Portret (wizerunek) rycerza i obraz rycerskiej walki w literaturze

Motyw rycerza i rycerskiej walki definiuje człowieka honorowego, odważnego, walecznego, męskiego i oddanego wyższym wartościom, takim jak ojczyzna czy Bóg. Wywodzi się on ze średniowiecza i oczywiście w tym okresie był najbardziej rozpowszechniony. Mimo że rycerskość zrodziła się tak dawno, to motyw rycerza i rycerskiej walki jest tak popularny i uniwersalny, że pojawia się również w późniejszych epokach.

Wiadomo jednak, że z uwagi na wielką różnicę historyczną sposób ujęcia wizerunku rycerza jest różny w poszczególnych okresach, choć posiada pewne wspólne cechy. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić ten temat, analizując na wybranych przykładach funkcjonowanie motywu rycerza i rycerskiej walki.

Dzieje Tristana i Izoldy

Pierwszym rycerzem, którego chciałbym scharakteryzować, jest postać króla Marka z „Tristana i Izoldy”, rządzącego krainą zwaną Kornwalią. Już na samym początku utworu dowiadujemy się o jego szlachetności i hojności, o czym świadczy fakt, że w podzięce za pomoc oddaje Riwalenowi swoją siostrę Blanchelfor. Widać więc, że Król Marek nie unosi się dumą i nie wywyższa się ponad innych ludzi oraz potrafi docenić pomoc ze strony osób trzecich. Dowód tego stanowi także sytuacja, kiedy zwołuje radę i zasięga opinii bliskich mu współpracowników.

Władca Kornwalii wykazuje się zatem sprawiedliwością, szlachetnością, rozwagą, rozsądkiem i dbałością o sprawy ojczyzny. Nie działa pochopnie, nie unosi się gniewem i nie ulega emocjom, ponieważ ma świadomość, że nie są one najlepszym doradcą. Potrafi otoczyć się zaufanymi ludźmi i przyjąć na dwór Tristana, a kwestie związane z narodem traktuje z najwyższą uwagą. O pełnej rycerskiej szlachetności bardziej niż jego postawa związana z samym sprawowaniem urzędu świadczy jednak stosunek do Tristana i Izoldy. Ich oboje darzy ogromnym, szczerym i szacunkiem; Tristana traktuje jak swojego syna, a Izoldę kocha bezwarunkowo i z całego serca, do czego nie jest mu potrzeby nawet magiczny napój.

Kiedy do Marka dochodzą głosy, że tytułowi bohaterowie mogą łamać lojalność wobec jego osoby, nie ponosi go gniew i stara się spojrzeć na tę sytuację racjonalnie. W momencie, gdy te zarzuty się potwierdzają, władca wykazuje się zrozumieniem, wielkodusznością i wyrozumiałością wobec zdrajców. Choć ma możliwość zgładzenia ich w moreńskim lesie, nie robi tego, ponieważ nie zwykł działać pod wpływem emocji. Co więcej, Król Marek stara się być jak najbardziej życzliwy dla wiarołomnych kochanków, nie popada w szał, a nawet szanuje ich miłość i rozumie ich tragiczne położenie, o czym najlepiej świadczy wydany przez niego zakaz ścinania głogu, który wyrósł po śmierci Tristana i Izoldy.

Średniowieczny utwór ukazuje postać idealnego rycerskiego władcy, wykazującego się sprawiedliwością, wyrozumiałością, umiejętnością przebaczania i słuchania drugiego człowieka oraz racjonalnością i szlachetnością. Poznajemy go nie tylko w kontekście sprawowanych przez niego rządów, ale również jako człowieka postawionego w tragicznej sytuacji. Mimo że ma władzę, owej sytuacji nie próbuje rozstrzygnąć na swoją korzyść, cechuje się honorem i potrafi pogodzić się przegranym losem, co bez wątpienia zasługuje na najwyższe słowa uznania. Jego wizerunek można określić zatem jako całkowicie pozytywny i uosabiający wszystkie cnoty rycerskie.

Makbet

Kolejnym utworem, do którego chciałbym się odwołać, będzie „Makbet”. Tytułową postać tragedii Szekspira czytelnik poznaje jako wsławionego w walce i darzonego powszechnym szacunkiem rycerza króla Dunkana. Służy jako dowódca armii szkockiego władcy, a dobro ojczyzny i lojalność wobec monarchy są dla niego najwyższymi dobrami. Poświęcenie dla narodu sprawia, że Makbet dzielnie wojuje w jego imieniu, w efekcie czego otrzymuje od króla chwalebny tytuł tana Kawdoru i wchodzi w posiadanie wielu posiadłości. Te zaszczyty przypadają mu w związku z odważną postawą podczas bitwy z Norwegami, kiedy Makbet w pojedynkę przedarł się przez oddziały wroga, zabijając licznych przeciwników.

