Wizerunek sarmatów w literaturze – omów motyw i przedstaw ich portret

Sarmaci to warstwa społeczna, z której wywodzi się polska szlachta. Niegdyś byli oni jednymi z najważniejszych osób w polskim państwie; posiadali największe przywileje, cieszyli się sympatią królów i żyli w przepychu. Kultura sarmacka odegrała ogromną rolę w kontekście kształtowania się polskiej szlachty, której przekazała swoje obyczaje, tradycje, wartości i ideały.

Nic więc dziwnego, że sarmaci stali się popularnym elementem literatury polskiej. Ich kreacje ukazywano w kontekście wartości patriotycznych i w odniesieniu do ojczyzny. W poniższej pracy zamierzam dokładniej omówić ten temat i na podstawie wybranych utworów przeanalizować portrety sarmatów w literaturze.

Pamiętniki Paska

Utworem, od którego chciałbym rozpocząć swoje rozważania, są „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. Bohater tego działa jest typowym przedstawicielem ówczesnej polskiej szlachty reprezentującym etykietę sarmacką. „Pamiętniki” możemy traktować jako idealny dokument ukazujący mentalność i obyczaje tej warstwy społecznej. Typowym zachowaniem dla sarmaty jest patriotyzm i poświęcenie się ojczyźnie, czego dowód stanowi uczestnictwo w licznych wyprawach wojennych i wierna służba Stefanowi Czarnieckiemu. Bez wątpienia są to pozytywne aspekty życia sarmaty, jednak sposób, w jaki je realizuje, pozostawia wiele do życzenia.

Walcząc o dobro ojczyzny, robi to przede wszystkim z pobudek osobistych i ambicjonalnych. Szczególnie zaskakuje, kiedy podczas podróży z ważnymi listami do Czarnieckiego zatrzymuje się gdzieś po drodze i przez 2 tygodnie prowadzi hulaszczy tryb życia. Można więc powiedzieć, że również skłonność do zabawy i alkoholu są traktowane przez bohatera „Pamiętników” jako coś normalnego, co udowadnia jego pijaństwo po zamieszkaniu w gospodarstwie. Innym elementem etykiety sarmackiej ukazanej przez Paska jest pogarda dla niższych warstw społecznych. Traktując sarmatów jako jedyną słuszną klasę społeczną, gardzi innymi, ponieważ uważa, że nie mogą one być przedstawicielami narodu polskiego.

Bohater „Pamiętników” dba w głównej mierze o własne interesy i osobisty dobrobyt, który często jest osiągany kosztem innych ludzi. W kontekście nawyków sarmackich warto także wspomnieć o religijności bohatera dzieła Paska, który ma się za człowieka wierzącego i rzeczywiście gorliwie uczestniczy w różnego rodzaju ceremoniach, lecz biorąc pod uwagę jego zachowanie, z pewnością nie można powiedzieć, że w życiu kieruje się dogmatami wyznaczanymi przez kościół. Religijność jest bowiem co prawdą nieodłączną częścią jego życia, ale zarazem tylko fasadą, mającą ukryć haniebne czyny bohatera.

Jak widzimy, kreacja sarmaty w „Pamiętnikach” bazuje na patriotyzmie, hulaszczym trybie życia, religijności i dbaniu o własne interesy. Choć te przymioty na pierwszy rzut oka mogą wydawać się pozytywne, to w utworze Paska są przedstawione w negatywnym świetle, ukazującym sarmatów jako zdegenerowaną warstwę społeczną, która troszczy się przede wszystkim o własny wizerunek, a wszystko, co robi, jest na pokaz. W „Pamiętnikach” autor obnaża sarmacką hipokryzję i obłudę tej warstwy społecznej, doskonale portretując jej negatywne przyzwyczajenia. Należy jednak zauważyć, że mimo wszystko bohaterów utworu Paska wzbudza w czytelniku sympatię i posiada pewne pozytywne cechy, dlatego nie jest jednoznacznie złą postacią.

