Motyw rodzeństwa w literaturze. Omów portrety braci i sióstr w wybranych dziełach

Rodzeństwo wychowuje się w jednym domu i dzięki swojej wzajemnej obecności ma bezcenną możliwość nauczenia się współpracy z drugim człowiekiem i przystosowania się do wspólnego życia pełnego ustępstw, ale też nauczenia się porażek, uporania się z zazdrością i wszelkimi emocjami związanymi z funkcjonowaniem w obliczu bliskiej osoby. Wreszcie dzięki rodzeństwu człowiek wiele może dowiedzieć się o sobie samym, bo jak mówi znany cytat: „rodzeństwo – i widzisz cząstkę siebie”.

Jednak relacja ze swoim bratem czy siostrą nie zawsze jest taka jednoznaczna, gdyż dorastanie u boku drugiego człowieka, nie zawsze należy do najłatwiejszych spraw młodej osoby. U niektórych budzi się niezdrowa rywalizacja i chęć zwrócenia na siebie uwagi. Rodzeństwo powinno być jednak wzajemną podporą w trudnych chwilach, ale równie często same sobie stwarza prawdziwe dramaty. Znaczenie rodzeństwa w życiu człowieka zauważa też literatura, która często opisuje portrety braci i sióstr, ukazując ich wzajemne relacje emocjonalne. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić ten temat, posługując się w tym celu wybranymi przykładami dzieł literackich.

Przypowieść o synu marnotrawnym

Obraz rodzeństwa pojawia się w biblijnej przypowieści o synu marnotrawnym. Ukazuje ona dwóch braci o skrajnie różnym podejściu życiowym. Mianowicie młodszy z nich – tytułowy syn marnotrawny – postanowił z własnej woli opuścić rodzinny dom, zabierając przynależny mu majątek. Jego decyzja była pochopna, nieodpowiedzialna, lekkomyślna i oznaczała bunt wobec ojca, lecz mimo to ją podjął. Żyjąc rozrzutnie i bezmyślnie, młodszy syn szybko utracił godność oraz cały swój majątek i zaczął głodować, dlatego po krótkim czasie powrócił do ojca, który przyjął go z łaską i miłosierdziem.

Zupełnie inną postawę przyjmuje jego starszy brat, ponieważ w przeciwieństwie do młodszego cały czas pozostaje wierny ojcu i bezwzględnie przy nim trwa. Wykazuje się lojalnością, oddaniem i zaufaniem, lecz kiedy młodszy brat powraca do domu, staje się zazdrosny i gniewny, ponieważ uważa, że przyjęcie wyprawione przez ojca na jego cześć stanowi wyraz nieprawidłowości. Argumentuje to faktem, że choć był wierny ojcu przez cały czas, to nie otrzymał żadnej nagrody, zaś na cześć młodszego brata urządzono przyjęcie, mimo że wykazał się nieodpowiedzialnością i lekkomyślnie opuścił wspólny dom.

Starszy syn jest wobec tego lojalny i odpowiedzialny, ale niezdolny do łaski i przebaczenia, a młodszy – nierozważny i beztroski, jednak potrafi zrozumieć swoje grzechy i chce je naprawić. Przypowieść o synu marnotrawnym ma znaczenie alegoryczne, gdyż ojciec symbolizuje Boga, a synowie – ludzkie zachowania wobec Niego. W rzeczywistości, pomimo skrajnie różnej postawy, obaj bracia są grzesznikami, ponieważ młodszy bezmyślnie odchodzi od Boga, aby następnie się nawrócić, a starszy wykazuje się gniewem i zazdrością w związku z nawróceniem brata.

Chce być pierwszym synem i nie rozumie, że Bóg kocha każdego człowieka tak samo, niezależnie od tego, jakie są jego zasługi. Takie ujęcie motywu rodzeństwa daje do zrozumienia, że należy cieszyć się z każdego nawrócenia, które powinno być szansą dla grzesznika i wyrazem łaski, a nie karą i chęcią zemsty. Bunt i nawrócenie syna marnotrawnego mówią, że gdy człowiek błądzi, popełnia grzechy i upada na samo dno, to Bóg ojciec wyciąga do niego rękę i nic Go bardziej nie cieszy niż widok człowieka wkraczającego ponownie na drogę normalności. Tej prawdy nie zrozumiał jednak starszy brat.

