Powstanie listopadowe w literaturze, sztuce i malarstwie

Powstanie listopadowe to jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Polski. Jego wybuch był spowodowany faktem, że zaborcy rosyjscy ciemiężyli obywateli na terenie naszego kraju, bardzo mocno ograniczając ich prawa. Co prawda powstanie zakończyło się klęską, jednak nie zmienia to faktu, że miało wówczas ogromny wpływ na nastroje narodowe Polaków i na ogólną sytuację społeczną. Nic więc dziwnego, że odzwierciedlenie tego wydarzenia możemy odnaleźć w literaturze i sztuce.

Reduta Ordona

Romantycznym utworem poruszającym ten temat jest „Reduta Ordona” napisana przez Adama Mickiewicza. Wiersz opisuje sytuację liryczną mającą miejsce w rzeczywistości, a mianowicie jedną z bitw z powstania listopadowego, w czasie której żołnierze polscy pod dowództwem Juliana Ordona stanęli w obronie jednego z warszawskich fortów, mierząc się w nierównej walce z Rosjanami. W wierszu stają naprzeciwko siebie wrogie wojska carskie i polskie prowadzone przez Ordona. Mimo że Rosjan jest zdecydowanie więcej, wojska polskie wykazują się godną pochwały odwagą i poświęceniem w walce.

W pewnym momencie siły nieprzyjaciela okazują się jednak przeważające, co oznacza niechybną śmierć z rąk wroga, która dla każdego żołnierza jest osobistą hańbą. Z tego względu Ordon decyduje się wysadzić redutę w powietrze, ponieważ woli zginąć w ten sposób aniżeli z rąk nieprzyjaciela. Wiedząc, że w rzeczywistości Ordon przeżył, można dojść do wniosku, że poprzez takie ukazanie motywu bitwy Mickiewicz chciał uwznioślić postać Ordona i przedstawić jego postać jako bohatera, dla którego ważniejsze od własnego życia są honor i ojczyzna. Woli on zginąć, niż dopuścić wroga do przejęcia fortu.

Widać więc, że w powstanie listopadowe w „Reducie Ordona” zostało więc ukazane w kontekście i heroicznej walki Polaków oraz w odniesieniu do jednej z bitw. Mickiewicz podkreśla honor, odwagę i bohaterstwo powstańców oraz dowodzonych przez nich wojsk. Nie ma tu miejsca na rozpatrywanie przyczyn porażki powstania lub jej konsekwencji ani na rozliczanie się z tym wydarzeniem, tak jak miało to miejsce u Słowackiego. Mickiewicz stawia bowiem na pozytywne ukazanie walk Polaków i przedstawienie ich w korzystnym świetle. Jest to ujęcie o wiele węższe niż w przypadku Słowackiego i skupiające się wyłącznie na jednym aspekcie i jednym wydarzeniu z powstania Listopadowego.

Dziady cz. III

Trzecia część „Dziadów” powstała po zakończeniu powstania listopadowego, dlatego jego echa są widoczne w genezie tego dramatu. W momencie, gdy powstanie się rozpoczęło, Mickiewicz by bowiem w Dreźnie, czyli poza granicą Polski. Mimo że chciał wziąć udział w narodowym zrywie, to nie zdążył na czas wrócić do kraju, dlatego stworzył trzecią część „Dziadów”. Źródłem fabuły są wydarzenia mające związek z narodowowyzwoleńczą postawą Polaków, o czym świadczy fakt, że Mickiewicz przedstawił ideę mesjanizmu, polegającą na przyrównaniu Polski do Chrystusa, który dzięki cierpieniu wyzwoli ludzi.

U autora „Pana Tadeusza” taką samą rolę odgrywa nasz kraj; on z kolei poprzez zabory i zniewolenie miałaby wyzwolić resztę narodów. Mickiewicz w swoim kraju widzi zatem naród wybrany przez Boga, a jego podległość i fakt porażki powstania listopadowego traktuje jako przykrą konieczność. Mickiewicz opisuje swoich rodaków jako męczenników, o czym świadczy chociażby Przedmowa, w której autor mówi o prześladowaniach Polaków ze strony cara. Widzimy w niej, że zamykane są szkoły, a litewskie dzieci i młodzież wysyła się na Syberię, aby tam żyły w więzieniach. Było to bezpośrednim powodem wybuchu powstania listopadowego.

