Powstanie warszawskie w literaturze, filmie, malarstwie, piosence i sztuce

Powstanie warszawskie z całą pewnością należy uznać za jedno z najistotniejszych wydarzeń w dziejach Polski. Stało się ono symbolem patriotyzmu i poświęcenia na rzecz ojczyzny, a także mitem założycielskim wolnego narodu. Mimo że nikt nie podważa bohaterskości powstańców, to pojawia się wiele różnych głosów na jego temat, począwszy od oskarżeń dowódców o nieodpowiedzialność i wydanie na śmierć setek tysięcy młodych Polaków, skończywszy na tezach, iż powstanie było nieuniknione i trzeba było je przeprowadzić bez względu na koszty.

Abstrahując od oceny powstania warszawskiego, należy zgodzić się, że oznaczało ono śmierć setek tysięcy Polaków i konieczność poświęcenia się w imię ojczyzny i jednocześnie stało się wielką inspiracją dla artystów ze wszelkich gałęzi sztuki.

Pamiętnik z powstania warszawskiego

„Pamiętnik z powstania warszawskiego” to skomponowane przez Mirona Białoszewskiego dzieło, w dokumentalny i zgodny z faktami sposób ilustrujące powstanie warszawskie z punktu widzenia autora pełniącego jednocześnie funkcję narratora i głównego bohatera. Jest to nad wyraz rzeczywisty zapis przeżyć świadka tragicznych wydarzeń z sierpnia 1944 roku. Utwór ilustruje powstanie warszawskie z perspektywy człowieka nieoficjalnie zaangażowanego w nie i ukazuje je od strony przeciętnych ludzi. Autor przedstawia niepodległościowy zryw jako źródło wielkiego zniszczenia, dlatego widzimy obraz ciągłych walk, ludzi w popłochu ustawiających barykady i ulice będące poligonem kolejnych bitew.

Niemcy strzelają z okien kamienic, samoloty zrzucają bomby, czołgi rozjeżdżają powstańcze barykady, wszędzie wokół wybuchają pożary, a ludzie uciekają do piwnic, schronów i chowają się po kątach. Domy i kamienicy płoną, na ulicach słychać nieprzerwane krzyki, a pod nogami uciekających przechodniów leżą ciała zabitych. Życie przenosi się do kanałów, piwnic i schronów, zaś domy stają się źródłem największego zagrożenia. Każdy ruch to ryzyko, bo w całej Warszawie czają się śmiertelnie groźni Niemcy. Ludzie kierują się instynktem przeżycia i zależy im na tym, aby móc obudzić się następnego dnia, zatem ich życie to ciągła ucieczka oraz poszukiwanie schronienia, pożywienia i wody.

Widoczny jest totalny upadek życia przeciętnych ludzi, którzy zostają sprowadzeni do roli szczurów szukających bezpiecznego miejsca, kropli czystej wody i czegoś do jedzenia. Mimo to nie ma tu upadku moralnego, bo ludzie sobie pomagają, współpracują i próbują się wspierać; istnieje podziemie, siostry Sakramentki rozdają jedzenie, w walkę angażują się zwykli obywatele, w piwnicach powstają szpitale, a nawet urządza się wieczory poetyckie. Z czasem następuje stopniowe osłabienie powstańców, którym zaczyna brakować wody, żywności i amunicji, przez co tracą swoje pozycje.

Powstańcy zobrazowani są jako patrioci heroicznie walczący o wolność, a Niemcy jako okrutni, bezwzględni i potężni kaci działający bez najmniejszych skrupułów. Ostatecznie jednak powstanie kończy się porażką. Warto zwrócić uwagę na to, że w utworze widoczny jest kontekst historyczny, gdyż autor odnosi się do sytuacji na froncie i przytacza posunięcia wojsk alianckich oraz niemieckich. Wszystko to składa się na nad wyraz realistyczne, niemal dokumentalne ujęcie kolejnych etapów powstania warszawskiego jako źródła totalnego zniszczenia, ciągłej walki i skrajnych reakcji Polaków, którzy mimo wszystko potrafili się zjednoczyć.