Czuj! Stary pies szczeka

Innym barokowym pisarzem sarmackim był Wacław Potocki, a jedno z jego dzieł ukazujących obraz sarmatów to fraszka zatytułowana „Czuj! Stary pies szczeka”. Autor podejmuje próbę zdiagnozowania stanu polskiego państwa, którego kondycję opisuje w sposób alegoryczny, za pomocą psa próbującego uświadomić swojego panu, w jak złej sytuacji się znajduje. Największą winę podmiot liryczny upatruje w sarmatach, których przestrzega przed krótkowzrocznością, egoizmem, wyzyskiem najniższych warstw społecznych, kłótliwością i dbaniem o własne interesy kosztem dobra ojczyzny.

We fraszce Potockiego sarmaci jawią się jako największa choroba dotykająca naród polski. Nieświadomi słabości państwa, skupieni wyłącznie na prywatnych korzyściach, okradają kraj i nie są w stanie spostrzec, jak bardzo go zniszczyli i do jak zatrważającego stanu doprowadzili. Podmiot liryczny wspomina także o niegospodarności, obłudzie i hipokryzji sarmatów, którzy pod zarzutem kradzieży wieszają chłopów na szubienicach, a sami ograbiają własne państwo.

Postawy sarmatów w połączeniu z równie negatywnym zachowaniem magnaterii i duchowieństwa niechybnie prowadzą do upadku Polski, do której wygłodniali zaborcy żądni jej terenów powoli się dobijają. Z całą pewnością można więc stwierdzić, że obraz sarmatów w utworze „Czuj! Stary pies szczeka” jest całkowicie krytyczny i pozbawiony jakichkolwiek pozytywnych cech. W opinii Potockiego sarmaci to kula u nogi narodu polskiego; są to ludzie, którzy nie bacząc na interes ojczyzny, dbają przede wszystkim o własne korzyści i wydatnie przyczyniają się do upadku państwa.

Pospolite ruszenie

Kolejnym dziełem skomponowanym przez Wacława Potockiego podejmującym tematykę sarmacką jest wiersz zatytułowany „Pospolite ruszenie”. W ironiczny sposób odnosi się on do reakcji pewnego sarmaty postawionego w obliczu pospolitego ruszenia, czyli konieczności zaangażowania się w spontaniczne oddziały obronne mające strzec kraju przed nieprzyjaciółmi. Widząc, że wrogie wojska Kozackie znajdują się tuż, tuż przy granicy z Polską, dobosz postanawia zorganizować pospolite ruszenie i udaje się do sarmaty, aby przekonać go o konieczności sięgnięcia po broń. Kiedy zastaje go śpiącego, decyduje się go obudzić, co bynajmniej – delikatnie mówiąc – nie wzbudza jego entuzjazmu.

Sarmata stwierdza bowiem, że ktoś o tak niskiej pozycji społecznej jak dobosz nie prawa, aby go budzić. Co więcej, uważa, że wezwanie do pospolitego ruszenia to zamach na wolność i przywileje, którymi cieszą się sarmaci, dlatego z wyrazami nieskrywanego oburzenia kładzie się dalej spać, a wraz z nim robią to samo wojsko i rotmistrz. Na tej podstawie można stwierdzić, że obraz sarmaty w wierszu „Pospolite ruszenie” jest tak samo negatywny jak we fraszce „Czuj! Stary pies szczeka”. „Pospolite ruszenie” daje czytelnikowi do zrozumienia, że sarmaci to ludzie dbający wyłącznie o własne interesy, tchórze gotowi oddać Polskę bez walki, byleby tylko nic im się nie stało i niezdolni do działania próżniacy prowadzący bezproduktywny żywot.

Potocki ukazuje sarmatów jako osoby, które przedkładają osobiste korzyści ponad dobro państwa, a obowiązek wobec ojczyzny okazuje się dla nich mniej ważny niż własne przywileje, a nawet wizja spokojny sen. Nic więc dziwnego, że sarmaci zilustrowani przez Potockiego jawią się jako zagrożenie dla Polski i jedna z głównych przyczyn jej rozkładu.