Dowodem na to, że w „Dziadach cz. III” Polacy są odniesienia do wydarzeń z okresu powstania, jest też Dedykacja dla wywiezionych do Moskwy przyjaciół, czyli Cypriana Daszkiewicza, Jana Sobolewskiego i Feliksa Kułakowskiego, którzy razem z Mickiewiczem działali w Towarzystwie Filomatów i Filaretów. Z kolei Salon Warszawski przedstawia tragiczne losy Cichowskiego, czyli młodego Polaka torturowanego i więzionego przez Rosjan, który mimo ogromnego cierpienia zachował lojalność wobec przyjaciół i nikogo nie wydał wojsku cara. O torturach, jakie go spotkały, świadczy fakt, że po powrocie do Polski nie potrafi normalnie żyć z uwagi na utratę pamięci i skrajne wyniszczenie organizmu.

Martyrologię Polaków w obliczu klęski powstania listopadowego pokazuje również scena w więzieniu, kiedy to Sobolewski opowiada, jak tragiczny los spotyka rodaków wywiezionych na Syberię, a także Bal u Senatora, w czasie którego zdruzgotana Pani Rollinson błaga cara o litość dla swojego nieludzko torturowanego syna. Widać więc, że „Dziady cz. III” nie ukazują bezpośrednio powstania listopadowego, lecz są odbiciem tamtego czasu. Stanowią świadectwo okresu podległości naszego narodu w obliczu powstania, którego porażka sprawiła, znajdował się on pod jurysdykcją carskiej Rosji.

Mickiewicz, odnosząc się do tego okresu, wyraża swoje zdanie na temat roli Polski w ówczesnym świecie, chcąc tym samym dodać rodakom wiary w to, że pomimo porażki powstania listopadowego walka o niepodległość ma zawsze sens, nawet jeśli trudno go dostrzec na pierwszy rzut oka. W tym celu mitologizuje, heroizuje i przyrównuje Polskę do Chrystusa narodów, nadając wyższe znaczenie narodowemu cierpieniu.

Kordian

Słowacki krytycznie podchodzi do powstania listopadowego i w scenie „Przygotowania” ukazuje je w sposób symboliczny oraz metaforyczny, na przykładzie sił piekielnych mających doprowadzić do jego wybuchu. Autor daje do zrozumienia, że inspiratorami powstania były największe diabły z Szatanem i Mefistofelesem na czele, którzy pobudzają polski lud do wystąpienia zbrojnego przeciwko carowi. Okazuje się zatem, że według wyrażonej w alegoryczny sposób opinii Słowackiego powstanie listopadowe wynikało z chęci zemsty na zaborcy, a nie z pragnienia odzyskania wolności.

Największym zarzutem poczynionym przez autora w scenie „Przygotowania” jest jednak fakt, że przywódcy powstania to ludzie wykreowani przez Szatana i diabły, niezdolni do wzięcia odpowiedzialności za zbuntowany polski naród. Z piekielnego kotła wyłaniają się kolejne sylwetki najważniejszych osób dowodzących powstaniem listopadowym – Józef Chłopicki, Adam Czartoryski, Zygmunt Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Julian Niemcewicz i Joachim Lelewel. Choć nie zostają oni nazwani wprost, na podstawie opisów można zidentyfikować ich osoby.

Każda z tych postaci opisana jest w sposób krytyczny, z uwypukleniem ich negatywnych cech, w efekcie których szanse na sukces zostały zaprzepaszczone. Przywódcy powstania nie mają rozumu, są ogłupiałymi zdrajcami przyczyniającymi się do aktu zniszczenia i ludźmi niezdolnymi do działania, którzy z inicjatywy piekielnych mocy mają omamiać społeczeństwo. W „Kordianie” powstanie listopadowe staje się aktem bezsensownie wylanej krew i tragedią narodu, o czym świadczą słowa wypowiedziane przez archanioła, który ostatecznie przegania diabły z Łysej Góry, gdzie dzieje się akcja „Przygotowania”.

Słowacki w „Kordianie” wyraźnie neguje sens powstania listopadowego jako gestu zemsty wymierzonego przeciwko carowi, a szczególny nacisk kładzie na krytykę jego przywódców. W ich osobach upatruje przyczynę klęski i dramatu polskiego narodu, a sam wybuch listopadowego zrywu przedstawia jako zło, czego dowód stanowi wywołanie go przez siły nieczyste. W „Kordianie” pojawia się z jednej strony mocno polityczne ujęcie motywu powstania narodowego, skupiające się krytycznym opisaniu jego dowodzących, a z drugiej jest ono symboliczne i metaforyczne, ponieważ powstanie nie zostaje ukazane wprost, lecz za pomocą pełniących alegoryczne funkcje istot fantastycznych.

