Motyw dworku szlacheckiego – omów jego obraz w literaturze

Dwór szlachecki od zawsze odgrywał ogromną rolę w życiu polskiego społeczeństwa. Dla wielu rodzin był symbolem ojczyzny, tradycji i pracy, a jego gospodarowaniem zajmowały się kolejne pokolenia, co stanowiło z jednej strony wyzwanie i odpowiedzialność, a z drugiej wielką nobilitację. Dwory szlacheckie powstawały już w renesansie i istniały do II wojny światowej, po której przetrwała tylko ich niewielka część.

Dla polskiej kultury mają znaczenie sentymentalny i symboliczne, będąc znakiem zamierzchłych czasów i dawnej Polski, rozciągającej się od Gdańska, Poznania i Krakowa po Wilno, Pińsk i Tarnopol. Różne obrazy dworków szlacheckich, poprzez które pisarze portretują styl życia, światopogląd i hierarchię wartości ich mieszkańców, ukazuje literatura.

Pan Tadeusz

W „Panu Tadeuszu” pojawia się cudowny portret dworku szlacheckiego jako „małej ojczyzny”. Adam Mickiewicz w swojej słynnej epopei narodowej obrazuje ten temat na przykładzie dworku szlacheckiego w Soplicowie położonego na Nowogrodczyźnie, czyli na zachodzie współczesnej Białorusi. Soplicowo to mała ojczyzna w pełnym tego słowa znaczeniu, za pośrednictwem której autor sentymentalnie powraca do krainy lat dziecięcych.

Mickiewicz przenosi na karty „Pana Tadeusza” wspomnienia związane z utrwalonym w pamięci obrazem dziecięcej idylli, gdzie życie biegło spokojnie, harmonijne i w zgodzie z naturą. Dworek w Soplicowie to wyidealizowana Arkadia i kraina, w której natura zachwyca swoim pięknem i dziewiczością, a mieszkańcy wiodą spokojne życie wedle określonych reguł i odwiecznych obyczajów, przestrzegając staropolskich tradycji i dbając o wartości patriotyczne.

Soplicowo to centrum polskości, o czym przypomina zegar intonujący hymn narodowy czy serwis kuchenny z obrazami ukazującymi historię Polski. W dworku każdy zna swoje miejsce i wykonuje określone zadania, a prace gospodarcze trwają od świtu do zmierzchu i są źródłem spełnienia oraz radości, a nie przymusem. Śniadania, obiady i kolacje odbywają się o stałych porach, zaś wolny czas mieszkańcy spędzają na wspólnych polowaniach czy grzybobraniu.

Hierarchia społeczna w Soplicowie definiuje status danego mieszkańca, czemu podporządkowuje się cała reszta bohaterów i posłusznie słucha starszych i bardziej doświadczonych. Wszystko to pozwala stwierdzić, że „Pan Tadeusz” ilustruje szlachecką posiadłość w sposób idylliczny, jako swoją małą ojczyznę, dzięki czemu powraca do sielskiej rzeczywistości Kresów, która utkwiła mu w pamięci.

Nad Niemnem

Powieść Elizy Orzeszkowej ilustruje obraz dworku szlacheckiego na przykładzie Korczyna, gdzie żyją zubożali szlachcice z rodu Korczyńskich. Posiadłość jest stara, a jej dawna wielkość pozostaje już ledwie widoczna. Gdyby nie ciężka praca Benedykta przy chałupie i jej ciągłe reperowanie, zostałoby z niej zapewne niewiele. Po przegranym powstaniu styczniowym, z powodu represji rosyjskich dworek podupada, ale mimo wszystko ciągle jeszcze nosi dawne ślady świetności Korczyńskich. Wewnątrz na ścianach zawieszone są natomiast stare pamiętniki po polowaniach.

Portrety mieszkańców dworku z „Nad Niemnem” są bardzo zróżnicowane, a ich kreacje poznajemy w trakcie codziennych czynności: rozmowy, pracy, wykonywania obowiązków domowych, kultywowania obyczajów czy zabawy. Z jednej strony mamy pracowitego Benedykta, który jest głową rodu i jako życiowy cel obrał sobie utrzymanie w swoich rękach posiadłości. Dąży do tego za wszelką cenę, całymi dniami pracując i żyjąc wyłącznie obowiązkami gospodarczymi. Mimo że trudno mu się porozumieć z synem Witoldem, to obaj mają wspólne cele i szczerze się kochają, choć różnią ich metody dotarcia do owych celów.