Kolumbowie. Rocznik 20.

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, będzie powieść Romana Bratnego zatytułowana „Kolumbowie. Rocznik 20.”. Przedstawia ona losy Polaków przeżywających młodość w czasie II wojny światowej, którzy walczą o dobro narodu w powstaniu warszawskim. Dzieje powstania warszawskiego są zawarte w drugim tomie powieści, zatytułowanym „Śmierć po raz drugi”. Główni bohaterowie – Kolumb, Zygmunt, Jerzy i Czarny Olo – na wieść o wybuchu narodowowyzwoleńczego zrywu pełni są ekscytacji i przekonania, że okaże się ono sukcesem. Możliwość działania na rzecz narodu jest dla nich sprawą honoru, więc nikt ani chwili się nie waha, czy warto walczyć z Niemcami.

Bohaterowie muszą zrezygnować z życia prywatnego i całkowicie poświęcić się w imię ojczyzny. Wielokrotnie biorą udział w różnego rodzaju akcjach mających na celu ograniczyć siłę wroga, ryzykując w ten sposób życie i zdrowie. Wchodzą w skład grup dywersyjnych i heroicznie walczą o wolność Polski, uważając to za swój obowiązek. Niestety zdarza się, że z powodu swojego zaangażowania umierają zabici przez wrogów, tak jak zgwałcona i zamordowana Niteczka, która wcześniej ratuje jednego z kompanów.

Mimo wielkiego ryzyka młodzi Polacy dokonują bohaterskich czynów, aby tylko przyczynić się do zwycięstwa narodu. Robią to bezinteresownie i wyłącznie z wyższych pobudek, mając świadomość, że ojczyzna stanowi najwyższą wartość, która jeśli to konieczne, wymaga największego heroizmu i poświęcenia. Ostatecznie powstanie warszawskie okazuje się jednak porażką, a niewielkie zwycięstwa szybko tracą na znaczeniu w obliczu ogromnej przewagi Niemców. W związku z tym bohaterowie muszą cierpieć i wielu z nich ginie, tak jak wspomniana Niteczka czy Alina i jej dziecko.

Powstanie jest z jednej strony wielką tragedią młodych Polaków, którzy w jego wyniku tracą całe swoje dotychczasowe życie, a z drugiej patriotyczną i wyższą koniecznością oraz pełnym natchnienia zrywem, wobec którego nie można pozostać obojętnym. Obraz powstania w „Kolumbowie. Rocznik 20.” podkreśla więc heroizm, poświęcenie i patriotyzm Polaków, a jednocześnie zwraca uwagę na emocje, uczucia i kontakty międzyludzkie pomiędzy bohaterami, którzy są ludźmi z krwi i kości.

Żądamy amunicji

Do tematu powstania warszawskiego odwołuje się również wiersz zatytułowany „Żądamy amunicji”. Zbigniew Jasiński w podniosłym i pełnym energii oraz optymizmu tonie ukazuje obraz powstania warszawskiego z perspektywy jednego z jego uczestników. Utwór mówi o tym, że powstańcy są gotowi do walki i nastawieni bojowo przeciwko Niemcom, a nikt nie płacze nad losem swoim i stołecznego miasta. Z wiersza wyłania się obraz powstania jako czasu chwały i wielkiej mobilizacji, który może prowadzić do wygranej. Podmiot liryczny mówi nawet, że jest to wiekopomne zwycięstwo wyczekiwane przez rodaków.

Chcą w nim brać udział nie tylko żołnierze, ale również przeciętni Polacy niezaprawieni w boju, w tym także młodzi chłopcy i młode dziewczynki. Osoba mówiąca określa niepodległościowy zryw jako serce polskości, które bije dzięki wysiłkowi wszystkich rodaków. Poświęcenie, zaangażowanie, heroizm i odwaga zwykłych powstańców chcących walczyć z bronią w ręku skontrastowane zostają z bierną postawą polskiego rządu w Londynie, nieświadomego znaczenia dziejowego, jakie ma to wydarzenie.

Politycy przebywający w stolicy Anglii zilustrowani są jako bojaźliwi, niegotowi do walki i skupiający się na opłakiwaniu walczących zamiast na ich wsparciu. „Żądamy amunicji” to dzieło opisujące powstanie warszawskie w sposób dynamiczny, optymistyczny, pełen nadziei i bohaterskiej ofiarności w imię ojczyzny. Taki efekt zostaje uzyskany nie tylko za sprawą obrazu powstańców, ale również dzięki zastosowaniu licznych wykrzyknień.

Kinderszenen

Wspomnienie na temat powstania warszawskiego zawiera dzieło Jarosława Rymkiewicza zatytułowane „Kinderszenen” (czyt. kinderscenen). Autor przedstawia swoje przemyślenia związane z tym wydarzeniem, które – jak można się domyślać – nie są zbyt optymistyczne. Mianowicie już na samym początku Rymkiewicz stwierdza, że powstanie odebrało mu beztroskę i w wieku 8 lat – bo tyle miał w dniu jego wybuchu – dzieciństwo. Zresztą całość dzieła jawi się jako osobiste retrospekcje autora z czasów powstania. Rymkiewicz zwraca szczególną uwagę na postawę Niemców, których kategorycznie krytykuje i dosadnie stwierdza, że to właśnie oni zabili jego dzieciństwo i odebrali niewinność. Nie ma tu mowy o żadnych półśrodkach, a osądy autora są mocno określone, jednoznaczne i surowe.

W jego świadomości powstanie warszawskie to jako chęć zdominowania cierpiących Polaków przez przesiąknięty złem naród niemiecki zamierzający osiągnąć panowanie nad światem. Tę opinię wywołały traumatyczne doświadczenie z dzieciństwa, jak chociażby obraz śmierci ponad kilkuset Polaków złapanych w niemiecką pułapkę pod postacią podstawionego pojazdu, który wydawał się zniszczony i dzięki temu przyciągnął rzesze gapiów, ale okazał się bombą.

Co ważne, Rymkiewicz uznaje wybuch powstania za konieczność i podkreśla, że było ono jedynym odpowiedniemu wyjściem z ówczesnej sytuacji, w jakiej znaleźli się Polacy. Autor traktuje powstanie jako swego rodzaju mit założycielski dzisiejszej Polski i wyraża opinię, że gdyby nie ono, nie przetrwalibyśmy jako naród. W tym przypadku mamy zatem do czynienia z bardzo skrajną wymową ideową. Jego konstrukcja jest nietypowa, ponieważ nie jest to typowy utwór fabularny, a bardziej forma publicystyki.

Kanał

Do tematyki powstania warszawskiego odnosiły się także filmy, takie jak wyreżyserowany przez Andrzeja Wajdę „Kanał”. Opowiada on historię ostatnich godzin życia powstańców warszawskich zmuszonych do zejścia do kanałów. Kompania kierowana przez porucznika Zadrę, aby przeżyć, musi się w ten sposób dostać na Mokotów, lecz z góry wiadomo, że ta misja zakończy się niepowodzeniem. Los ponad czterdzieściorga powstańców jest bardzo tragiczny i smutny, ponieważ mimo wielkiego poświęcenia, ogromnej odwagi i heroizmu, jakim się wykazują, ostatecznie wszyscy giną.

Ich walka okazuje się bezsensowna i bezcelowa, a śmierć spotyka ich w momentach mających niewiele wspólnego z godnym i ludzkim umieraniem. Kanały stanowiące tło akcji i budujące klaustrofobiczny klimat filmu są bowiem tak przytłaczające, że aż widz czuje się, jakby sam był w zamknięciu. W produkcji Wajdy powstańcy jawią się jako osoby stojące na z góry przegranych pozycjach, przestraszone, zrozpaczone i niemające szans na pozytywne zakończenie swoich starań. Stokrotkę i Koraba zatrzymuje krata u wylotu kanału, Halinka odbiera sobie życie, Michał wpada w obłęd, a Mądry skazuje się na śmierć poprzez wyjście z kanału wprost na niemiecki patrol.

Tak okrutny los i beznadziejna śmierć bynajmniej nie napawają optymizmem i pokazują powstanie warszawskie jako z góry skazane na porażkę i wymagające bezsensownych ofiar. Czy w takim razie Wajda krytykuje to wydarzenie oraz jego uczestników? W moim mniemanie nie, a nawet wręcz przeciwnie – oddaje im hołd, pokazując, że są bohaterami z krwi i kości, którzy mimo trudności, jakie ich spotykają, próbują im podołać i stawić im czoła, choć często się to nie udaje. „Kanał” przynosi więc niezwykle pesymistyczną i pozbawioną nadziei wizję powstania warszawskiego, jako czegoś, co wymagało bezsensownych ofiar i nie miało szans na powodzenie. Taka wymowa ideowa całkowicie różni się od utworu Rymkiewicza, który uwznioślał powstanie i zaprezentował je w sposób heroiczny.

Powstanie warszawskie (2014) – film fabularny Muzeum Powstania Warszawskiego

Jeden z filmów ukazujących powstanie warszawskie został wyprodukowany w 2014 r. przez Muzeum Powstania Warszawskiego i nosi wymowny tytuł „Powstanie warszawskie”. Fabularna produkcja zmontowana z materiałów nakręconych przez uczestników powstania w sposób dokumentalny oddaje codzienne życie społeczeństwa oraz infrastrukturę Warszawy w jego trakcie. Film pokazuje, że mieszkańcy stolicy byli jedna wielką rodziną i w obliczu anihilacji ze strony niemieckich barbarzyńców potrafili się zjednoczyć we wspólnych dążeniach do wolności.

Widz obserwuje, jak w ciemnych piwnicach setki kobiet gotują jedzenie dla walczących mężczyzn, szyją mundury i opatrują rannych, a mężczyźni produkują broń, budują barykady i ramię w ramię stają naprzeciwko okupantowi. „Powstanie Warszawskie” daje do zrozumienia, że podczas narodowowyzwoleńczego zrywu społeczeństwo Warszawy stanęło na wysokości zadania i doskonale wywiązywało się ze swoich obowiązków.

Waleczność, jedność, odwaga, męstwo, umiłowanie honoru i godności, świadomość powinności wobec ojczyzny, gotowość do największego poświęcenia dla kraju – wszystko to pozwala ocenić warszawskie społeczeństwo wyłącznie w pozytywny sposób. Obok tej jakże optymistycznej strony pojawiają się jednak zgoła odmienne obrazy, ukazujące całkowicie zniszczoną infrastrukturę stolicy. Film udowadnia, że Warszawa w czasie powstania była miastem upadłym pod względem infrastrukturalnym – kompletnie zniszczonym miejscem, gdzie odbywała się prawdziwa apokalipsa.

Płonące budynki, odpadające stropy ze ścian kamienic, bruk i kurz bitewny na ulicach, dobiegające zewsząd odgłosy strzałów – wszystko to pokazuje, że w trakcie powstania Warszawa była prawdziwym poligonem i polem bitwy, gdzie śmierć czyhała na każdym kroku. Produkcja Muzeum Powstania Warszawskiego przedstawia to wydarzenie w sposób dokumentalny, skupiając się na zobrazowania rzeczywistych obrazów codziennego życia i funkcjonowania warszawskiego społeczeństwa w obliczu nierównej, partyzanckiej walki z Niemcami. Tym samym odróżnia się od wszystkich omówionych wcześniej dzieł.

Powstanie warszawskie – obraz Stefana Garwatowskiego

Scenę z powstania warszawskiego prezentuje obraz Stefana Garwatowskiego zatytułowany „Powstanie warszawskie”. Na pierwszym planie widać sześciu żołnierzy – trzech z nich jest ustawionych za barykadą składającą się z gruzowiska, z czego dwóch mierzy z karabinów w stronę przeciwnika, zaś trzej pozostali z bronią w rękach biegną w ich stronę. Na twarzach polskich żołnierzy widać zaciętość, determinację i wolę walki z niemieckim okupantem. Jednocześnie daje się wyczuć dumę i hardość ducha w związku z możliwością obrony ojczyzny.

Elementem charakterystycznym dla polskich żołnierzy z powstania warszawskiego jest ich młodzieńczy wiek, wyraźnie widoczny również na obrazie Stefana Garwatowskiego. Ich patriotyzm podkreślają natomiast biało-czerwone opaski oplatające ich ramiona. Tło stanowią zniszczone kamienice Warszawy, z których odrywa się tynk, zaś okna są powybijane, a na ulicach widać jedno wielkie gruzowisko, co podkreśla tragizm powstania warszawskiego. Nie da się jednak zaprzeczyć, że obraz Stefana Garwatowskiego ilustruje motyw tego powstania w sposób heroiczny, tak aby podkreślić bohaterskość polskich żołnierzy i ludzi, którzy dla ojczyzny oddali życie w nierównej walce z niemieckim okupantem.

Hej, chłopcy, bagnet na broń!

Powstanie warszawskie odgrywało ważną rolę nie tylko w literaturze i filmie, ale również w muzyce. Ówczesne piosenki miały na celu podniesienie morale walczących i przekonanie ich o słuszności oraz powinności stoczenia boju z Niemcami. Taką rolę pełni kompozycja Krystyny Krahelskiej zatytułowana „Hej, chłopcy, bagnet na broń!”. Ma ona zagrzewać młodych polskich patriotów do walki z okupantem, dlatego występują w niej liczne wykrzyknienia i nawoływania do podniesienia broni. Piosenka wskazuje na energię, młody wiek i gotowość Polaków do powstania.

Podmiot liryczny stwierdza, że mają oni mocne serca, co wskazuje na ich zaangażowanie w dobro ojczyzny i wyższość moralną nad okupantami. Z kolei słowa o długiej drodze i znoju świadczą o świadomości trudu oraz poświęcenia, ale też pokazują gotowość do stawienia czoła wyzwaniom. Stwierdzenie, że idziemy po zwycięstwo, obrazuje natomiast przeświadczenie o słuszności podjęcia walki, zaś wzmianka o „nowej Polsce zwycięskiej (która) jest w nas”, ilustruje odpowiedzialność powstańców za kraj, którzy chcą wziąć jego przyszłość w swoje ręce. Powstanie warszawskie w piosence „Hej, chłopcy, bagnet na broń!” jest więc jednocześnie źródłem nadziei, wielkim wyzwaniem i wyrazem miłości do ojczyzny.

Podsumowanie

Powstanie warszawskie może być w literaturze, filmie i piosence powstańczej przedstawiane na różne sposoby: w „Pamiętniku z powstania warszawskiego” jest to ujęcie bardzo rzeczywiste i ukazane z perspektywy zwykłych ludzi; w piosence Krystyny Krahelskiej z punktu widzenia żołnierzy i w odniesieniu do ich poświęcenia oraz zaangażowania; w „Żądamy amunicji” w sposób nad wyraz dynamiczny, optymistyczny i waleczny; w „Kinderszenen” jako dziejowa konieczność pozwalająca rodakom zachować polską tożsamość, zaś w „Kanale” jako przyczyna ogromnego cierpienia oraz heroizmu.