Bitwa pod Ostrołęką

„Bitwa pod Ostrołęką” przedstawia on pojedynczą bitwę z powstania listopadowego. Obraz Malankiewicza prezentuje wczesne stadium walk, kiedy wojska dopiero rozpoczynają bitwę. Żołnierze polscy i rosyjscy ukazani są z dalekiej perspektywy, dzięki czemu dane jest nam ujrzeć potęgę ich wojsk. Rozdziela je plac ziemi, pokazujący, że do walk dopiero dochodzi. Z kolei po prawej stronie obrazu znajduje się płonące miasto, które — jak można się domyślać — zostało zniszczone przez Rosjan. Powyżej niego wojska cara ustawiły broń stacjonarną ostrzeliwującą polskie oddziały.

Tuż za wojskami malują się dwa mosty, poprzez które próbują przedrzeć się Rosjanie. Z kolei lewa strona obrazu została pozostawiona dla wojsk polskich, gdzie widać naczelnego generała Jana Skrzyneckiego i jego najbliższych współpracowników. Dzieło Malankiewicza jest zatem wręcz dokumentalnym zapisem jednej z bitew powstania listopadowego. Wierne oddanie przebiegu walk, dokładne i szczegółowe odwzorowanie mundurów żołnierskich oraz broni, jakie wówczas używano, oraz pieczołowite sportretowanie scenerii sprawiają, że „Bitwa pod Ostrołęką” jest doskonałym źródłem historycznym.

Nie ma tu miejsca na emocje, dywagacje moralne czy społeczno-polityczne, ani nawet na prezentację heroizmu czy bohaterskości walk Polaków, ponieważ autor skupia się przede wszystkim na autentyzmie. Jest to zatem całkowicie odmienna perspektywa od tych wszystkich, które zostały dziś zaprezentowane.

Podsumowanie

Powstanie listopadowe może być ukazywane na dwa sposoby: w kontekście bitw, tak jak miało to miejsce w „Reducie Ordona”, lub w odniesieniu do otoczki społeczno-politycznej, czym cechuje się „Kordian” trzecia część „Dziadów”. Ponadto należy zaznaczyć, że dzieła przedstawiające to wydarzenie w odniesieniu do bitew, a także „Dziady” kładą nacisk na heroizm i bohaterskość Polaków. Mówiąc o wnioskach, należy podkreślić, że do tematu powstania listopadowego najczęściej odnosili się twórcy romantyzmu. Abstrahując od oceny tego wydarzenia i mając na uwadze popularność tego tematu w literaturze i sztuce XIX wieku, można wywnioskować, że dla ówczesnych artystów sprawy narodowe były bardzo istotne.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Malankiewicz Karol, Bitwa pod Ostrołęką, Warszawa, Muzeum Narodowe, 1838, olej na płótnie,
2. Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955,
3. Mickiewicz Adam, Reduta Ordona, Warszawa, PWN, 1976,
4. Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373277412.

II Literatura przedmiotu:
1. Powstanie listopadowe, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 755-760.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Ze względu na znaczenie, jakie dla społeczeństwa polskiego miało Powstanie Listopadowe, stało się ono tematem nader popularnym w literaturze i sztuce, szczególnie w XIX wieku.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Reduta Ordona: ukazanie pojedynczej bitwy powstania, na podstawie której Mickiewicz prezentuje bohaterskość, odwagę i poświęcenie powstańców.
b) Dziady cz. III: powstanie listopadowe ukazane w sposób niebezpośredni; odniesienie się do sytuacji narodowej Polaków w obliczu klęski powstania.
c) Kordian: krytyczna ocena powstania listopadowego, która wynika z haniebnej postawy polskich decydentów i nieumiejętności zorganizowania zrywu.
d) Bitwa pod Ostrołęką: dokumentalny obraz jednej z bitw powstania listopadowego; obraz abstrahujący od emocji i postaw ludzkich, który skupia się przede wszystkim na sposobie walki.

3. Wnioski:
a) Powstanie listopadowe ukazywane jest w kontekście pojedynczych bitew lub w odniesieniu do sytuacji społeczno-politycznej.
b) Fakt, że powstanie listopadowe jest tak ważnym tematem w literaturze i sztuce XIX wieku, pokazuje, iż dla ówczesnych artystów sprawy narodowe miały duże znaczenie.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *