Polacy i Rosjanie w literaturze – omów wzajemne relacje i stosunki obu narodów

Rosja to nasz największy sąsiad, z którym łączy nas kilkusetletnia wspólna historia. Nie jest ona kolorowa i wiąże się przede wszystkim z różnego rodzaju wojnami i wzajemnymi zatargami. Rozpoczęły się one już w średniowieczu, lecz wówczas siłą przeważającą byli Polacy, o czym świadczy hołd ruski złożony przez cara na początku XVII wieku polskiemu królowi lub wkroczenie polskich wojsk na Kreml w tym samym czasie.

W kolejnych stuleciach sytuacja się odwróciła i to Polacy musieli uznać wyższość Rosjan, którzy od końca XVIII wieku z dwudziestoletnią przerwą na lata międzywojenne aż do upadku Żelaznej Kurtyny sprawowali władzę na terenie naszego kraju – najpierw zaborczą, a następnie komunistyczną. Nic więc dziwnego, że stosunki polsko-rosyjskie stały się popularnym tematem w literaturze.

Do przyjaciół Moskali

Wiersz „Do przyjaciół Moskali” pochodzi z Ustępu do trzeciej części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Jak sam tytuł wskazuje, przedstawia on Rosjan jako przyjaciół podmiotu lirycznego będącego Polakiem, którego można identyfikować z samym autorem. Podmiot liryczny obrazuje Rosjan jako ludzi skazanych na niewolę i ciemiężonych przez cara poprzez wywózki, wygnania i groźby śmierci. Następnie sentymentalnie zwraca się do swoich osobistych przyjaciół dekabrystów – powieszonego z rozkazu cara Rylejewa, którego nazywa szlachetnym prorokiem, oraz Bestużewa – wieszcza aresztowanego przez rosyjską władzę i zesłanego na roboty. Podmiot liryczny zna ich osobiście, czuje do nich sympatię, docenia ich twórczość i podkreśla niesprawiedliwość, z jaką spotykają się we własnym kraju.

W wierszu „Do przyjaciół Moskali” Adam Mickiewicz współczuje Rosjanom i staje w ich obronie, zrzucając całe zło na okrutnego cara. Przedstawia ich jako wolny naród zniewolony przez władzę, życząc mu oswobodzenia się z kajdan. Chce im nieść pieśń wolności i jednocześnie odkrywa przed nimi własne uczucia; mówi o swoich poglądach, uzewnętrznia się, jest wobec nich otwarty i szczery. Podmiot liryczny solidaryzuje się z cierpieniem Rosjan i pragnie wspólnie z nimi walczyć przeciwko carowi. Wspomina także o ludziach, którzy zaprzedali się despotycznej władzy, lecz również ich próbuje zrozumieć, mając świadomość, że w wielu przypadkach sprzeciw wobec cara oznacza śmierć lub w najlepszym wypadku wywózkę.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że w utworze „Do przyjaciół Moskali” mamy do czynienia z przyjacielskim stosunkiem Rosjan i Polaków jako bratnich narodów znajdujących się w tak samo tragicznym położeniu z uwagi na despotyczne rządy Mikołaja I. Adam Mickiewicz opisuje Rosjan jako ludzi szlachetnych, inteligentnych i twórczych, którzy w dużej mierze stanowią dla niego inspirację, lecz ich los jest beznadziejny, ponieważ muszą podporządkować się carowi.

Reduta Ordona

Godnym omówienia w kontekście tematu dziełem Adama Mickiewicza jest „Reduta Ordona”. Z punktu widzenia uczestnika wydarzeń opisuje on jedną z najważniejszych bitew rozegranych w ramach powstania listopadowego – obronę Warszawy przed nadciągającymi wojskami rosyjskimi. Już sam fakt, że utwór Mickiewicz nawiązuje do wymierzonego w carską władzę powstania listopadowego zorganizowanego przez ciemiężonych Polaków, pozwala stwierdzić, że opisani w Polacy i Rosjanie to wrogowie. Podmiot liryczny w osobie Polaka zaangażowanego w walkę i relacjonującego wydarzenia z obrony Warszawy przedstawia Rosjan jako śmiertelnych nieprzyjaciół Polski, którzy zmierzają w stronę stolicy, aby zgładzić jej walczących o wolność żołnierzy.

Porównuje ich do okrutnych sępów i opisuje jako pozbawione sumienia hordy Moskali niosących śmierć na rozkaz bezlitosnego cara. Polacy w niewielkiej liczbie bronią się przed ogromnym naporem Rosjan i mimo że przewaga wojsk carskich jest przytłaczająca, to obrońcy Warszawy wykazują się męstwem i wielkim bohaterstwem, z podniesionym czołem stając naprzeciw tysięcy żołnierzy. Wokół słychać wybuchy, wystrzały i jęki umierających, a wzajemna niechęć skutkuje cierpieniem, śmiercią i stosem trupów. Podmiot liryczny dokonuje krytyki cara, mówiąc, że jest złośliwy jak Szatan i zarzucając mu, że wysyła żołnierzy na śmierć. Jednocześnie podkreśla, że car to kat, który skrwawił polską dumę i skradł narodową wolność.