Powstanie może być zarówno wielkim zwycięstwem i podniosłym wydarzeniem pełnym chwały, co widać na podstawie „Kinderszenen”, w piosence Krahelskiej oraz w „Żądamy amunicji”, jak i chwilą śmierci oraz porażki, czego dowodem jest utwór „Pamiętnik z powstania warszawskiego” oraz film „Kanał”. W każdym razie warszawski zryw to obraz zniszczenia stolicy oraz cierpienia, odwagi, patriotyzmu i heroizmu powstańców, a także okrucieństwa i bestialskości Niemców. Powstanie warszawskie to zawsze zwycięstwo Polaków w wymiarze moralnym, bo to właśnie oni są ludźmi poszkodowanymi i bohaterami pozytywnymi walczącymi o wyższe wartości, zaś Niemcy to okrutni kaci pozbawieni skrupułów oraz moralności.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Białoszewski Miron, Pamiętnik z powstania warszawskiego, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2007, ISBN 9788306031270.
2. Garwatowski Stefan, Powstanie warszawskie, dostęp online: http://3.bp.blogspot.com/-0LMaIa_g4wM/TjbwKWZFBxI/AAAAAAAABsQ/dyqSDxpn9S8/s1600/powstanie0wj.jpg, 30.01.2015,
3. Jasiński Zbigniew, Żądamy amunicji, dostęp online: www.sww.w.szu.pl/index.php?id=slowo_34, 28.03.2014,
4. Komasa Jan, Powstanie Warszawskie, Polska, Muzeum Powstania Warszawskiego, 2014,
5. Krahelska Krystyna, Hej, chłopcy, bagnet na broń, dostęp online: http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/books/piesni.html, 28.03.2014,
6. Rymkiewicz Jarosław Marek, Kinderszenen, Warszawa, Sic!, 2008, ISBN 9788360457603.

II Literatura przedmiotu:
1. Czermińska Małgorzata, Opowiedzieć powstanie, opowiedzieć zniszczenie: (o „Pamiętniku” Mirona Białoszewskiego), W: Literatura wobec wojny i okupacji: studia, red. Głowiński Michał, Janusz Sławiński, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 103-121,
2. Górzyńska Anna, Powstanie warszawskie w literaturze pięknej, dostęp online: http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/poezja/proza%20c.html, 28.03.2014,
3. Polańczyk Danuta, Pamiętnik z powstania warszawskiego, Lublin, Biblios, 2011, rozdz.: Obraz powstania w ujęciu M. Białoszewskiego, ISBN 8386581085,
4. Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze. (1944-1994), red. Mańkowski Zygmunt i Święch Jerzy, Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, ISBN 8346686077.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Powstanie warszawskie ukazywane jest w literaturze, filmie i piosence na różne sposoby, jednak zawsze oznacza śmierć tysięcy Polaków i konieczność poświęcenia się w imię ojczyzny.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pamiętnik z powstania warszawskiego: bardzo realistyczne i zgodne z faktami ukazanie powstania warszawskiego z perspektywy zwykłych ludzi.
b) Kinderszenen: heroizacja powstania warszawskiego, które zostało ukazane jako dziejowa konieczność, mit założycielski państwa polskiego i wielka agresja ze strony złych Niemców.
c) Żądamy amunicji: powstanie warszawskie jako wydarzenie pełne nadziei, optymizmu i dynamizmu, które staje się szansą na odzyskanie wolności.
d) Kanał: tragiczny los powstańców, którzy umierają w beznadziejnych i urągających ludzkiej godności warunkach; zwrócenie uwagi na bezsens powstania i ofiary, jakie ono pochłonęło.
e) Powstanie warszawskie (film): dokumentalne ujęcie klęski powstania warszawskiego, które ukazuje codzienne funkcjonowanie społeczeństwa Warszawy w tym czasie.
f) Powstanie warszawskie (obraz): obraz, który gloryfikuje powstańców warszawskich, ukazując na tle zniszczonej Warszawy ich wielką determinację, waleczność, odwagę i męstwo.
g) Hej, chłopcy, bagnet na broń!: piosenka nawołująca do walki, która świadczy o patriotyzmie, zaangażowaniu i świadomości ofiary powstańców.

3. Wnioski:
a) Powstanie może być zarówno wielkim zwycięstwem i podniosłym wydarzeniem pełnym chwały, jak i chwilą śmierci oraz porażki.
b) Powstanie warszawskie jest obrazem zniszczenia stolicy oraz cierpienia, odwagi, patriotyzmu i heroizmu powstańców, a także okrucieństwa i bestialskości Niemców.
c) Powstanie warszawskie to zawsze zwycięstwo Polaków w wymiarze moralnym.