Zbytki polskie

Ostatnie dzieło Potockiego, które chciałbym przeanalizować, nosi tytuł „Zbytki polskie”. W przypadku tego wiersza obraz sarmatów w gruncie rzeczy nie różni się od wcześniej omówionych utworów. Mamy więc do czynienia z wystawnym życiem sarmatów, którzy otaczają się luksusami nieznanymi innym stanom społecznym i jednocześnie za nic mają dobro narodu. Nie interesują się losem walczących żołnierzy i wyzyskują chłopów, ponieważ od interesu narodowego ważniejsza jest dla nich własna wygoda.

Tytułowe „zbytki” stają się dla sarmatów wartością samą w sobie, ważniejszą niż patriotyzm i dola reszty społeczeństwa. Podczas gdy walczący o Polskę żołnierze giną w boju i z braku wsparcia finansowego, czyli de facto z głodu, sarmaci rozkoszują się wystawnym jadłem i drogimi trunkami. Nic więc dziwnego, że w obliczu takiej postawy wrogowie narodu coraz śmielej zaczynają myśleć o podboju Rzeczpospolitej i zagarnięciu jej ziem. Materialne bogactwa sarmatów kontrastują tu z ich cyniczną i pozbawioną patriotyzmu postawą w obliczu niebezpieczeństw zagrażających całemu narodowi.

Powrót posła

W podobny sposób portret sarmaty wykreował Julian Ursyn Niemcewicz w utworze „Powrót posła”. Ta trzyaktowa komedia polityczna powstała w odpowiedzi na wydarzenia dziejące się w kraju pod koniec XVIII wieku i miała na celu pochwalać zapędy reformatorskie oraz skrytykować poglądy konserwatywne wyrażane przez sarmatów. Nic więc dziwnego, że bohater reprezentujący tę warstwę społeczną – Starosta Gadulski – to postać podlegająca przemożnej krytyce. Już samo jego nazwisko ma negatywny wydźwięk i wywołuje w czytelniku określone emocje.

Starosta to konserwatywny wyznawca ideologii sarmackiej, która charakteryzowała się gloryfikowaniem idei funkcji liberum veto, chciwością, dbaniem wyłącznie o swoje interesy i wywyższaniem się spośród innych warstw społecznych. Gadulski jest człowiekiem niezwykle ograniczonym, o czym świadczy fakt zabierania głosu we wszystkich sprawach, choć w rzeczywistości jego poglądy są niespójne, nielogiczne i nie posiadają żadnych fundamentów. Zatrważającym jest również fakt, iż związał się ze swoją nieznośną żoną tylko po to, aby posiąść jej dobra materialne. Jest to człowiek naiwny, dbający wyłącznie o swoje interesy cyniczny egoista, co potwierdza jego zachowanie po śmierci żony, kiedy całkowicie odtrącił swoją córkę, aby przypadkiem nie wydać na nią za dużo pieniędzy.

Mimo nadmiernej pewności siebie i aktywnego zaangażowania w dyskusje Gadulski nigdy nie przyjmuje argumentów odmiennych od swoich własnych, traktując je jako gorsze czy nieprawomocne. Dla Starosty nie istnieje coś takiego jak moralność, a jedyny kodeks, którego przestrzega, to kodeks pieniądza. Wartym nadmienienia jest również sposób, w jaki bohater „Powrotu posła” traktuje patriotyzm. Mianowicie jest on dla niego tylko pustym słowem, które ma mu pozwolić zachować szlacheckie przywileje. Jak widzimy, Starosta Gadulski to bohater negatywny w pełnym wymiarze tego słowa. Z całą pewnością jest to człowiek całkowicie zepsuty i zdemoralizowany. Nie posiada żadnych pozytywnych cech i jako sarmata podlega całościowej krytyce. Za jego pomocą autor ukazuje w negatywnym świetle całą jego warstwę społeczną.

Potop

W odróżnieniu od wszystkich poprzednich utworów tutaj mamy do czynienia z jednoznacznie pozytywnym wizerunkiem sarmatów jako patriotów gotowych do największego poświęcenia w imię walki o ojczyznę. Widać to chociażby wówczas, gdy w trakcie biesiady w Kiejdanach Wołodyjowski, Zagłoba, Skrzetuscy i inni bohaterowie decydują się na wierną służbie narodowi, mimo iż wiedzą, że sprzeciw wobec Janusza Radziwiłła może skończyć się ich śmiercią. Dla ojczyzny są w stanie poświęcić się całkowicie i podporządkować jej wszystkie swoje dążenia, czego dowodem jest postawa Babinicza. Wierzą, że ich kraj to potęga i często wyrażają swoją dumę narodową.

Z patriotyzmem sarmatów łączy się ich głęboka i szczera wiara w Boga, szczególnie wyraźnie widoczna w trakcie obrony Częstochowy. Katolicyzm to nieodłączny element kultury sarmackiej zaprezentowanej w „Potopie”. Ponadto sarmaci w ujęciu Sienkiewicza są ludźmi otwartymi, gościnnymi i lubiącymi dobrą zabawę, co widać na podstawie serdeczności, z jaką przywitano Kmicica w Lubiczu. Jego los stanowi także dowodem na przywiązanie sarmatów do wartości honoru. Charakterystycznym elementem ich obyczajowości jest również pełen przepychu strój z żupanem, kontuszem i delią.

O poczuciu własnej wartości, a nawet wyniosłości i bucie sarmatów świadczą nie tylko ich portrety zawieszone na ścianach domostw, ale przede wszystkim awanturnictwo i pieniactwo Kmicica. Mimo że nadużywanie alkoholu i hulaszczy tryb życia są negatywnymi cechami ludzkimi, to nie rzutują one na pozytywny wizerunek sarmatów z „Potopu” jako ludzi gotowych do największego poświęcenia na rzecz ojczyzny i wielkich rycerzy walczących o naród zawsze, kiedy pojawia się taka potrzeba.

Ogniem i mieczem

„Potop” jest częścią sienkiewiczowskiej trylogii, w której skład wchodzi również „Ogniem i mieczem”. Nic więc dziwnego, że także i ta powieść przedstawia pozytywny wizerunek szlachty sarmackiej. Podobnie jak w „Potopie”, Sienkiewicz ukazuje szlachtę jako grupę, która co prawda ma pewne wady, ale jako całość szczyci się wielkimi zasługami dla Polski. To jej Rzeczpospolita zawdzięcza bezpieczeństwo i stałość granic, czego najlepszym wyrazem jest obrona Zbarażu i bitwa pod Beresteczkiem. W obu tych potyczkach szlachta odegrała najważniejszą rolę, wykazując się jednością, gotowością do poświęcenia w imię ojczyzny, męstwem i odwagą.

Mimo że szlachta jest mocno podzielona i bardzo różnorodna pod względem społecznym i majątkowym, jako jedność okazuje się zdolna do skutecznej walki z wrogami ojczyzny. Sienkiewicz opisuje jej przedstawicieli jako obrońców ojczyzny, wielkich patriotów i gwarantów spokoju oraz bezpieczeństwa na polskiej ziemi. Autor kontrastuje szlachtę z kozakami i powstańcami od Chmielnickiego – przeciwnikami narodu i ludźmi dążącymi do jego rozbicia. Nie można jednak nie zauważyć szlacheckich wad, najcelniej uosabianych przez typowego przedstawiciela swojej warstwy – Onufrego Zagłobę. Zagłoba jest bowiem kłótliwym i gadatliwym gawędziarzem, który nie stroni od alkoholu i często wdaje się w bójki.

Mimo wszystko w „Ogniem i mieczem” wizerunek szlachty jest jak najbardziej pozytywny, a jednocześnie przerysowany i niezgodny z faktami historycznymi. W rzeczywistości Zbaraż został bowiem obroniony dzięki chłopstwu i piechocie, a nie dzięki szlachcie, tak jak to pokazuje Sienkiewicz. Niezgodne z faktami historycznymi ujęcie szlachty wpisuje się w koncepcję „Ogniem i mieczem” jako dzieła „ku pokrzepieniu serc”, które miało przypomnieć o jedności oraz chwalebnych chwilach narodu polskiego ciemiężonego wówczas przez zaborcę.

Podsumowanie

Kreacje sarmatów w literaturze są bardzo różnorodne. Począwszy od skrajnie negatywnych ukazanych w utworach Wacława Potockiego i w „Powrocie posła”, poprzez dość niejednoznaczny, ale raczej krytyczny wizerunek bohatera z „Pamiętników” Paska, skończywszy na pozytywnym obrazie tej warstwy społecznej ujętym w „Potopie” i „Ogniem i mieczem”. Negatywne cechy sarmatów to z całą pewnością chciwość, zachłanność, buta, awanturnictwo, pijaństwo, wyniosłość i kłótliwość, zaś pozytywne to patriotyzm, wiara w siłę ojczyzny i gotowość dla poświęceń w jej imieniu. W kontekście wniosków warto zauważyć, że sarmaci często ukazywani są w sposób przerysowany i komiczny, z czego wyłamują się jedynie „Potop” oraz „Ogniem i miecze”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Niemcewicz Julian Ursyn, Powrót Posła, Kraków, Greg, 2005, ISBN 8373271708,
2. Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373272941,
3. Potocki Wacław, Czuj! Stary pies szczeka, dostęp online: http://pl.wikisource.org/wiki/Czuj!_Stary_pies_szczeka, 30.03.2014,
4. Potocki Wacław, Pospolite ruszenie, dostęp online: http://www.wiersze.annet.pl/w,,2954,
30.03.2014,
5. Potocki Wacław, Zbytki polskie, dostęp online: http://pl.wikisource.org/wiki/Zbytki_polskie, 30.03.2014,
6. Sienkiewicz Henryk, Ogniem i mieczem, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974,
7. Sienkiewicz Henryk, Potop, Kraków, Zielona Sowa, 2007, ISBN 8371699160.

II Literatura przedmiotu:
1. Harnas Czesław, Literatura baroku, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, ISBN 830112895X, str. 6-8, 32-34,
2. Koehler Krzysztof, Sarmatyzm, W: Barok, Bochnia, S.M.S., 2008, ISBN 8388520024, s. 45,
3. Litman Ewa, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Renesans, Barok, Oświecenie: repetytorium, Warszawa, Wydawnictwo Kram, 2002, rozdz.: Portret własny szlachcica sarmaty w Pamiętnikach Paska, ISBN 8386075821, s. 136-138,
4. Sarmatyzm, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 858-862.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Kreacje sarmatów ukazywane są w odniesieniu ich kultury, obyczajów oraz postaw wobec ojczyzny.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pamiętniki: obraz życia, wartości i obyczajów sarmaty, który w krytyczny sposób ukazuje obyczajowość tej warstwy społecznej.
b) Czuj! Stary pies szczeka!: sarmaci jako egoiści, którzy swoją bezmyślną i obojętną postawą wydatnie przyczyniają się do upadku państwa.
c) Pospolite ruszenie: sarmaci jako ludzie leniwi oraz pozbawieni patriotyzmu, dla których liczą się wyłącznie własne korzyści.
d) Zbytki polskie: próżni i opływający w luksusy sarmaci, którzy rozkoszują się życiem, podczas gdy chłopi ledwo wiążą koniec z końcem, a żołnierze umierają z głodu.
e) Powrót posła: Starosta Gadulski jako przykład sarmaty, którego wizerunek ulega całościowej krytyce i symbolizuje negatywne przywary tej warstwy społecznej.
f) Potop: patriotyzm, religijność, lojalność wobec władcy, pijaństwo, hulaszczy tryb życia i specyficzne stroje jako elementy kreacji sarmackiej.
g) Ogniem i mieczem: szlachta jako obrońcy ojczyzny, którzy posiadają co prawda wiele wad, ale mimo wszystko przeważa nad nimi wielki patriotyzm.

3. Wnioski:
a) Kreacje sarmatów w literaturze są bardzo zróżnicowane i niejednoznaczne.
b) Negatywne cechy sarmatów to chciwość, zachłanność, buta, awanturnictwo, pijaństwo, wyniosłość i kłótliwość, zaś pozytywne to patriotyzm, wiara w siłę ojczyzny i gotowość dla poświęceń w jej imieniu.
c) Sarmaci często ukazywani są w sposób przerysowany i komiczny.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *