Polemiki, spory, prowokacje – starcia pokoleń literackich

Pokoleniem określa się grupę osób w podobnym wieku reprezentującą tę samą generację wiekową, a zatem można wyróżnić np. pokolenie dwudziesto-, trzydziesto- czy trzydziestolatków. Pokolenie ma też znaczenie bardziej kulturowo-społeczne, kiedy obejmuje osoby nie tylko w podobnym wieku, ale również mające jakieś wspólne przeżycia, doświadczenia, zapatrywania życiowe czy światopoglądy. Takim pokoleniem może być np. pokolenie Kolumbów, czyli artystów, których młodość przypadła na czas II wojny światowej; pokolenie stanu wojennego czy pokolenie wolnej Polski urodzone na początku lat 90. XX wieku.

Często bywa tak, że pomiędzy pokoleniami dochodzi do konfliktów, które wynikają z różnic światopoglądowych, ideowych, finansowych czy osobowościowych, co pokazuje nie tylko życie codzienne, ale także literatura. Widać to na przykładzie polemizujących i wchodzących ze sobą w spory oraz polemiki pokoleń literackich, które nie zgadzają się ze sobą i różnią się pod względami światopoglądami, artystycznymi oraz ideowymi.

Oda do młodości

Wiersz Adama Mickiewicza zatytułowany „Oda do młodości” ukazuje konflikt pokoleń dwóch generacji poetów – młodych romantyków, w imieniu których wypowiada się podmiot liryczny, oraz oświeceniowców, wobec których przyjmuje on krytyczną i konfrontacyjną postawę. W utworze Mickiewicza wchodzą ze sobą w konflikt dwa pokolenia literatów, wyrażające skrajnie różne podejście do świata i mające odmienne światopoglądy oraz ideały. Osoba mówiąca wychwala młodość i postrzega w niej szereg szlachetnych wartości związanych z chęcią walki o wolność, przyjaźnią czy wspólną kooperacją. Młodość reprezentowana przez romantyków jest pełna energii i chęci działania, czego nie można powiedzieć o oświeceniowcach.

Podmiot liryczny krytykuje ich za zbytni racjonalizm, brak wrażliwości oraz nieumiejętność postrzegania rzeczywistości przez pryzmat uczuć i emocji. W „Odzie do młodości” romantycy to ludzie młodzi i pełni werwy, a oświeceniowcy to konserwatywni racjonaliści nieangażujący się w walkę o wolność. W związku z powyższym podmiot liryczny zwraca uwagę, że wyłącznie romantycy dzięki swojej energii i determinacji mają szansę osiągnąć wspólny sukces, zmieniając świat zgodnie ze swoim światopoglądem.

Ten reprezentowany przez oświeceniowców jest bowiem przestarzały, nieaktualny i nie pasuje do ówczesnej rzeczywistości, toteż podmiot liryczny postuluje, aby wyparto go poprzez ideały i wartości reprezentowane przez romantyków. Tylko oni mogą dać nadzieję na lepsze jutro i ożywić gnuśny świat opanowany przez metodyczne i schematyczne oświeceniowe myślenie. Wyraźne uwznioślenie i pochwalenie romantyków idzie w parze z krytyką pokolenia oświeceniowców, nazywanych słabymi samolubami wprowadzającymi zamęt, wobec których należy się zbuntować i wypowiedzieć im posłuszeństwo.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że „Oda do młodości” to wyraz konfliktu pomiędzy dwoma pokoleniami literackimi – młodymi romantykami a starymi i konserwatywnymi oświeceniowcami. Podmiot liryczny wyraźnie staje po stronie tych pierwszych przy jednoczesnej krytyce ich oponentów. Oznacza to odrzucenie oświeceniowego racjonalizmu i poparcie romantycznego światopoglądu polegającego na postrzeganiu świata poprzez uczucia i emocje, a nie wyłącznie poprzez rozumowe poznanie.

Do młodych

Adam Asnyk w wierszu „Do młodych” przedstawia polemikę pokoleń literackich w zupełnie inny sposób, niż zrobił to Mickiewicz. Mianowicie Asnyk nie nawołuje do buntu i przeciwstawieniu się wartościom uosabianym przez starsze pokolenie, a wręcz przeciwnie – szanuje je i postuluje zbudowanie nowego świata na fundamencie stworzonym właśnie przez starsze pokolenie. Jednocześnie nie neguje światopoglądu młodych, wyznających pozytywistyczne wartości, które uwznioślają ideę pracy i wskazują ją jako główny budulec nowej, lepszej rzeczywistości.