W walce cechuje się bezwzględnością, siłą, umiejętnością posługiwania się mieczem i okrucieństwem, więc w przeciwnikach wzbudza najwyższy strach. Jako rycerz, przestrzega etosu, ale podczas bitew nie ma dla niego taryfy ulgowej. Wraz z przyjacielem Bankiem główny bohater jest uznawany za najdzielniejszego rycerza na dworze szkockiego władcy, lecz mimo to początkowo nie pragnie sławy i pozostaje skromny. Z Dunkanem łączą go nie tylko patriotyczne obowiązki, ale również szczera i pełna oddania przyjaźń.

Jak przystało na rycerza, Makbet posiada ukochaną kobietę, która jednak okazuje się jedną z głównych przyczyn jego przemiany. Cyniczna postawa żądnej władzy Lady Makbet, a także przepowiednia wiedź i własna ambicja głównego bohatera stają się przyczyną okrutnych zbrodni. Aby zasiąść na tronie, Makbet zabija króla Dunkana, a z jego rozkazu życie tracą Bank, Lady Makduf oraz jej syn. Morderstwa co prawda pozwalają małżeństwu zdobyć władzę, lecz jednocześnie doszczętnie niszczą ich psychikę, przez co

Makbet przeistacza się w osamotnionego szaleńca pozbawionego kontaktu z rzeczywistością, a Lady Makbet popełnia samobójstwo. Przykład tytułowej postać tragedii Szekspira pokazuje, że rycerz może przejść bardzo negatywną metamorfozę wewnętrzną z wiernego, lojalnego i oddanego królowi patrioty w okrutnego mordercę dążącego do zdobycia władzy i gotowego w tym celu na największe zbrodnie. Pod wpływem żony, przepowiedni wiedźm i własnej ambicji w Makbecie żądza władzy zwycięża z rycerskością.

Wizja zasiadania na tronie jest bardziej kusząca niż uczciwe wypełnianie rycerskich obowiązków i przestrzeganie etosu, dlatego bohater rezygnuje z najważniejszych dla niego wartości, czyli honoru, patriotyzmu i lojalności wobec króla. Odrzuca więc rycerskość, gdyż ona nie pozwala mu na przejęcie tronu w tak bestialski sposób, jakiego się podjął. W Makbecie etos rycerza przegrywa z barbarzyńskimi pokusami podsycanymi przez wiedźmy i żonę, co kończy się spektakularnym upadkiem głównej postaci.

Krzyżacy

Kolejnym omówionym przeze mnie dziś utworem będą „Krzyżacy”. Jeden z głównych bohaterów powieści to Zbyszko z Bogdańca, którego poznajemy jeszcze jako dorastającego młodzieńca, wychowanego przez stryja zgodnie z etosem rycerskim. Dzięki temu Zbyszko biegle włada bronią, świetnie jeździ konno i cechuje się mężną posturą. Jak przystało na rycerza, jest odważny i nie boi się nawet największych wyzwań, co udowadnia, gdy atakuje krzyżacki orszak, zaś w trakcie polowania broni księżnej przed nacierającym na nią turem, a także bierze udział w wielu potyczkach z zakonnikami.

Zbyszko jest wielkim patriotą gotowym do obrony ojczyzny do ostatniej kropli krwi. W trakcie walki wykazuje się najwyższym poświęceniem, odwagą, męstwem i bezwzględnością wobec wrogów. Co więcej, jest oddany nie tylko narodowi, ale również damie swojego serca – Danusi. Potwierdza to, gdy wytrwale próbuje ją odszukać po porwaniu i gdy dotrzymuje słowa, zgodnie z rycerskim obyczajem zdobywając pawie czuby. W tym momencie uwidacznia się jego uczciwość i prawdomówność. Zakochany w Danusi, nigdy jej nie okłamuje, zawsze mówi prawdę i opiekuje się nią tak dobrze, jak tylko potrafi.

Ważną wartością dla Zbyszka jest Bóg, w obronie którego często walczy i uczestniczy w krucjatach, aby szerzyć religię chrześcijańską. Honor ma dla niego tak samo duże znaczenie jak miłość, dlatego nie pozwala Kunovi von Lichtensteinowi obrazić siebie i swojego rodu. W przypadku Zbyszka dbałość o rycerski honor przyjmuje jednak czasem przesadne rozmiary, jak wówczas, kiedy ze względu na swoją porywczość atakuje posła krzyżackiego lub gdy chełpi się swoją miłością do Danusi. Pomimo tych niewielkich wad można stwierdzić, że postać Zbyszka opisano jako idealnego średniowiecznego rycerza, który przestrzega etosu rycerskiego i jest uosobieniem takich ideałów jak patriotyzm, duma, honor, odwaga, męstwo i waleczność.

