została kompletnie niezauważana przez opinię publiczną i przeszła bez najmniejszego echa, co z pewnością wynika z jej kontrowersyjności i bezkompromisowości.

Ray

Wielcy ludzie kultury występują również w filmie, czego dowód stanowi produkcja zatytułowana „Ray”, opowiadająca o życiu legendarnego Raya Charlesa. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku „Pana Andrzeja”, tak i tu reżyser dokonuje demitologizacji osoby zasłużonego muzyka. W filmie Taylora Hackforda nie ujrzymy bowiem Raya Charlesa jako postaci wybielonej, a wręcz przeciwnie, ponieważ reżyser ukazał go jako człowieka uzależnionego od narkotyków i posiadającego tłumy kochanek. Produkcja przedstawia życie tytułowego bohatera „tu i teraz”, a także za pomocą wspomnień i retrospekcji odnosi się do jego dzieciństwa.

W dorosłości Ray jest karierowiczem goniącym za pieniędzmi i używkami, który w sposób instrumentalny traktuje swoich współpracowników. Widzimy go, jak zażywa heroinę w toalecie, wielokrotnie zdradza żonę, zapomina o rodzinie i zachowuje się w sposób nieodpowiedzialny. Mimo to wizerunek Charlesa nie jest negatywny, na co duży wpływ mają usprawiedliwiającego jego zachowanie wspomnienia z trudnego dzieciństwa, pokazującego głównego bohatera jako osobę, która przeżywała wiele tragedii i dramatów, takich jak śmierć brata czy własna ślepota. Wizerunek Raya Charlesa wybiela również jego walka z rasizmem, wielkie zamiłowanie oraz poświęcenie, jakie wykazywał w stosunku do muzyki, i talent, jaki posiadał.

Wszystko to sprawia, że można stwierdzić, iż film „Ray” ukazuje wielkiego człowieka kultury, jakim niewątpliwie był Ray Charles, w sposób demitologizujący, jako postać z krwi i kości, która przeżywa wiele upadków, jak również zwycięstw. Można go określić jako człowieka nieodpowiedzialnego, nierozważnego, samolubnego i dbającego wyłącznie o siebie, lecz zarazem wielce zdeterminowanego w dążeniu do osiągnięcia swojego celu, ogromnie utalentowanego, pokrzywdzonego przez los i walczącego o wyższe ideały.

Amadeusz

Film „Amadeusz” wyreżyserowany przez Milosa Formana to biografia jednego z najznamienitszych kompozytorów w dziejach ludzkości – Amadeusza Mozarta. Jego wizerunek widzimy z perspektywy Antonio Salierego, który w szpitalu dla obłąkanych zwierza się księdzu udzielającemu mu sakramentu. Z jego wspomnień wyłania się obraz Mozarta jako półinteligenta i bawidamka, niepotrafiącego się kulturalnie zachowywać i posiadającego jedną, jedyną zaletę, a mianowicie niespotykany geniusz muzyczny. Ze względu na swoje prostackie usposobienie i niezwykle niski iloraz inteligencji Amadeusz w najmniejszym stopniu nie przystaje do arystokratycznych salonów, gdyż nie posiada żadnych manier i nie zna salonowej etykiety.

Często wybucha irytującym śmiechem, objada się, jest leniwy i skrajnie niedojrzały, co kontrastuje z wielkim geniuszem muzycznym, jaki posiada. Tonie w długach, regularnie uczestniczy w suto zakrapianych alkoholem ucztach oraz wykazuje się pychą i brakiem odpowiedzialności, jednak z drugiej strony Amadeusz to ogromny talent wyprzedzający swój czas. Potrafi zagrać dosłownie wszystko i robi to bezbłędnie, a kiedy komponuje, do swoich utworów nigdy nie nanosi poprawek ani nie tworzy kopii. Mimo długów, alkoholizmu i samotności jego talent nie pomniejsza i ciągle jest geniuszem absolutnym, a muzyka to treść jego życia, która w całości je wypełnia i nadaje mu sens. „Amadeusz” to kolejne dzieło ukazujące postać wielkiego człowieka kultury w sposób zdemitologizowany. Wizerunek tytułowego bohatera został bowiem wykreowany jako negatywny i pozbawiony otoczki wielkości.

Podsumowanie

Artyści to wyjątkowi indywidualiści odróżniający się od reszty społeczeństwa. Omówione przykłady dają również do zrozumienia, że tego typu bohaterowie są ludźmi pysznymi, aroganckimi, wyniosłymi, pewnymi siebie, przekonanymi o swojej wielkości i niepokornymi, którzy często nie czują się dobrze w społeczeństwie i nierzadko buntują się wobec zastanego porządku. W kontekście wniosków warto także zauważyć, że dość powszechną cechą artystów jest idealizm i poświęcenie dla wyższych wartości.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Forman Milos, Amadeusz, USA, Orion Pictures, 1984,
2) Goździkiewicz Teodor, Fryckowe lato, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1960,
3) Hackford Taylor, Ray, USA, Universal Studios, 2004,
4) Krasicki Ignacy, Malarze, dostęp online: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/malarze-bajki-nowe.html,
5) Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017,
6) Włodarski Piotr, Pan Andrzej, Warszawa, Włodarski, 2001, ISBN 8391520404.

II Literatura przedmiotu:
1) Rafał Donica, Ray, W: Film, MediaGroup, 2004, nr 11, ISSN 24348874,
2) Lesław Bartelski, Teodor Goździkiewicz, W: Polscy pisarze współcześni 1944-1970, Warszawa, PIW, 1972.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Artyści to ludzie wyjątkowi, o niepowtarzalnych charakterach.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Fryckowe lat: dzieciństwo Fryderyka Chopina; ukazanie najmłodszych lat wielkiego kompozytora i początków jego wielkiej fascynacji muzyką.
b) Malarze: dwóch artystów – malarzy; pierwszy (Piotr) uczciwy, ale ubogi, zaś drugi (Jan) zły i bogaty.
c) Lalka: Rossi (włoski, mierny aktor, oklaskiwany) i Molinari (skrzypek) jako artyści niedoskonali, których pozycja może być wysoka, pomimo średnich umiejętności.
d) Pan Andrzej: książka o Andrzeju Wajdzie, która podważa jego autorytet i ukazuje mało znane i wielce kontrowersyjne wątki z jego życia; Andrzej Wajda jako postać negatywna.
e) Ray: film biograficzny dotyczący życia i kariery Ray’a Charlesa; zgodne z rzeczywistością i faktami ukazanie historii wielkiego muzyka.
f) Amadeusz: film biograficzny na temat życia Amadeusza Mozarta; infantylny wizerunek Mozarta jako człowieka o wielkim talencie i bardzo niskiej kulturze osobistej.

3. Wnioski:
a) Formą, którą najczęściej posługują się artyści, aby w swoich dziełach ukazać wielkich ludzi kultury i sztuki, jest biografia.
b) Artyści mogą być prezentowani w pozytywnym (Ray, Fryckowe lato) lub negatywnym (Pan Andrzej, Amadeusz, Lalka) świetle.