Motyw kariery w literaturze i filmie

Kariera jako droga rozwoju, mająca na celu zmianę statusu danej osoby lub całej grupy społecznej na wyższą, rozumiana jest przez poszczególne osoby indywidualnie i subiektywnie. Oczywiście najczęściej oznacza ona zdobycie prestiżu, bogactwa, wyższego stanowiska pracy lub wykształcenia.

Nie bez znaczenia jest wyznaczenie sobie określonego celu, do którego chce się dążyć, by osiągnąć upragniony sukces. Droga do niego ma wiele zalet i pozytywów, jednak posiada również szereg wad, które mają ogromny wpływ na życie osoby doświadczającej sukcesu, jak i dla jej otoczenia. Tematem mojej pracy jest zaprezentowanie różnych sposobów ujęcia motywu kariery i opisanie ich drogi do sukcesu. Swoje rozważania pragnę oprzeć na wybranej przeze mnie literaturze i produkcjach filmowych.

Lalka

Główny bohater pierwszego przeanalizowanego przeze mnie dzieła – „Lalki” Bolesława Prusa – to Stanisław Wokulski, człowiek z pozoru twardy, zdecydowany i konsekwentny w swoich działaniach. Jednak w rzeczywistości jego wewnętrzne rozdarcie uniemożliwia mu normalne i spokojne funkcjonowanie w rzeczywistości, której nie do końca jest w stanie zaakceptować. Mimo iż jego decyzje dotyczące sfery zawodowej są bardzo trafne i efektywne, to niespełniona miłość i rozpierające go uczucia do Izabeli Łęckiej burzą ten spokój i stają się swoistą przeszkodą do realizacji zamierzonych planów. Jako młody człowiek brał udział w powstaniu styczniowym, wówczas też nabrał idealistycznych wizji i planów.

Jednocześnie przez przymusową zsyłkę na Syberię Wokulski nie ukończył studiów, czego żałował przez lata, ponieważ zawsze chciał zostać naukowcem i miał do tego ogromne predyspozycje. Aby zająć się wymarzonymi eksperymentami i poświęcić życie nauce, musiał najpierw zarobić niezbędne do tego pieniądze, dlatego rozpoczął swoją przygodę z inwestowaniem. Został kupcem, zaangażował się w sprawy finansowe i handlowe, mimo że robił to z racjonalnych pobudek, a nie z powołania. W zachowaniu Wokulskiego i jego decyzjach widać, iż interesy go zupełnie nie interesowały, nawet do własnego sklepu nie przywiązywał większej wagi.

Choć zaczął odnosić sukcesy finansowe, a jego majętność zdecydowanie się zwiększyła, nie był to powód do radości Wokulskiego, nadal nie czuł się szczęśliwy i usatysfakcjonowany. Przez całą powieść zaobserwować można wewnętrzną walkę Wokulskiego, który w trudnych momentach i przez cierpienie związane z nieszczęśliwą miłością podejmuje próby powrotu do kariery naukowej. W tym celu udaje się nawet do Paryża, do profesora Geista, jednak jego niezdecydowanie i wewnętrzne rozdarcie nie pozwalają mu ostatecznie określić, czemu chce się poświęcić. Jest to bohater pełen rozterek, który mimo zrobienia kariery i wzbogaceniu się nie odczuwa zadowolenia i satysfakcji i nie ma w sobie wystarczająco samozaparcia, by zdecydować się, co chciałby w życiu robić i czemu się poświęcić.

Z czasem traci kontrolę nad własnym życiem, a przez społeczeństwo odbierany jest jako dziwak i tym samym staje się bohaterem tragicznym. Wokulski mimo znacznego majątku i osiągniętego sukcesu nie jest oziębłym kapitalistą. Pieniądze nie mają dla niego większego znaczenia, dlatego pomaga ubogim i interesuje się zupełnie innymi aspektami życia niż finanse. Jego ambicja, pracowitość i siła doprowadziła go do bogactwa, ale zabrała mu szczęście, o które od początku podjął walkę. Mimo zdobytego wykształcenia, o którym marzył, nie był na tyle zdecydowany, by oddać się nauce. Miłość do Izabeli stała się dla niego przeszkodą w spełnieniu swoich zamiarów i zrobieniu kariery naukowej.

