Katorga w sowieckich łagrach – obraz martyrologii w literaturze

Polska historia pełna jest zarówno wielkich i podniosłych zwycięstw, takich jak bitwa pod Grunwaldem, bitwa pod Wiedniem bądź Bitwa Warszawska, jak i klęsk oraz porażek symbolizowanych przede wszystkim przez II wojnę światową i zabory. Właśnie w czasie trwającej 123 lata niewoli i podczas II wojny światowej jako naród cierpieliśmy najbardziej i przeżywaliśmy katorgę ze strony niemieckich, rosyjskich i w mniejszym stopniu austriackich władz.

W ramach walki z państwem i narodem polskim miliony obywateli wywieziono na Syberię do pracy w rosyjskich łagrach, skąd ogromna część nigdy nie wróciła, a większość została zamęczona na śmierć. O tragicznych dziejach zbrodni dokonanych przez imperialne mocarstwo rosyjskie i totalitarny reżim sowiecki wiele mówią nie tylko opracowania historyczne, ale również dzieła literatury polskiej.

Dziady cz. III

Martyrologia narodu polskiego pojawia się w trzeciej części „Dziadów”. Adam Mickiewicz w swoim słynnym dramacie opisuje martyrologię młodych polskich patriotów, szykanowanych z powodu miłości do ojczyzny przez zaborcze władze rosyjskie. Już na początku poznajemy grupę bohaterów uwięzionych w klasztorze księży Bazylianów, którzy nie mają pojęcia, dlaczego znajdują się w tym miejscu. Żaden z więźniów nie wie, za co jest oskarżony i jak długo jeszcze będzie siedzieć, a ich procesy to fikcja mająca na celu uwiarygodnić antypolskie działania Nowosilcowa, który poprzez szykany na Polakach chce odbudować swój wizerunek w oczach cara.

W tej sytuacji jeden z Polaków – Tomasz – bierze całą winę na siebie, aby uratować pozostałych skazanych, co wskazuje na jedność i wspólnotę pomiędzy ciemiężonymi rodakami. Z kolei Sobolewski wspomina, że widział, jak żmudzkich studentów i tamtejsze dzieci wywozi się zakutych w kajdany kibitkami na Sybir. Mimo cierpienia Polacy są gotowi do walki, pełni patriotyzmu, kochają ojczyznę i ani myślą współpracować z carską władzą. Z uwagi na to są poddawani śledztwom, w których stosuje się przemoc, o czym świadczą historie brutalnie torturowanych Rollinsona i Cichowskiego. Mianowicie obaj zostają osadzeni w więzieniu i są regularnie bici, podczas gdy ich rodzinom mówi się, że popełnili samobójstwo.

W trakcie odsiadki pozbawia się ich snu, głodzi się i nie daje się pić. W obliczu tak okrutnej gehenny Polacy zachowują jednak godność i przyjmują katorgę z wielkim heroizmem, podniesioną głową, dumą i niezłomnym patriotyzmem. W opinii Mickiewicza wyłaniającej się „Dziadów”, ich cierpienie ma bowiem głęboki, martyrologiczny sens, ponieważ dzięki niemu Polska zmartwychwstanie i zbawi inne narody, tak jak zrobił to Chrystus z ludźmi za sprawą swojej śmierci.

Inny świat

Przykład katorgi w sowieckich łagrach, dokąd po agresji sowieckiej Rosji na Polskę 17 września 1939 wywieziono setki tysięcy Polaków, są wspomnienia spisane przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego zatytułowane „Inny świat”. Zanim jednak przejdę do ich omówienia w kontekście tematu, wyjaśnię, że katorga to termin określający ciężką pracę fizyczną wykonaną na zesłaniu przez osoby szykanowane przez Imperium Rosyjskie lub sowiecką Rosję. „Inny świat” przedstawia okrutną rzeczywistość łagrów, czyli sowieckich obozów pracy. W tym miejscu zniknęły wszelkie wartości, a jedyne, co się liczy, to to, aby przetrwać kolejny dzień.

Łagry są wielką, bezlitosną machiną śmierci wykorzystującą ludzi jako nic nieznaczące trybiki, które można wyeliminować lub zamienić, gdy nie będą już użyteczne. W „Innym świecie” katorga to codzienne, bo praca to przymus, który doszczętnie wyniszcza i wyczerpuje organizm człowieka. Praca stanowi miarę wartości jednostki w obozie: ten, kto bardziej się w nią w nią angażuje i lepiej wykonuje swoje obowiązki, może liczyć na większe dawki żywieniowe i lepsze traktowanie. Ogromny trud, jaki skazani wkładają w wykonywanie swoich obowiązków, nie jest jednak nagradzany odpowiednio, gdyż nagroda za dobrą pracę jest niewielka.

Posiłki, jakie otrzymują, nie pozwalają bowiem nawet na zaspokojenie głodu, a co dopiero mówić o zapewnieniu energii do działania. Pracować jednak trzeba, ponieważ najsłabsi i najmniej wydajni więźniowie są eliminowani. Władze obozu uznają ich za nieprzydatnych i bezwartościowych, gdyż niewolnicza i darmowa praca to jedyna korzyść, jaką czerpią z więźniów. Jeśli ktoś nie wykonuje narzuconych norm, powinien liczyć się z zesłaniem na Kołymę, co automatycznie oznacza śmierć. Co więcej, więźniowie sami nawet eliminują słabszych, wrzucając ich do trupiarni, aby w ten sposób zmaksymalizować szanse na otrzymanie większej ilości z jedzeniem. Powszechnym zjawiskiem jest zawyżanie wypracowanych norm w celu uzyskania większych racji żywieniowych. W efekcie współzawodnictwa i wszechobecnego głodu praca staje się jedyną możliwością na poprawienie swojego bytu.

Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza

Ważnym dziełem ukazującym obozową rzeczywistość sowieckiego łagru, ale tym razem nie z perspektywy Polaka, lecz rodowitego Rosjanina, jest „Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza”. Jak sam tytuł wskazuje, opowiadanie Aleksandra Sołżenicyna opisuje jeden dzień więźnia łagru. Mimo że czytelnik zapoznaje się z głównym bohaterem i obozową rzeczywistość tylko przez kilkanaście godzin, od świtu do zmierzchu, to dzieło Sołżenicyna w sposób całościowy i jednocześnie dość szczegółowy opisuje codzienne życie w łagrze, postawy więźniów, zachowania katów, warunki obozowe oraz reguły i prawa panujące w tym okrutnym miejscu.

Najważniejszym czynnikiem określającym rytm życia w obozie jest praca, wykonywana przez kilkanaście godzin dziennie w nieludzkich warunkach, pośród mrozów sięgających -30 stopni Celsjusza i przy głodowych dawkach pożywienia. Jedyny odpoczynek to nędzne posiłki, które są chwilą przyjemności dla pozbawionych jedzenia więźniów. Dla nich każdy dzień oznacza walkę o przetrwanie, co sprawia, że instynkt przeżycia staje się determinantem ludzkich zachowań w obozie. W efekcie więźniowie, jeśli chcą przeżyć, muszą dostosować się do pozbawionego moralności świata, w którym nie istnieją wyższe wartości i emocje, a życie człowieka zostaje sprowadzone do najprostszych instynktów.

Pobyt w obozie zniewala więźniów zarówno pod względem fizycznym, zamykając ich w gułagu pozbawionym kontaktu ze światem zewnętrznym, jak i psychicznym, przyczyniając się do tego, że zaczynają myśleć wyłącznie o przeżyciu, na skutek czego ideały wolności, przyjaźni, miłości i patriotyzmu samoistnie w nich wygasają. Powtarzalność kolejnych dni i brak jakichkolwiek rozrywek powoduje otępienie, a ciągłe obcowanie z cierpieniem, głodem i śmiercią – obojętność. W sowieckim obozie więźniowie są przeciwko sobie szczuci, przez co zamiast się wspierać, stają się dla siebie zagrożeniem.

Donosicielstwo, konkurencja, a nawet zabójstwa to codzienność wśród więźniów, dlatego tylko najtrwalszym i najsilniejszym udaje się skutecznie walczyć o własne interesy. Jako tako w łagrze poradzić mogą sobie bowiem tylko ludzie najbardziej cyniczni, najcwańszy i najbardziej przebiegli, którzy potrafią rozpychać się łokciami w kolejce po jedzenie i podczas poszukiwania ciepłego miejsca do spania. Pozostali, czyli najsłabsi zostają odtrąceni i muszą radzić sobie sami – nic zatem dziwnego, że szybko się poddają. Tym, którym udaje się przeżyć i funkcjonować w obozie przez kilka lat, choć żyją, są wrakami ludzi, pozbawionymi godności i człowieczeństwa na skutek ciągłego zniewolenia i obcowania ze śmiercią. Dowodzi tego beznamiętność głównego bohatera, który nie buntuje się wobec systemu i potrafi się do niego dostosować, akceptując otaczającą go rzeczywistość.

W łagrze więźniowie zapominają o rodzinie i najbliższych, bo są skupieni na walce o przeżycie i staraniach, aby obudzić się kolejnego dzień. Dla głównego bohatera celem jest przetrwanie, dlatego pod wieczór, kiedy kończy się praca, a słońce zachodzi, jest przekonany, że to był szczęśliwy dzień. Należy jeszcze wspomnieć o postawie sowieckich władz łagru, których przedstawicieli zaprezentowano jako ludzi bezwzględnych, brutalnych i pozbawionych sumienia. Bezpodstawne przedłużanie wyroków więźniom, skazywanie ich bez żadnych przyczyn na wiele lat katorgi, stosowanie przemocy i terroru oraz ciągłe rewizje decydują, że jednak nie da się ich ocenić inaczej.

Podsumowanie

Obraz martyrologii, katorgi w sowieckich łagrach ukazuje tragicznych los ludzi represjonowanych z powodów politycznych przez despotyczne władze rosyjskie. Omówione dzieła ilustrują bezwzględne szykany ze strony ciemiężycieli, którzy zostali zaprezentowani jako ludzie brutalni i pozbawieni sumień, a także opisują najróżniejsze reakcje ofiar na tragiczny los, począwszy od godnego heroizmu, poprzez bierność, skończywszy na podporządkowaniu władzy. W każdym razie z całą pewnością można stwierdzić, że katorga, i łagry miały na celu zdeptanie człowieczeństwa, upodlenie ludzi i dążyły do zniszczenia godności oraz moralności.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984.
2. Herling-Grudziński, Gustaw Inny świat, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2009.
3. Sołżenicyn Aleksander, Jeden dzień Iwana Denisowicza, Warszawa, ISKRY, 2000.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Inny Świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Lublin, Biblios. 2007.
2. Marzec Anna, Wstrząsająca wizja łagru w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Język Polski w Szkole Średniej, 1990/1991, nr 2, s. 52-61.
3. Dorota Nosowska Leksykon motywów literackich Bielsko-Biała, Park, 2004, s. 134-135.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Obraz katorgi w gułagach ukazuje historyczne cierpienie ludzi doznane ze strony imperialnych mocarstw lub totalitarnych reżimów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
1. Dziady: obraz martyrologii młodych polskich patriotów szykanowanych przez carskie władze z uwagi na miłość do ojczyzny.
2. Inny świat: wizja katorgi w sowieckim łagrze, w którym praca staje się narzędziem terroru i upodlenia człowieka.
3. Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza: codzienne życie więźniów, którzy stają się ludźmi zniewolonymi pod względem fizycznym i psychicznym oraz wyzbyci wszelkich wartości, aby móc przeżyć.

3. Wnioski:
1. Obraz martyrologii w łagrach ukazuje tragiczny los ludzi represjonowanych z powodów politycznych przez władze carskie i sowieckie.
2. Literatura ilustruje bezwzględne szykany ze strony rosyjskich ciemiężycieli oraz opisuje najróżniejsze reakcje ofiar na tragicznych los.
3. Katorga w łagrach miała na celu zdeptanie człowieczeństwa, upodlenie ludzi i dążyła do zniszczenia godności oraz moralności.