Z kolei Warszawa jawi się jako honorowe miasto bohatersko podnoszące rękę na swojego ciemiężyciela. Moskale porównani zostają natomiast do zatrutego zbrodnią robactwa dążącego do unicestwienia szlachetnych Polaków. Pomimo nawału wrogów Ordon i jego reduta nie poddają się i zamiast uznać wyższość Rosjan, wysadzają się w powietrze. Widać zatem, że „Reduta Ordona” Adama Mickiewicza obrazuje Polaków i Rosjan jako śmiertelnych wrogów, przy czym Polacy są wybieleni i ukazani jako pełni honoru i patriotyzmu bohaterowie walczący o wolność do ostatniej kropli krwi, a Rosjanie jako bezlitośni ciemiężyciele pragnący zdławić wolność Polaków.

Przedwiośnie

Polaków i Rosjan jako walczących ze sobą wrogów prezentuje również „Przedwiośnie”. Powieść Stefana Żeromskiego przedstawia kilka ważnych wydarzeń historycznych z dziejów Polski, w tym m.in. Bitwę Warszawską, zwaną również Cudem nad Wisłą, w trakcie której w ramach wojny polsko-bolszewickiej starły się ze sobą wojska odrodzonej Rzeczpospolitej kierowane przez Józefa Piłsudskiego i Tadeusza Rozwadowskiego z armią rosyjskich bolszewików dowodzonych przez Michaiła Tuchaczewskiego. Celem Rosjan był podbój Europy i wprowadzenie na jej terenie systemu komunistycznego, jednak plan się nie powiódł z uwagi na spektakularną klęskę, jaką bolszewicy ponieśli pod Warszawą.

Żeromski opisuje, jak Cezary zaciąga się do wojska, aby wziąć udział w przełomowej dla historii Polski i Europy Bitwie Warszawskiej. Autor „Przedwiośnia” ukazuje rosyjskich bolszewików jako barbarzyńców chcących zająć Warszawę i narzucić Polsce swój czerwony reżim. Z drugiej strony prezentuje wielki entuzjazm Polaków, którzy nad zwyczaj ochoczo garnęli się do walki z wrogiem. Żeromski daje do zrozumienia, że walczył cały kraj – od inteligencji, po chłopów – a ten, kto nie angażował się w wojnę z Rosjanami, był uważany za zdrajcę i renegata.

Powieść w niewielkim stopniu obrazuje sceny bitewne, na równo z nimi ilustrując prowadzenie jeńców rosyjskich przez polskich żołnierzy. Wśród polskiego społeczeństwa widoczna jest wielka niechęć w stosunku do bolszewików oraz ogromna wola walki, której Cezary do końca nie rozumiał i nie podzielał, ale zaciągnął się do wojska, bo tak robili wszyscy. Podsumowując, „Przedwiośnie” przedstawia Rosja i Polaków jako zaciekłych wrogów dążących do wzajemnego unicestwienia z uwagi na plany bolszewików związane z podbojem całej Europy.

Inny świat

Wspomnienia Gustawa Herlinga-Grudzińskiego opisują straszliwą egzystencję w sowieckim łagrze, gdzie obok siebie żyją Polacy i Rosjanie. Spośród przeanalizowanych dziś utwór w „Innym świecie” pojawia się najbardziej niejednoznaczny obraz relacji polsko-rosyjskich, ponieważ z jednej strony są one wrogie i nienawistne, a z drugiej – pełne serdeczności i przyjacielskości. Wrogie relacje występują przede wszystkim w kontaktach Polaków z przedstawicielami sowieckiej władzy oraz ze sprzyjającymi jej więźniami.

Widać to na przykładzie losów głównego bohatera i jednocześnie autora, który na granicy rosyjsko-litewskiej zostaje złapany przez Rosjan i oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemców, ponieważ jego nazwisko brzmi niemiecko, a buty przypominają obuwie noszone przez wojskowych. W istocie ów zarzut był całkowicie bezpodstawny, wręcz irracjonalny i służył wyłącznie schwytaniu niewinnego Polaka. W czasie II wojny światowej takie postępowanie rosyjskich władz było czymś normalnym, a jego najbardziej tragiczne skutki to Zbrodnia Katyńska i śmierć setek tysięcy rodaków w obozach pracy lub podczas transportu na Syberię.

„Inny świat” daje do zrozumienia, że w stosunku do bezbronnych i w istocie niewinnych Polaków rosyjskie władze stosowały stalinowską zasadę „dajcie mi człowieka, a paragraf się znajdzie”. Również fakt, że główny bohater wraz z kilkoma innymi Polakami nie został uwolniony pomimo zawarcia paktu Sikorski-Majski, który mówił o amnestii dla polskich więźniów, pokazuje, że Rosjanie byli wrogo nastawieni do Polaków, co zmusiło ich do zorganizowana głodówki. Na przykładzie bliskich relacji łączących więźniów „Inny świat” ilustruje również przyjacielskie stosunki pomiędzy Polakami a Rosjanami. Widać to na przykładzie przyjaźni pomiędzy Gustawem a Kostylewem, za którego główny bohater chciał pójść na etap, aby dać mu szansę na zobaczenie się z matką.

Niezwykle pomocnym przyjacielem Gustawa był także Dimka, o czym świadczą jego rady, umożliwiające Gustawowi uniknięcie ciężkich robót podczas pracy w brygadzie leśnej. Przyjaźń łączy głównego bohatera też z miłośnikiem polskiej literatury – profesorem Borysem Lazarowiczem N., któremu przynosił jedzenie i z którym prowadził długie dyskusje na temat książek i kultury. „Inny świat” prezentuje wobec tego niejednoznaczne stosunki polsko-rosyjskie, które z jednej strony są despotyczne, pełne zdrady, niechęci i kłamstwa, a z drugiej – serdeczne, ciepłe i życzliwe.

Podsumowanie

Polacy i Rosjanie mogą być zarówno wrogami, co udowadniają przykłady „Reduty Ordona”, „Przedwiośnia” oraz „Innego świata”, jak i przyjaciółmi, czego potwierdzeniem są dzieła „Do przyjaciół Moskali” i również „Inny świat”. Wrogie stosunki pomiędzy oboma narodami pojawiają się w czasie wojny i wówczas, gdy Rosjanie są sprzymierzeni z władzą dążącą do zniewolenia Polaków. Z kolei przyjaźń ukazywana jest w kontekście wspólnej niedoli i w sytuacji, gdy Rosjanie tak jak Polacy są poszkodowani przez władzę. Z całą pewnością można stwierdzić, że wzajemne relacje obu narodów ilustrowane są na tle wspólnej historii związanej z wojnami, powstaniami i funkcjonowaniem różnych odmian carskiego lub sowieckiego totalitaryzmu. Warto również zauważyć, że w literackich stosunkach polsko-rosyjskich Polacy zawsze są ofiarami rosyjskiej agresji i muszą przeciwko niej walczyć o swoją wolność. Naród rosyjski jest natomiast skrajnie podzielony i pełen wszelkiego rodzaju nierówności oraz kontrastów.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Grudziński Herling-Gustaw, Inny świat, Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2008, ISBN 9788308040296,
2) Mickiewicz Adam, Reduta Ordona, dostęp online: http://literat.ug.edu.pl/amwiersz/0060.htm, 30.12.2014,
3) Mickiewicz Adam, Do przyjaciół Moskali, dostęp online: http://literat.ug.edu.pl/dziadypo/0017.htm, 30.12.2014,
4) Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8373899308.

II Literatura przedmiotu:
1) Maciejewski Janusz, Stereotyp Rosji i Rosjanina w polskiej literaturze i świadomości społecznej, Więź, 1998, nr 2, s. 183-197,
2) Sandler Samuel, Reduta Ordona w życiu i poezji, Warszawa, Errata, 2003, ISBN 8390783347, s. 22-23,
3) Rosjanin, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 845-848,
4) Stefanowska-Treugutt Zofia, Rosja w Ustępie III części Dziadów, W: W krainie pamiątek. Prace ofiarowane profesorowi Bogdanowi Zakrzewskiemu, Wrocław, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996, ISBN 837091036X, s. 137-147.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Wspólna historia sprawia, że stosunki polsko-rosyjskie są częstym tematem opisywanym w literaturze różnych epok.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Do przyjaciół Moskali – przeciętni Rosjanie jako szlachetni i dobrzy przyjaciele, którzy są gnębieni przez totalitarną władzę uosabianą przez okrutnego cara.
b) Reduta Ordona – Rosjanie jako wrogowie narodu polskiego, którzy niosą śmierć i zabijają najlepszych polskich żołnierzy.
c) Przedwiośnie – Rosjanie i Polacy jako wrogowie pałający do siebie nienawiścią i walczący ze sobą podczas wojny polsko-bolszewickiej i Bitwy Warszawskiej.
d) Inny świat – niejednoznaczny wizerunek Rosjan jako okrutnych wrogów współpracujących z bezlitosnym reżimem stalinowskim oraz dobrych przyjaciół, którzy cierpią z Polakami w łagrach.

3. Wnioski:
a) Rosjanie i Polacy mogą być zarówno wrogami, jak i przyjaciółmi.
b) Rosjanie, którzy są wrogami Polaków, służą carskiej lub komunistycznej władzy, a ci, którzy są przyjaciółmi, są przez nią gnębieni.
c) Naród rosyjski jest skrajnie podzielony i pełen wszelkiego rodzaju nierówności oraz kontrastów.
d) Stosunki polsko-rosyjskie w literaturze najczęściej ukazywane są w kontekście wojennym.