Ojciec Goriot

Jeden z głównych bohaterów „Ojca Goriota” to Eugeniusz de Rastignac, student prawa w Paryżu, pochodzący ze skromnej i niezbyt zamożnej rodziny. Ze względu na fakt, iż najbliżsi nie byli w stanie wspierać go finansowo, mężczyzna zmuszony był prowadzić skromne i oszczędne życie, co było widać po ubraniach, jakie nosił oraz po tanim pensjonacie, w którym wynajmował mieszkanie. Podczas studiów Eugeniusz bardzo często obserwował życie bogatych mieszkańców Paryża, dzięki czemu rozbudził w sobie ambicje, by zrobić karierę i stać się zamożnym człowiekiem.

Postanowił osiągnąć to dzięki majętnym kobietom, których towarzystwa poszukiwał. Wykorzystał koligacje rodzinne z jedną z hrabianek paryskich, by pokazać się na organizowanym przez nią balu. Mężczyzna wiedział, że tylko ogromny majątek zapewni mu szacunek i wysoką pozycję w hierarchii społecznej, ponieważ w tym świecie nie liczyło się, kim jest dany człowiek, tylko ile posiada. Jednak aby móc zdobyć sukces w paryskiej rzeczywistości, musiał przejąć zasady i normy moralne tam panujące. A opierały się one na braku etyki, zakłamaniu, wykorzystywaniu innych ludzi, cynizmie i walce o przetrwanie.

Podobnie jak Stanisław Wokulski, Eugeniusz prowadzi wewnętrzną walkę. Z jednej strony pragnie wzbogacić się i ma świadomość, że musi wykorzystać do tego inne osoby, a z drugiej przemawiają przez niego zasady wyniesione z domu i zwykłe ludzkie sumienie. Rzeczywistość Paryża doprowadza do zatracenia przez młodego człowieka złudnych nadziei. Okazuje się ona zimna i bezwzględna. Nie da się być bogatym i uczciwym, co dla ambitnego i młodego mężczyzny okazuje się okropną świadomością. Droga do sukcesu w wykonaniu Eugeniusza de Rastignaca jest bardzo podobna do kariery Zenona Ziembiewicza. Wszak obaj muszą wyrzec się swoich wartości i wykazać uległością oraz konformizmem, bo inaczej nie są w stanie dojść do upragnionego celu.

Doktor Piotr

Opowiadanie Stanisława Żeromskiego „Doktor Piotr” porusza problemy społeczne u schyłku XIX wieku. Był to czas wielu przemian, rozczarowań powstaniem styczniowym, deklasacji szlachty, formowania się narodowej inteligencji, a tym samym pogłębiania się różnic miedzy klasami. Zaczęły się liczyć majątki, a nie pochodzenie ludzi. Autor ukazał historię ojca Dominika Cedzyny i syna Piotra, którzy poprzez długotrwałe rozstanie oddalili się od siebie i ich kontakt był prawie żaden. Piotr podjął studia na politechnice w Zurychu, co stało się dla niego ogromną szansą na zdobycie wykształcenia i zrobienie kariery. I szansę tę wykorzystał, kiedy ze względu na wyjątkowe zdolności, pracowitość i sumienność dostał awans i propozycję pracy jako asystent u profesora chemii na angielskim uniwersytecie.

Dla Piotra była to ogromna okazja i wyróżnienie, ponieważ oferowano mu bardzo dobre zarobki, możliwość rozwoju i swobodę pracy. Jednak on, podobnie jak wspomniany Stanisław Wokulski, nie był do końca usatysfakcjonowany, ponieważ pragnął podjąć pracę w Polsce, gdzie byłby bliżej ojca i rodzinnego domu. Świadczy to o ogromnym przywiązaniu Piotra do ojca i silnej więzi między nimi. Dominik również nie jest zadowolony z rozłąki, martwi się tym, że życie Piotra układa się zupełnie inaczej, niż sobie zaplanował. Wstydził się także tego, że sam utracił swój majątek i przez to nie jest odpowiednim autorytetem dla syna. Przez problemy finansowe, jako były szlachcic musiał zatrudnić się u osoby, którą uważał za niższą w hierarchii społecznej.

Mimo przewidywanej wielkiej przyszłości i kariery naukowej tęsknota Piotra za domem zmusiła go do powrotu do kraju i podjęcia pracy nad rachunkami gospodarstwa. Jednak gdy dowiaduje się, iż ojciec ma ogromne długi, postanawia wrócić do Anglii, by zarobić i spłacić jego zobowiązania. Pieniądze były potrzebne Dominikowi, by przesyłać ukochanemu synowi na studia i utrzymanie. Piotr czuł się oszukany i przerażony faktem, że jego wykształcenie i kariera okazały się wynikiem wyzysku biednych ludzi, do czego dopuścił się jego ojciec. Szybki sukces i awans Piotra spowodowany był nie tylko jego zdolnościami, ale i pieniędzmi, które były niezbędne na wyjazd na studia.

Mężczyzna czuł się bardzo źle ze świadomością, iż finansowane to było z pieniędzy ubogich i niczego nieświadomych ludzi. W efekcie wyjechał z kraju, doprowadzając ojca do rozpaczy i cierpienia z powodu utraty ukochanego syna. Porównując jego drogę do sukcesu z wcześniejszymi bohaterami, narzuca się największe podobieństwo do Wokulskiego, gdyż obaj robią karierę za sprawą swojej pracowitości, ambicji i zaangażowania. W przypadku Piotra dochodzi co prawda kwestia nieetycznego finansowania, lecz on o nim nie wiedział i nie miało ono wpływu na jego postawę, dlatego da się go w pełni usprawiedliwić.

Granica

Dzięki wielu osiągnięciom naukowym w szkole główny bohater powieści Zofii Nałkowskiej – „Granicy” – Zenon Ziembiewicz wyjechał na stypendium do Paryża, gdzie miał możliwość podjęcia studiów i kontynuowania kształcenia. Przez wojnę przerwał studia i by móc je kontynuować oraz opłacić, podjął pracę u Czechlińskiego, gdzie pisał artykuły do dziennika regionalnego. Dzięki temu po powrocie do kraju został u niego zatrudniony jako redaktor w gazecie „Niwa”. Mimo iż bardzo nie odpowiadało mu pisanie tekstów niezgodnych ze swoimi przekonaniami na życzenie pracodawcy, to starał się utrzymać posadę redaktora ze względu na problemy finansowe.

Przez to musiał przewartościować swoje priorytety i zasady oraz wykonywać polecenia, łamiąc własne wewnętrzne normy. Podobna sytuacja miała miejsce w sytuacji, gdy dzięki pomocy Chechlińskiego Zenon Ziembiewicz został prezydentem miasta. Zawdzięczał to koneksjom i znajomościom swojego pracodawcy. W związku z tym zmuszony był wyrazić zgodę na narzucone przez innych ludzi zasady i sposoby rządzenia w ratuszu. Jako człowiek młody i ambitny, Zenon pragnął stworzyć miasto, które będzie przyjazne ludziom. Chciał zmienić życie ludzi ubogich i robotników, dlatego podjął się budowy domów dla nich, parków, boisk sportowych.

Za sprawą wysokiej pozycji zdobył prestiż w regionie, co przejawiało się w zaproszeniach na rauty, bankiety czy polowania z wysoko postawionymi ludźmi. Z upływem czasu uzyskał znaczny majątek i mimo braku odpowiedniego pochodzenia, zyskał szacunek u bogaczy, co było niemałym sukcesem. Niestety, kilka złych decyzji spowodowało, że miasto musiało wypłacić ogromne odszkodowanie jednemu z inwestorów, a następnie niezadowoleni z decyzji politycznych ratusza robotnicy wyszli na ulicę. Zenonowi nie udało się zrealizować zamiaru stworzenia idealnego miasta, a zbuntowanych ludzi przybywało.

Nałkowska ukazuje cały przekrój życia Ziembiewicza, a zaprezentowanie jego doświadczeń przypomina studium kariery młodego mężczyzny, jej przejawy i konsekwencje. Jednocześnie odbiorca może zaobserwować, jak ogromny wpływ na charakter, psychikę ludzką i zachowanie ma awans zawodowy i społeczny. Również moralność u Zenona zmienia się wraz z kolejnym etapem kariery. Z ambitnego, odpowiedzialnego i pracowitego młodzieńca przeistacza się w brutalnego, wypaczonego człowieka, który funkcjonuje według określonych schematów w sposób nieprzemyślany i gwałtowny.

Jego stanowisko i obawa o pomówienia wśród mieszkańców popychają go do traktowania ludzi przedmiotowo i bez szacunku. Z czasem Zenon albo bezmyślnie wykonywał narzucone odgórnie zadania, albo angażował się i inwestował w utopijne plany, które tylko przynosiły szkodę jemu i miastu. Ziembiewicz robi więc karierę dzięki uległości moralnej i za pomocą nieetycznych środków. Jego działania, prowadzące do buntu robotników, przerosły go.

Zenon nie wiedział, jak sobie poradzić z niezadowoleniem ludzi i z tym, że nie zdążył zareagować na wydanie rozkazu o strzelanie do zbierającego się tłumu bezbronnych robotników. Problemy zawodowe i prywatne oraz okaleczenie przez Justynę Bogutównę posunęły Ziembiewicza do popełnienia samobójstwa. Jego kariera to symbol konformizmu i zepsucia. Aby ją osiągnąć, Zenon gotów był nawet złamać własne ideały i dostosować się do cynicznych wymogów sukcesu.

Niemcy

Jeden z bohaterów „Niemców” to Walter Sonnenbruch – powszechnie ceniony i szanowany profesor, który zrobił wielką karierę naukową. Jego kariera jest jednak negatywna, ponieważ z myślą o nią zaniedbał rodzinę i nie potrafił dobrze wywiązać się ze swojej roli męża oraz ojca. Ponadto poświęcił dla niej przyjaźń z Joachimem Petersem, czego symbolem jest ofiarowanie my pieniędzy, aby się go szybko pozbyć. Walter nie ma bowiem na tyle odwagi i godności, aby zaryzykować własną karierę dla wyższych ideałów. Wszak gdyby było inaczej, nie wykazywałby się biernością wobec panującego w Niemczech hitleryzmu i ludobójstwa dokonanego przez jego rodaków na obywatelach żydowskich, polskich i romskich.

Walter woli o tym wszystkim nie wiedzieć, woli odwrócić się plecami od problemów i pozostać z boku, bo inaczej mógłby nadwyrężyć swoją karierę. Jego upadek moralny symbolizuje fakt, że za nic w świecie nie chce przyjąć do siebie faktu, iż badania naukowe wykorzystywane są przez Niemców do przeprowadzenia zbrodniczych eksperymentów na ludziach. W efekcie z myślą o karierze Walter całkowicie wyzbywa się poczucia odpowiedzialności moralnej za zło, wykazując się daleko posuniętym oportunizmem.

Kariera Nikodem Dyzma

Skończywszy omawianie dzieł literackich, chciałbym przejść do filmów. Jako pierwszą przeanalizuje produkcję Jana Rybkowskiego z 1956 roku – „Nikodem Dyzma”. Motyw kariery pojawia się tu oczywiście na przykładzie tytułowego bohatera, którego poznajemy jako prowincjonalnego nędzarza ledwo wiążącego koniec z końcem. Choć szczytem jego funkcja fordansera w jednym z warszawskich lokali, to przypadek sprawia, że Nikodemowi udaje się wspiąć na same szczyty władzy.

Osiąga to dzięki znalezionemu na ulicy zaproszeniu na wytworny bal, podczas którego chamskimi i odważnymi odzywkami w stosunku do jednego z ministrów ówczesnego rządu zjednuje sobie poklask wśród wyższych warstw społecznych. Inni politycy postanawiają wykorzystać osobę Nikodem do własnych rozgrywek personalnych o władzę, w efekcie czego dzięki umiejętności odnalezienia się w towarzystwie Dyzma pokonuje kolejne szczeble do kariery politycznej. Po drodze zostaje prezesem Państwowego Banku Zbożowego, aż w końcu udaje mu się zostać ministrem.

Kluczem do sukcesu Nikodema są: szczęście, głupota, kumoterstwo, malwersacje, nepotyzm i korupcja. Jego przykład pokazuje, że w polityce – zapewne nie tylko tej przedwojennej – nie liczą się kompetencje, lecz umiejętność odpowiedniego odnalezienia się w czasie i miejscu oraz wykorzystania otrzymanej szansy. Reżyser daje do zrozumienia, że spryt, prowadzenie gier towarzyskich i bywanie na salonach są ważniejszymi elementami budowania kariery niż fachowość i doświadczenie.

Amator

Ostatnim omówionym dziś przeze mnie dziełem będzie nakręcony w 1979 roku przez Krzysztofa Kieślowskiego film zatytułowany „Amator”. Główny bohater to Filip – trzydziestoparoletni zaopatrzeniowiec oraz ukochany ojciec i mąż, który w związku z narodzinami postanawia kupić kamerę. Z nowego sprzętu domorosłego filmowca chcą skorzystać również koledzy i przełożeni z zakładu. Coraz bardziej zaangażowany w swoją nową pracę Filip skutecznie wdrapuje się po kolejnych szczytach kariery filmowej, aż do chlubnego momentu, kiedy jego produkcje są puszczane w telewizji. Jego kariera jest pełna sukcesów i wynika z talentu oraz pracowitości.

Co więcej, za pomocą swoich filmów wrażliwy społecznie Filip chce służyć nie tylko sobie, ale również ludziom potrzebującym i pokrzywdzonym, którzy są jego bohaterami. Patrząc z tej perspektywy, nie można nie docenić Filipa i jego poświęcania dla wyższej sprawy. Bohater płaci jednak wysoką cenę za karierę, gdyż z jej powodu zaniedbuje obowiązki rodzinne, przez co opuszcza go żona. Także jego filmy wbrew woli jego samego wyrządzają krzywdę innym ludziom i powodują konflikty. Motyw kariery „Amatorze” jest więc wykorzystany w sposób nad wyraz zróżnicowany i wieloaspektowy. Reżyser potrafi uchwycić różne strony sukcesu zawodowego, pokazując, że wiąże się on nie tylko z samorealizacją, splendorem i wielkimi dokonaniami, ale też z trudnymi obowiązkami i wyzwaniami.

Podsumowanie

W przedstawionych utworach literackich droga do sukcesu i robienie kariery przez ludzi stało się ich sposobem na życie, niejednokrotnie warunkującym ich myślenie, zachowanie i relacje z bliskimi ludźmi. Na przykładzie omówionych bohaterów można zauważyć, że osiągnięcie wyższego statusu, majątku i wykształcenia nie do zawsze prowadzi do zadowolenia i satysfakcji, ale może być uczciwe i sprawiedliwe. Kiedy w grę wchodzą uczucia wobec innych ludzi, tęsknota za domem czy inne pasje, kariera staje się nie ułatwieniem, a przeszkodą w ich realizacji.

Niejednokrotnie sukces i prestiż mogą prowadzić do zatracenia własnych wartości, jak w przypadku bohaterów powieści „Granica”, a także mogą być zdobyte w sposób nieuczciwy i niemoralny, co udowadnia film „Nikodem Dyzma”. Kariera nierzadko prowadzi do problemów osobistych, rodzinnych i skończyć się tragicznie, tak jak to było w „Granicy”, „Doktorze Piotrze” i „Amatorze”. Zatem na podstawie życia prezentowanych bohaterów można wywnioskować, iż kariera i sukcesy zawodowe dają satysfakcję i radość dopiero wówczas, gdy są zgodne z przekonaniami danej osoby oraz nie stają się przeszkodą w życiu osobistym i uczuciowym.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Amator [film]. Reż. Kieślowski K., 1979
2. Balzac H., Ojciec Goriot, Kraków 2004
3. Kruczkowski Leon, Niemcy, Warszawa 1971
4. Nałkowska Z., Granica, Warszawa 1995, fragmenty
5. Nikodem Dyzma [film]. Reż. Rybkowski J., 1956
6. Prus B., Lalka, Kraków 2004
7. Żeromski S., Doktor Piotr, [w:] Wybór opowiadań, Warszawa 1985

II Literatura przedmiotu:
1. Nowacka I., Biblioteczka Opracowań Granica Zofii Nałkowskiej, Zeszyt nr 21, Lublin 2011
2. Osmoła J., Biblioteczka Opracowań Lalka Bolesława Prusa, Zeszyt nr 3, Lublin 2013
3. Zawistowska D., Świat ludzkiej krzywdy, [w:] Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Warszawa 1976.
4. http://film.org.pl/r/recenzje/amator-12138/ (dostęp: 01.12.2013r.)
5. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/122855 (dostęp: 01.12.2013r.)

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Różnorodność sytuacji życiowych ludzi robiących karierę podczas ich drogi do sukcesu.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wstęp – pojęcie kariery, jej wpływ na życie osobiste i zawodowe ludzi oraz prawdopodobne konsekwencje.
b) Brak satysfakcji z faktu wzbogacenia się i pomyślności interesów z powodu niespełnionej miłości, na podstawie życia Stanisława Wokulskiego.
c) Tęsknota za najbliższymi i za ojczyzną, jako elementy uniemożliwiające czerpanie satysfakcji z pomyślnej kariery naukowej i zawodowej na przykładzie „Doktora Piotra”.
d) Zatracenie własnych zasad i norm moralnych na rzecz drogi do sukcesu i zdobycia prestiżu wśród reprezentantów wyższych klas społecznych – na podstawie bohatera powieści „Ojciec Goriot”.
e) Przypadkowa kariera zdobyta dzięki chamstwu, sprytowi, malwersacjom, gierkom towarzyskim i bywaniu na salonach na bazie sukcesu politycznego Nikodema Dyzmy.
f) Uczciwa kariera wrażliwego społecznie filmowa wiążąca się z wysokimi kosztami osobistymi oraz rodzinnymi na przykładzie Filipa.
g) Kariera Waltera Sonnenbruch jako przykład negatywnej moralnie kariery, którą bohater broni dzięki oportunizmowi i odcięciu się od otaczającego go zła..

3. Wnioski:
a) Kariera i zdobyty prestiż, jako przyczyna problemów osobistych i uczuciowych.
b) Realizacja marzeń i planów, jako element wymuszający zmianę przyjętych postaw i wyznawanych zasad moralnych.
c) Przerost ilości obowiązków i zbyt duża odpowiedzialność za innych, jako czynnik degradujący i niszczący psychikę człowieka, zdominowanego swoją karierą i prestiżem.