Ogniem i mieczem

Inną powieścią Henryka Sienkiewicza godną omówienia w kontekście tematu jest „Ogniem i mieczem”. W tym przypadku zaprezentuję portret głównego bohatera – Jana Skrzetuskiego. Podobnie jak Zbyszko z Bogdańca, tak i Jan Skrzetuski jest przykładem rycerza idealnego postępującego zgodnie z etosem. Jego silna sylwetka koresponduje z niezwykłą zwinnością, sprawnością fizyczną i wytwornym zachowaniem. Na polu bitwy nie ma sobie równych i potrafi doskonale dowodzić kompanami, prowadząc ich do zwycięstwa. Potwierdza to wielokrotnie: kiedy ratuje życie Bogdanowi Chmielnickiemu; gdy bierze udział w obronie twierdzy Zbaraż czy gdy informuje króla Jana Kazimierza o najeździe wrogów na twierdzę.

Rycerska postawa Skrzetuskiego spotyka się z szacunkiem, dlatego udaje mu się awansować na funkcję porucznika husarii i dowódcy chorągwi. Jego umiejętność posługiwania się bronią nie ma sobie równych, a spryt i przebiegłość w walce pozwalają mu bez większych problemów pokonywać kolejnych przeciwników. Najważniejszą wartością dla Skrzetuskiego jest ojczyzna i patriotyzm, co potwierdza fakt, że zamiast wyruszyć na poszukiwania ukochanej Heleny, decyduje się na wykonywanie zadań zleconych mu przez księcia. Równie duże znacznie ma dla niego rycerski honor, który objawia się wówczas, gdy nie opuszcza chorągwi w przeddzień walki czy kiedy nie godzi się, aby ukryć plany kozaków o zorganizowaniu powstania.

Skrzetuski cechuje się więc odwagą i poświęceniem dla ojczyzny, niejednokrotnie ryzykując życie w jej imieniu. Można go określić także jako człowieka prawego i sprawiedliwego, gdyż zawsze jest gotowy, aby nieść pomoc potrzebującym, tak jak wówczas, gdy pomaga Chmielnickiemu czy kiedy wybawia z opresji Kniahini i Helenę. Jak przystało na rycerza idealnego, Skrzetuski posiada wiernych kompanów w postaci Wołodyjowskiego, Zagłoby i Podbipięty, a także wybrankę serca – Helenę, o którą walczy z wielką determinacją i zaangażowaniem. Nie można też zapomnieć o jego religijności objawiającej się gorliwą i często modlitwą.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, większość rycerzy pojawiających się w literaturze to postaci pozytywne i uosabiające szlachetne wartości z etosu rycerskiego. Wyłamuje się z tego jedynie Makbet, który z powodu żądzy władzy porzuca etos i z niemal idealnego rycerza staje się okrutnym zbrodniarzem. W każdym razie portret tego typu bohaterów jest ukazywany właśnie w odniesieniu do etosu rycerskiego, a ich walka najczęściej polega na walce o ojczyznę. W kontekście wniosków warto zauważyć, że portret rycerza jest jednorodny i niezależnie od epoki cechuje się walecznością, odwagą, patriotyzmem, religijnością i przede wszystkim honorem.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Bedier Joseph, Tristan i Izolda, Warszawa, Alfa, 1989, ISBN 8373897189,
2. Sienkiewicz Henryk, Krzyżacy, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373271821,
3. Sienkiewicz Henryk, Ogniem i mieczem, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974,
4. Szekspir William, Makbet, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8373892206.

II Literatura przedmiotu:
1. Działyńska Anna, Męstwo i odwaga. U źródeł etosu rycerskiego, Polonistyka, 2000, nr 8, s. 474-479,
2. Lementowicz Urszula, Krzyżacy, Lublin, Biblios, 2013, ISBN 9788386581030, s. 42-45,
3. Polańczyk Danuta, Makbet, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581566, s. 18-21,
4. Rycerz, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, s. 315-318, ISBN 8373273948,
5. Wilczycka Danuta, Ogniem i mieczem, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581092, s. 21-25.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw rycerza definiuje człowieka honorowego, odważnego, walecznego, męskiego i oddanego wyższym wartościom, takim jak ojczyzna czy Bóg.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Tristan i Izolda: król Marek jako postać idealnego średniowiecznego władcy, który jest wzorem sprawiedliwości, patriotyzmu, szlachetności i innych rycerskich cnót.
b) Makbet: tytułowa postać jako rycerz łamiący etos rycerski w celu zadbania o własne partykularne interesy; metamorfoza z najbardziej cenionego na dworze rycerza w szalonego mordercę za wszelką cenę dążącego do zdobycia władzy.
c) Krzyżacy: Zbyszko z Bogdańca jako bohater wierny etosowi rycerskiemu, który bezwzględnie przestrzega obyczajów rycerskich.
d) Ogniem i mieczem: Jan Skrzetuski jako przykład idealnego rycerza, który postępuje zgodnie z etosem.

3. Wnioski:
a) W większości przypadków bohaterowie-rycerze to pozytywne postaci poświęcające swoje życie dla większej społeczności i wykazujące się patriotyzmem, odwagą, honorem, szlachetnością, godnością oraz męstwem.
b) Walka rycerska najczęściej polega na walce o ojczyznę.
c) Motyw rycerza i rycerskiej walki ukazywany jest w odniesieniu do etosu rycerskiego.

 

Podobne wpisy

Jeden komentarz

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *