Rodzice i dzieci wśród bohaterów literackich

Rodzina to fundamentalne miejsce dla wszystkich ludzi, w obrębie którego kształtujemy swoją osobowość, charakter i światopogląd. Rodzice w ogromnej mierze definiują nasze zachowania i poprzez proces wychowania określają to, jak będzie wyglądało dorosłe życie człowieka oraz jego podejście do rzeczywistości. Jeżeli zatem pomiędzy rodzicami a dzieckiem panuje zdrowa atmosfera, to rodzina cieszy się szczęściem, wzajemnym wsparciem i wspólnym ciepłem domowym.

Zdarza się jednak, że nie udaje się zbudować dobrych relacji pomiędzy dzieckiem a rodzicami i zamiast serdeczności pojawiają się niszczące i nieprzyjemne emocje. W każdym razie z całą pewnością można stwierdzić, że relacje między rodzicami a dziećmi wymagają wzajemnego zrozumienia, poszanowania, rozmowy i szczerości, od których w głównej mierze zależy ich kształt. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić ten temat, analizując go na podstawie wybranych przykładów z różnych epok.

Pan Tadeusz

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest „Pan Tadeusz”. Jeden z głównych bohaterów epopei Adama Mickiewicza to Jacek Soplica, który był ze wzajemnością zakochany w córce Stolnika Horeszki, lecz z uwagi na fakt, iż Stolnik nie wyraził zgody na ślub, miłość okazała się nieszczęśliwa. Zdruzgotany osobistą klęską, aby zapomnieć o najdroższej Ewie, nieodpowiedzialnie ożenił się z niekochaną kobietą i spłodził jej syna. Mimo tego nie potrafił przestać myśleć o dawnym, jeszcze żarzącym się uczuciu, dlatego całkowicie zaniedbał swoje obowiązki ojcowskie. Los syna go nie interesował i w pełni powierzył go matce. Nie dbał o rozwój małego Tadeusza i nie spędzał z nim czasu, pogrążając się w alkoholu i depresji.

Ostatecznie po śmierci żony oddał syna pod opiekę Sędziego, który wychował go na prawego Polaka. Uczył go patriotycznych postaw i przygotowywał do misji służenia ojczyźnie, zastępując tym samym prawdziwego ojca. Sędzia wpoił Tadeuszowi nie tylko konieczność troski o Polskę, ale również przekazał zasady moralne, stając się dla niego wzorem zachowania. W konsekwencji prawie dorosły Tadeusz powraca z walk cały i zdrowy i wiąże się z Zosią, co prowadzi do historycznego pojednania pomiędzy Soplicami a Horeszkami.

W przeciwieństwie do Jacka Soplicy Sędzia, jako swego rodzaju ojciec zastępczy, dobrze wywiązuje się ze swojej roli i potrafi wychować podopiecznego na odpowiedzialnego i świadomego społecznie mężczyznę. Wszak najpierw Soplica jest złym ojcem, bo nie potrafi zadbać o syna, a następnie porzuca tę rolę na rzecz walki o ojczyznę. Można usprawiedliwić jego zachowanie z uwagi na nieszczęście w miłości i troskę o kraj, niemniej nie da się go nazwać dobrym ojcem. Można natomiast tak powiedzieć o Sędzim, który mimo że nie jest biologicznym ojcem Tadeusza, to wychowuje go i kształtuje jego osobowość, charakter oraz stosunek do świata.

O wiele bardziej negatywne uczucia wzbudza postać Stolnika Horeszki, ojca Ewy, ukochanej Jacka Soplicy. On bowiem nie troszczy o uczucia córki i pomimo jej próśb nie godzi się, aby wydać ją za mąż za Jacka. Wynika to z niskiego pochodzenia społecznego Soplicy i pogardy, którą w stosunku do niego wyraża Stolnik. Jako ojciec, Horeszko jest więc niezwykle surowy, bezwzględny, srogi i bezemocjonalny, dlatego nie można go ocenić pozytywnie, gdyż nie kieruje się dobrem i wolą córki, ale własnymi uprzedzeniami. W „Panu Tadeuszu” duże mniejszą rolę odgrywają dzieci, które są podporządkowane woli ojców. Najwyraźniej widać to na przykładzie Ewy Horeszko i jej związku z Jackiem Soplicą, zakończonym nie przez samą Ewę, ale właśnie przez jej ojca i przy jej wyraźnej dezaprobacie.

Ojciec Goriot

Jednym z pozytywistycznych dzieł ukazujących relacje pomiędzy rodzicem a dziećmi jest „Ojciec Goriot” Honoriusza Balzaca. Jana Joachima Goriota dokładnie poznajemy w trakcie trwania powieści z perspektywy narratora opisującego jego zachowanie, jak również z opinii innych postaci. Widzimy, jak dzięki ciężkiej pracy, oszczędzaniu i przedsiębiorczości ze zwykłego robotnika staje się niezwykle bogatym, opływającym w luksusach właścicielem fabryki. W kontekście jego postawy jako ojca bardzo ważna jest śmierć żony, która osierociła dwie córki. To wydarzenie sprawia, że Goriot całą swoją miłość kieruje właśnie w ich stronę.

Anastazja i Delfina są oczkiem w jego głowie i kobietami, które kocha nad życie, przez co nie umie im niczego odmówić. Tytułowy bohater powieści Honoriusza Balzaca spełnia wszystkie ich zachcianki, nawet jeśli są one deprawujące i złe z perspektywy wychowania. Poprzez ciągłe rozpieszczanie Anastazja i Delfina dorastają w poczuciu, że wszystko im wolno i to one są najważniejsze na świecie. Córki tytułowego bohatera z powodu jego wychowania stają się skrajnymi egoistkami. Jego uczucie do córek jest tak silne, że niekiedy przysłania zdrowy rozsądek. Niestety dla głównego bohatera ojcowska postawa okazuje negatywna w skutkach. Córki nie umieją bowiem jej docenić i gdy dorastają, odsuwają od siebie ojca, uznając go za kogoś nieistotnego w życiu.

Jak więc widać, Goriot to rodzic bardzo silnie kochający swoje pociechy; jest w stanie zrobić dla nich dosłownie wszystko, zapewniając wysoki poziom dóbr materialnych i ofiarowując im to, czego tylko chcą. Początkowo taka postawa może wydawać się niezwykle szlachetna, lecz jeśli przyjrzymy się bliżej, widać, że jest bardzo naiwna i oderwana od rzeczywistości. Honoriusz Balzac, przedstawiając w taki sposób obraz ojca, chce uświadomić czytelnikowi, że miłość jest mimo wszystko bardzo istotną wartością w kontekście wychowania, lecz jeśli to uczucie nie idzie w parze z rozsądkiem, nie ma prawa przynieść dobrych efektów wychowawczych.

Portret ojca jest więc zaprezentowany z perspektywy dramatu tytułowego bohatera, który poprzez silne, wręcz ślepe ojcowskie uczucie doznaje osobistej klęski. Niestety Goriot uświadamia sobie swoje błędy za późno, bo na łożu śmierci. Jego wizerunek jest w gruncie rzeczy pozytywny, lecz można by powiedzieć, że nawet aż za bardzo pozytywny i zbyt łagodny, co ostatecznie doprowadza go do tragedii. Całkowicie zepsutymi ludźmi są natomiast dzieci Goriota – Anastazja i Delfina, które nie mają hamulców moralnych, aby cynicznie wykorzystywać ojca, a następnie pozostawić go samemu sobie w momencie, gdy okazuje się nieprzydatny z finansowego punktu widzenia. Dla takiego zachowania nie ma żadnego usprawiedliwienia – nawet takiego, że ojciec wychowywał je bez żadnych ograniczeń.

Nasza Szkapa

Innym pozytywistycznym dziełem, do którego chciałbym się odnieść, jest „Nasza Szkapa” Marii Konopnickiej. Utwór opowiada historię biednej rodziny Mostowiaków, w której wychowuje się narrator noweli – Wicek – i jego dwóch braci – Felek i Piotruś. Mostowiakowie są prostymi ludźmi, którzy żyją bardzo ubogo. Ich mieszkanie stwarza skrajnie trudne warunki egzystencjalne, a pieniędzy brakuje na podstawowe potrzeby, takie jak opał, jedzenie czy lekarstwa. Mimo to rodzice i dzieci darzą się szczerym uczuciem i poświęcają wiele, aby drugiej osobie żyło się lepiej. Raz po raz sprzedają swój dobytek, aby starczyło na leki dla chorej matki. Chłopcy dzielą się ze sobą jedzeniem, nawet jeśli sami nie mają co włożyć do ust.

Mostowiakowie ogromne poświęcają się dla siebie i ponad wszystko cenią wzajemną miłość oraz wartości rodzinne. Na szczególną uwagę zasługuje postawa chłopców, którzy pomimo ogromnych trudności życiowych i braku pieniędzy starają się podchodzić optymistycznie do rzeczywistości. Często żartują, bawią się i radują ze wspólnie spędzonego czasu. Nawet jeśli niekiedy mogą wydawać się dziecinni, tak naprawdę są bardzo męscy, gdyż wszystkie przeciwności losu przyjmują z pokorą i godnością. Nie użalają się nad sobą ani nie szukają żadnych usprawiedliwień dla losu, lecz starają się z nim walczyć. Podobną postawę przyjmuje głowa rodziny – Filip – który ze wszystkich sił próbuje wyżywić synów i zapewnić lekarstwa dla żony.

Podsumowując, rodzice i dzieci w rodzinie Mostowiaków zostali przedstawieni przez Konopnicką jako biedni, lecz bardzo zżyci i kochający się ludzie, którzy wzajemną pomoc i wsparcie dla siebie traktują jako swoje obowiązki. Darzą się szczerym i głębokim uczuciem, które jest dla nich ważniejsze niż wszystko inne. Funkcja, jaką pełni taki obraz relacji między rodzicami a dziećmi, jest ściśle związana z założeniami epoki pozytywizmu, która zwracała uwagę na biedotę wśród najniższych warstw społecznych. Za pomocą rodziny Mostowiaków Konopnicka chce poruszyć problem biedy i pokazać, że należy pomagać osobom nim dotkniętym. Stanowiło to jej nadrzędne zadanie, które potwierdzała również w innych swoich nowelach, podporządkowujących się założeniom epoki pozytywizmu.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, relacje pomiędzy dziećmi a rodzicami mogą być opiekuńcze, kochające i pełne poświęcenia, co potwierdzają przykłady „Naszej szkapy” i „Ojca Goriota”, lub złe, obojętne i pozbawione uczuć, tak jak to ma miejsce w przypadku Jacka Soplicy i jego syna Tadeusza oraz Stolnika Horeszki i jego córki Ewy. Pewne jest natomiast, że ojcowie i matki przekazują swoim dzieciom wzorce zachowania, które są przez nie akceptowane i przejmowane. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że relacje pomiędzy dziećmi a rodzicami nigdy nie są idealne i zawsze pojawiają się mniejsze lub większe problemy, którym rodzina musi stawić czoła. Warunkiem pozwalającym na ich pokonanie jest miłość, zrozumienie, szacunek i wzajemne wsparcie; jeśli tego nie ma, stosunki na linii dziecko-rodzice nigdy nie będą dobre.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Balzac Honore, Ojciec Goriot, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8377109281,
2. Konopnicka Maria, Nasza Szkapa, Kraków, Greg, 2007, ISBN 8329109281,
3. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz. Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 23-26,
2. Rodzina, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 308-312,
3. Wilczycka Danuta, Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581962, s. 36-38

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Relacje między rodzicami a dziećmi wymagają wzajemnego zrozumienia, poszanowania, rozmowy i serdeczności, od których zależy ich kształt.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pan Tadeusz: różne obrazy trzech ojców – Jacka Soplicy jako złego i nieodpowiedzialnego ojca; Sędziego jako dobrego ojca zastępczego; Stolnika Horeszki jako srogiego i bezuczuciowego; dzieci całkowite podporządkowane woli ojców.
b) Ojciec Goriot: ojciec jako osoba bezwzględnie i bezkrytycznie kochająca swoje córki i robiąca dla nich dosłownie wszystko, co ostatecznie kończy się jego osobistą tragedią; okrutne córki pozbawione jakichkolwiek odruchów moralnych w stosunku do ojca.
c) Nasza szkapa: biedna, lecz bardzo mocno kochająca się rodzina, która zawsze się wspiera i darzy się ogromną, bezwarunkową miłością.

3. Wnioski:
a) Relacje pomiędzy dziećmi a rodzicami mogą być opiekuńcze, kochające i pełne poświęcenia dla dzieci lub złe, obojętne i pozbawione uczuć.
b) Rodzice przekazują swoim dzieciom wzorce zachowania, które są przez nie przejmowane.
c) Relacje pomiędzy dziećmi a rodzicami nigdy nie są idealne i zawsze pojawiają się mniejsze lub większe problemy.