Pomocna okazuje się również Marta, która w każdej sytuacji gotowa jest, aby wspierać Benedykta w codziennych wysiłkach. W dworku egzystuje również Justyna Orzelska – kobieta po przejściach ukazana jako skrzywdzona, ale dzięki Jankowi szczęśliwa, gotowa do pracy i szanująca historię rodową. Nie tylko praca określa bowiem to, czy dany mieszkaniec dworku jest osobą dobrą, czy złą, gdyż równie duże znaczenie ma właśnie stosunek do historii i tożsamości narodowej. Benedykt, Witold, Marta i Justyna szanują te wartości, czego nie można bynajmniej powiedzieć o rozkapryszonej i ciągle narzekającej Emilii Korczyńskiej – żonie Benedykta – i tak samo pustej Teresie Plińskiej. One żyją w wyimaginowanym świecie ckliwych romansów i nie są w stanie zaangażować się w budowanie wspólnego majątku ani też nie doceniają polskiej historii oraz poświęcenia powstańców.

Ogromne znaczenie ma idylliczna natura otaczająca dworek, budująca nastrój sielskości i dziewiczości. W „Nad Niemnem” Korczyn zostaje skontrastowany z zaściankiem Bohatyrowiczów i pełni funkcję symbolu unaoczniającego procesy ekonomiczno-społeczne oraz przemiany kulturowo-obyczajowe zachodzące w społeczeństwie polskim po koniec XIX wieku. Widzimy tu przekrój bardzo różnych postaw, ideałów i wartości, z których jedne są przez autorkę gloryfikowane, a inne krytykowane.

Przedwiośnie

Dworek szlachecki pojawia się w powieści Stefana Żeromskiego „Przedwiośnie”. Autor przedstawia dzieje Cezarego Baryki, który po wielu przygodach ląduje w dworku w Nawłoci. Posiadłość należąca do Hipolita Wielosławskiego zostaje zobrazowana niczym Arkadia, gdzie mieszkańcy wiodą szczęśliwy i niezmącony żadnymi problemami żywot. Regularne ucztowanie, biesiadowanie, spożywanie wykwintnych dań, spędzanie czasu na przejażdżkach konnych, muzykowaniu, flirtowaniu i przyjacielskich rozmowach wywiera na Cezarym ogromne wrażenie.

Główny bohater czuje się jak w bajce; nie musi pracować, cieszy się pięknem okolicznej przyrody i licznymi rozrywkami. W oczach Cezarego wydaje się jednak dość dziwne, że gościnność, serdeczność, szczodrość i bogactwo gospodarzy nie idą w parze z ich szerokimi zainteresowaniami. Mianowicie nie dbają oni o los kraju, nie jest dla nich ważna wojna ani problemy społeczne niższych warstw. W Nawłoci beztroski czas się zatrzymał, dlatego próżniactwo i lenistwo jest na porządku dziennym. Całą pracę w majątku wykonuje bowiem służba, która żyje w pobliskim Chłodku, dokąd na dwa tygodnie przenosi się Baryka i uświadamia sobie, jak wiele cierpienia muszą przeżyć chłopi, aby szlachta z dworku mogła opływać w luksusy.

W „Przedwiośniu” mamy zatem do czynienia z pozornie arkadyjskim obrazem dworku szlacheckiego, który w rzeczywistości jest emanacją gnuśności, apatii i obojętności na ówczesne problemy. Za jego pośrednictwem Żeromski demaskuje obłudną i cyniczną postawę wyższych warstw społecznych po odzyskaniu niepodległości i wskazuje na trudności, z jakimi po odzyskaniu niepodległości zderzyła się Polska.

Powierzchownie dworek z „Przedwiośnia” może wydawać się podobny do tego z Soplicowa, bo tu i tu mamy do czynienia z Arkadią, gdzie życie płynie harmonijnie i radośnie, jednak prawdziwa twarz Nawłoci widoczna jest dopiero na podstawie zestawienia jej z Chłodkiem, który uświadamia, jak złymi i cynicznymi ludźmi są dworzanie z utworu Żeromskiego, czego z kolei nie da się powiedzieć o ich odpowiednikach z „Pana Tadeusza”.

Ferdydurke

Główny bohater to Józio odbywający swoją fantastyczną wędrówkę w czasie i przestrzeni. W pewnym momencie udaje się do dworku szlacheckiego państwa Hurleckich. Na pierwszy rzut oka widać, że jego mieszkańcy bardzo dużą wagę przywiązują do etykiety szlacheckiej. Wuj i ciotka kultywują szlacheckie obyczaje, starają się być gościnni dla przyjezdnych i często spacerują, a w ich przybytku panuje ściśle określona hierarchia społeczna. To właśnie na jej bazie i na podstawie relacji pomiędzy drużbą a panami uwydatnia się prawdziwy obraz dworku szlacheckiego.

Wuj Konstanty traktuje bowiem chłopów w sposób pogardliwy, a nawet brutalny. Często ich bije, chcąc w ten sposób wzbudzić w nich strach i pokazać, kto rządzi w dworku. Wywyższanie się, pokazywanie swojej siły i bicie parobków to codzienność w posiadłości Hurleckich, którzy są ludźmi nudnymi, zaściankowymi, zamkniętymi w sobie i nienawistnymi. Jak mówi o nich drużba, nic nie robią, tylko jędzą, spacerują i stawiają kolejne wymagania. Chcą za wszelką cenę podtrzymywać szlacheckie obyczaje, lecz robią to w sposób karykaturalny i przejaskrawiony.

Nie są szczerzy w swoich praktykach, tak jak byli mieszkańcy Soplicowa, których można określić wręcz jako nieskazitelnych. Każde zachowanie Hurleckich jest określane przez szlachecką formę i w pełni jej podporządkowane, jednak została ona przejaskrawiana, przez co dworek w „Ferdydurke” jawi się jako miejsce zaściankowe, zacofane, nudne i nienawistne. Józio szukał w nim spokoju i rodzinnego szczęścia, a znalazł zakłamanie, przemoc i z góry narzucone schematy zachowań.

Widać zatem, że dworek ukazany przez Gombrowicza podlega krytyce i jest przedstawiony w negatywnym świetle, jako przerysowane miejsce w karykaturalny sposób kultywujące tradycje i obyczaje. Jego obraz jest groteskowy i ma na celu odniesienie się do tematu formy, która krępuje ludzkie zachowania. W tym przypadku jest to forma szlachecka, która nakazuje mieszkańcom dworku przestrzeganie określonych rytuałów i obyczajów, a służbie – podporządkowanie wobec panów.

Podsumowanie

Dworek szlachecki ukazywany jest z jednej strony jako ostoja polskości i synonim Arkadii, tak jak to było w „Panu Tadeuszu” i w dużej mierze w „Nad Niemnem”, a z drugiej jako miejsce upadku moralnego, hipokryzji, cynizmu i gnuśności, co udowadniają przykłady „Ferdydurke” oraz „Przedwiośnie”. Dworek może być przedstawiany na różne sposoby: realistycznie, co widać w „Nad Niemnem” i „Przedwiośniu”; groteskowo i karykaturalnie, o czym świadczy przykład „Ferdydurke” lub w sposób sielski, jako idylla i Arkadia, czego dowodzi „Pan Tadeuszu” i po części „Przedwiośnie”.

Często występujące elementy w literackich obrazach dworku to biesiadowanie, przestrzeganie tradycji i obyczajów oraz cudowna natura. Warto również zauważyć, że poprzez motyw dworku pisarze osiągają różne cele: tworzą Arkadię, za pomocą której powracają do kraju lat dziecięcych, tak jak w „Panu Tadeusz”; portretują przekrój polskiego społeczeństwo, co widać w „Nad Niemnem”; krytykują zachowanie szlachty, czego dowodzi „Przedwiośnie”, a także odnoszą się do filozoficznych problemów ludzkiego życia, takich jak uzależnienie człowieka od formy i reguł społecznych, o czym świadczy „Ferdydurke”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Gombrowicz Witold, Ferdydurke, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2007, ISBN 9788308039601,
2) Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
3) Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 1984,
4) Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472.

II Literatura przedmiotu:

1) Dworek, W: Słownik motywów literackich, Red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 100-103,
2) Farent Teodor, Ferdydurke Witolda Gombrowicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581450, s. 19-22, 39-40,
3) Hertz Paweł, Świat i dom: szkice i uwagi wybrane, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, rozdz.: W Soplicowie, s. 221-225,
4) Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 37-46.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Literatura ukazuje różne obrazy dworków szlacheckich, obrazując styl życia, światopogląd i hierarchię wartości ich mieszkańców.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pan Tadeusz: wyidealizowany szlachecki dworek w Soplicowie jako Arkadia, której elementy to cudowna natura, patriotyzm, ścisła hierarchia i spokojne oraz harmonijne życie.
b) Nad Niemnem: zaprezentowany w sposób realistyczny dwór w Korczynie jako niejednoznaczny obraz polskiego społeczeństwa w II połowie XX wieku.
c) Przedwiośnie: dworek w Nawłoci jako pozorna Arkadia, gdzie mieszkańcy żyją pełnią szczęścia i nie znają trosk, ale odbywa to się kosztem biedoty z pobliskiego zaścianka.
d) Ferdydurke: karykaturalna postawa mieszkańców dworku, którzy dbają wyłącznie o schematy zachowań i zachowują się w sposób wyniosły; negatywny obraz dworku szlacheckiego jako miejsca, gdzie człowiek ograniczany jest przez formę.

3. Wnioski:
a) Dworek szlachecki ukazywany jest z jednej strony jako ostoja polskości i synonim Arkadii, a z drugiej jako miejsce upadku moralnego, hipokryzji, cynizmu i gnuśności.
b) Dworek może być przedstawiany na różne sposoby: realistycznie, groteskowo i karykaturalnie lub w sposób wyidealizowany.
c) Często występujące elementy w literackich obrazach dworku to biesiadowanie, przestrzeganie tradycji i obyczajów oraz cudowna natura.