Skąpiec

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Skąpiec”. Komedia Moliera przedstawia dorosłe rodzeństwo żyjące w domu i pod nadzorem skąpego ojca. Kleant i Eliza – bo tak mają na imię – znajdują się w niemal identycznej sytuacji życiowej, ponieważ są uzależnieni od Harpagona. Z tego względu postanawiają zawrzeć szyki i zbuntować się przeciwko niemu. Łączy ich wobec tego antypatia do ojca i chęć usamodzielnienia się oraz samorealizacji, które są niemożliwe w domu Harpagona. Kleant i Eliza muszą ukrywać swoje sympatie do ukochanych osób, bo mają świadomość, iż ojcu nie zależy na ich prawdziwej miłości, ale na tym, żeby ich partnerzy życiowi byli bogaci.

Harpagon traktuje rodzeństwo niemal jak kulę u nogi i nawet nie kryje się z tym, że córka i syn są dla niego finansowym balastem. Nic więc dziwnego, że rodzeństwo nie cierpi ojca i chce się od niego uwolnić. Eliza i Kleant ufają sobie, działają wspólnie, wspierają się i jednoczą się w walce z Harpagonem, który staje się ich największym przeciwnikiem. Dzięki temu zbliżają się do siebie i stają się dla siebie bliskimi przyjaciółmi, co widać chociażby wówczas, gdy Kleant szczerze zwierza się Elizie na temat szczęścia, jakie daje mu związek z biedną Marianną. Ponadto zwracają się do siebie czule „siostro”, „bracie” i choć w domu ojca są nieszczęśliwi, to wzajemne wsparcie pomaga im w walce o własne dobro.

Rodzeństwo ze „Skąpca” rozumie się wzajemnie, gdyż łączy je krzywda, jaką otrzymują od Harpagona. W starciu z nim mogą liczyć tylko na siebie, dlatego są tak blisko siebie. Jednocześnie wyraźnie widoczne są różnica charakterów Kleanta i Elizy, ponieważ Kleant jest odważny i nie boi się otwarcie przeciwstawić ojcu, a Eliza wykazuje się większą biernością i uległością, podporządkowując się woli ojca. Nieszczęśliwe i skazane na siebie rodzeństwo, które musi walczyć z chciwym i egoistycznym ojcem, ma za zadanie uświadomić czytelnikowi, jak niszczące skutki ma czysto materialistyczna postawa życiowa przyjęta przez tytułowego bohatera.

Balladyna

Rodzeństwo pojawia się w tragedii Juliusza Słowackiego zatytułowanej „Balladyna”. Podobnie jak w biblijnej przypowieści o synu marnotrawnym, tak i tutaj rodzeństwo to całkowicie różne, przeciwstawne wobec siebie osoby. Tytułowa Balladyna i jej młodsza siostra Alina są pięknymi córkami starej i ubogiej wdowy mieszkającej w wiejskiej chatce. Alina została przedstawiona jako serdeczna, pracowita i uczynna dziewczyna, która obdarowuje matkę szczerą miłością i pomaga jej, jak tylko może. Uczuciem obdarza również siostrę, o czym świadczy fakt, iż przyrzeka jej i matce, że kiedy wyjdzie za mąż za księcia Kirkora, to zabierze je obie ze sobą i otoczy należytą opieką.

Alina jest zawsze prawdomówna, lojalna i prostolinijna w zachowaniu, przez co staje się postacią wzbudzającą sympatię czytelnika. Zupełnie inną osobą jest jej starsza siostra – Balladyna. Tytułowa bohaterka to kobieta przebiegła, leniwa i niewdzięczna, która marzy o tym, aby wydostać się z wiejskiej chaty i zasiąść na tronie tuż obok księcia Kirkora, o którego względy rywalizuje z Balladyną. W odróżnieniu od Aliny w Balladynie nie ma ani krzty serdeczności i lojalności, a do tego cechuje ją wyrachowanie, okrucieństwo i całkowity brak empatii. Najlepszym potwierdzeniem takiego stanu rzeczy jest zabicie przez zazdrosną Balladynę Aliny, która zebrała więcej malin i tym samym wygrała konkurs mający na celu wyłonienie żony dla księcia Kirkora.

Rodzeństwo zaprezentowane przez Juliusza Słowackiego to dwie kompletnie antagonistyczne wobec siebie postaci, które rywalizują ze sobą. Różni je wszystko oprócz zewnętrznej urody, a porównanie ich zachowania wyraźnie wskazuje, że Balladyna jest czarnym charakterem, a Alina – pozytywną postacią. Takie zestawienie rodzeństwa pozwala na skontrastowanie obu postaci i podkreślenie okrucieństwa oraz bezwzględności Balladyny jako osoby, która pod wpływem żądzy władzy i zazdrości jest gotowa, aby zabić rodzoną siostrę.

Gloria Victis

Portret bezgranicznie kochającego się rodzeństwa się rodzeństwa ilustruje „Gloria Victis”. Nowela Elizy Orzeszkowej w sposób retrospektywny, za pomocą szumiących drzew rozmawiających o przeszłych wydarzeniach, przedstawia tragiczne i jednocześnie chwalebne losy powstańców styczniowych. Jednymi z głównych bohaterów są Maryś i Anielka Tarłowscy – rodzeństwo, które spędza wspólnie każdą chwilę z uwagi na fakt, że zmarła ich cała rodzina. Drzewa opowiadają, jak brat przyjechał do miasteczka i przywiózł młodszą siostrę, łudząco podobną do niego nie tylko z wyglądu, ale również z charakteru; oboje są drobni, delikatni, serdeczni, wrażliwi i bardzo mocno się kochają.

Żyją, pracują i uczą się razem – Maryś przekazuje Anielce wiedzę, a ona pomaga mu w utrzymaniu domu. Wspierają się wzajemnie, wiele ze sobą rozmawiają na różne tematy i potrafią wspólnie cieszyć się życiem pomimo trudnej sytuacji, w jakiej się znajdują. Kiedy nadchodzi powstanie, a Maryś udaje się na front, Anielka rozpacza i nie może się pogodzić z tą decyzją. Martwi się o jego los, przejmuje się jego brakiem umiejętności walki i obawia się, że może sobie nie poradzić na polu bitwy. Dopiero po wewnętrznej walce żegna się z bratem i opuszcza go ze świadomością, że być może już więcej go nie zobaczy. Ich pożegnanie jest pełne emocji, bliskości i prawdziwej miłości nakazującej bezwzględną troskę o rodzeństwo.

Marysia i Anielkę łączy nie tylko braterskie uczucie, ale także wspólne wartości związane z patriotyzmem, miłością do ojczyzny i przekonaniem o konieczności walki o jej wolność. W trakcie powstania Maryś wielokrotnie wspomina siostrę, a ona pisze mu list z nadzieją, że jakimś cudem go odczyta. Z kolei Maryś, śmiertelnie ranny podczas bitwy, w ostatniej chwili życia przekazuje przyjacielowi podarunek dla siostry – swoją zakrwawioną chusteczkę. Po jego śmierci Anielka jest załamana, a scena, w której odwiedza mogiłę i desperacko przytula się do ziemi, chcąc być jak najbliżej brata, we wzruszający sposób ilustruje braterską miłość.

Zbrodnia i kara

Na relację między rodzeństwem wpływają też inne czynniki, nie tylko powikłane stosunki rodzinne. Kiedy wzajemne stosunki przepełnione są miłością, takie osoby są w stanie współodczuwać nieszczęście bliskiej osoby. Tak też było w przypadku relacji między Rodionem Raskolnikowem i Awdotią Romanowną zwaną Dunią, bohaterów powieści psychologicznej Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kary”. Główna postać przeżywa niezwykły dramat, jednak psychologiczne i ideologiczne zamiary i udręki Rodiona dzieją się poza świadomością siostry.

Dunia to bardzo ładna młoda kobieta. Młodsza od brata, jednak ich wielkie podobieństwo zostaje zestawione i podkreślone w tekście. W powieści psychologicznej Dostojewskiego wiele uwagi skupia się na charakterze Duni, która jest pewna siebie, o dumnym spojrzeniu. Jej stanowczość przeplata się z rozsądkiem i szlachetnością, dlatego tak bardzo przeżywa oskarżenie o chęć rozbicia małżeństwa w domu Swidrygajłowów. Przez ten nieprzyjemny incydent musi żyć dalej z piętnem skandalu. Dunia jest bardzo dobrą dziewczyną, która dla rodziny jest w stanie wiele poświęcić. Majątek rodzinny nie należy do największych, toteż bez wahania podejmuje próbę pomocy finansowej dla rodziny w formie zaręczyn z Piotrem Pietrowiczem Łuczynem.

Nie darzy go uczuciem, ów pan ma czterdzieści pięć lat i oświadcza się jej po pierwszym spotkaniu. Dunia czyni to wszystko dla swojego ukochanego brata, by ułatwić mu karierę zawodową, by mógł studiować. Ma świadomość, że matka nie jest w stanie sfinansować przygotowania naukowego Rodiona, więc jako siostra pragnie poświęcić swoje życie i szczęście osobiste dla brata. Jej bezinteresowne uczucie do Raskolnikowa widać również wówczas, gdy na wszelkie możliwe sposoby próbuje mu pomóc, widząc jego problemy psychiczne i gdy wspiera go nawet wtedy, kiedy dowiaduje się, że to on jest mordercą.

Dunia to dobra kobieta, która wie, że tylko przyznanie się do winy oraz ich jej odkupienie może pomóc Rodionowi, zatem stanowczo go do tego namawia. O ile jej postawa jej w pełni pozytywna i zasługuje na najwyższy szacunek, o tyle nie można tego w pełni powiedzieć o głównym bohaterze. Bo choć w głębi serca kocha siostrę i chce dla niej jak najlepiej, to z powodu problemów psychicznych odtrąca ją od siebie, krzyczy na nią i wyładowuje na niej swoje negatywne emocje. Z całą pewnością rodzeństwo zaprezentowane w „Zbrodni i karze” jest sobie bliskie, podobne do siebie, gotowe do największego poświęcenia dla siebie i kocha się wzajemne.

Podsumowanie

Przeprowadzona dziś przeze mnie analiza pokazuje, że literatura przedstawia dobre i silne lub zniszczone i obojętne relacje pomiędzy rodzeństwem. Pozytywne relacje pojawiły się w „Zbrodni i karze”, „Skąpcu”, „Glorii Victis”, zaś negatywne „Balladynie”. Warto zauważyć, że rodzeństwo często stawia czoła różnym trudnym problemom życiowym, w obliczu których staje do wspólnej walki lub mocno się poróżnia. Ponadto należy podkreślić, że rodzeństwo może być do siebie podobne, tak jak to było w „Zbrodni i karze” i „Glorii Victis”, lub zaprezentowane na zasadzie kontrastu, o czym świadczą przypowieści o synu marnotrawnym oraz „Zbrodni i kary”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Dostojewski F., Zbrodnia i kara, Warszawa 1987.
2. Molier, Skąpiec, Kraków 2007.
3. Orzeszkowa E., Gloria Victis, w: Tejże, Opowiadania, Warszawa 1970, s. 476-509.
4. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1989, Stary Testament, Łk. 15, 11-32,
5. Słowacki J., Balladyna, Warszawa 2011.

II Literatura przedmiotu:
1. Browning W.R.F, Syn Marnotrawny, W: Słownik Biblii, Warszawa 2005, s. 24.
2. Droga K., Romantyzm, Warszawa 1993, s. 23-36.
3. Droga K., Pozytywizm, Warszawa 1993, s. 16-26.
4. Tomkowski J., Literatura powszechna, Warszawa 1997, s. 179-183.
5. Polańczyk D., Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin 2005, s. 33-41.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Ukazując portrety rodzeństwa w literaturze, pisarze opisują relacje emocjonalne pomiędzy nimi.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Przypowieść o synu marnotrawnym: rodzeństwo o skrajnie różnych charakterach i postawach życiowych, które służą do zobrazowania miłosierdzia Boga.
b) Skąpiec: Kleant i Eliza jako rodzeństwo znajdujące się w identycznej sytuacji życiowej, które wzajemnie się wspiera w walce o szczęście ze znienawidzonym ojcem.
c) Balladyna: Balladyna i Alina jako siostry ukazane na zasadzie kontrastu, które różni wszystko oprócz piękna zewnętrznego.
d) Gloria Victis: bezinteresowna miłość braterska pomiędzy siostrą a bratem, zdeterminowana walką o wolność ojczyzny.
e) Zbrodnia i kara: szczera i oddana miłość Duni oraz Rodiona, którzy gotowi są się wspierać w potrzebie, nawet jeśli wymaga to poświęcenia i ofiary.

3. Wnioski:
a) Literatura przedstawia dobre i silne lub zniszczone i obojętne relacje pomiędzy rodzeństwem.
b) Rodzeństwo często stawia czoła różnym trudnym problemom życiowym, w obliczu których staje do wspólnej walki lub mocno się poróżnia.
c) Rodzeństwo może być do siebie podobne lub zaprezentowane na zasadzie kontrastu.