Asnyk przedstawia spór pokoleniowy jako coś naturalnego, wobec czego nie powinniśmy się za bardzo emocjonować. „Do młodych” odwołuje się do temu w sposób łagodny, postulujący dialog i uszanowanie zarówno wartości prezentowanych przez starsze, jak i młodsze pokolenie. Popiera postawy i światopogląd młodych, ale jednocześnie szanuje tradycję i wartości, które są mocno zakorzenione w kulturze. Tego typu konflikt pokoleń oceniam jako pozytywny i wiele wnoszący do wzajemnych relacji pomiędzy młodym a starszym pokoleniem. Wszak szacunek i wzajemny dialog jest najlepszym środkiem na osiągnięcie porozumienia.

My i wy

Dużo bardziej wyrazistym manifestem pokoleniowym pozytywistów jest tekst Aleksandra Świętochowskiego, który w 1871 roku ukazał się na łamach „Przeglądu Tygodniowego” i nosi wymowny tytuł „My i wy”. Autor przedstawia w nim spór pomiędzy nowym pokoleniem młodych pozytywistów a starymi romantykami. Większość tekstu zawiera oceny wartościujące w stosunku do obu generacji literackich i w dużo mniejszym stopniu skupia się na założeniach programowych. Aleksander Świętochowski stosuje wyraźny podział na postępowych pozytywistów, do których zalicza samego siebie, i konserwatywnych romantyków.

Swoje pokolenie autor przedstawia jako ludzi bezinteresownie walczących o rozwój kraju, odważnych w dążeniach do postępu cywilizacyjnego, pracowitych, łaknących wiedzę, sprawiedliwych, kreatywnych, twórczych, gotowych do poświęcenia się dla ogółu społeczeństwa, pełnych siły, zapału i energii do działania, ambitnych, skorych do pomocy innym ludziom i świadomych swoich powinności obywatelskich. Na ich tle Świętochowski opisuje skostniałych romantyków jako ludzi ograniczonych różnego rodzaju interesami i układami, tchórzliwych, przekonanych o swojej nieomylności, pragnących spokoju i stagnacji, ograniczających rozwój społeczeństwa, zatwardziałych w swoich konserwatywnych i niepostępowych poglądach, samolubnych, obawiających się zmian społecznych, a nawet szkodliwych.

Autor podkreśla, że stare pokolenie się wypaliło, a jego światopogląd jest przebrzmiały i nie pasuje do wyzwań nowej rzeczywistości, dlatego musi ono odejść w niebyt kosztem pełnych świeżych pomysłów pozytywistów. W „My i wy” pojawia się zatem bardzo ostry i zdecydowany spór pomiędzy dwoma literackimi pokoleniem, w którym autor opowiada się za młodością i postuluje, aby stara generacja schowała się w cień. W jego oczach romantycy nie są jednak skorzy do oddania pola młodym, za co ich mocno krytykuje. Świętochowski podkreśla, że czas romantyków przeminął, a ich miejsce powinni zająć pełni energii i zapału młodzi ludzie, świadomi problemów i wyzwań nowych czasów.

Autor nie mówi prawie nic o założeniach programowych swojej generacji, a jego tekst sprowadza się do wskazania różnic pomiędzy nią a romantykami, przy zdecydowanym opowiedzeniu się za tymi pierwszymi. Znamienny jest fakt, że tekst Świętochowskiego przepełniony jest zwrotami związanymi z walką, co jeszcze bardziej podkreśla jego prowokacyjny i polemiczny charakter. Podsumowując, „My i wy” to wyraz siły młodości, gotowości pozytywistów do wzięcia odpowiedzialności za los narodu i jednocześnie stanowcza dewaluacja romantycznego światopoglądu.

Groch na ścianę

Do sporu pomiędzy literackimi pokoleniami pozytywistów i romantyków odnosi się i po raz kolejny opowiada się za tymi pierwszymi tekst „Groch na ścianę” Adam Wiślickiego, który w 1868 roku ukazał się na łamach „Przeglądu Tygodniowego”. Podobnie jak omówione przed chwilą „My i wy”, często uznaje się go za manifest pokolenia pozytywistów. Większość jego treści odnosi się do poezji romantycznej, którą autor przedstawia jako grafomańską, do bólu schematyczną, konwencjonalną, trywialną i pozbawioną sensu. Twórczość romantyków opisana zostaje tu niemal jak proste wiersze egzaltowanej nastolatki, a oni sami jawią się jako komiczni ludzie i dziwacy, którzy oderwani od rzeczywistości żyją fantastycznym światem poezji i nieustannie bujają w obłokach.

Adam Wiślicki kpi z romantycznych wieszczów i na przykładach wybranych przez siebie utworów wskazuje na niedorzeczność i absurdalność romantycznej twórczości. Akcentuje bezsensowne rymy, brak jakiejkolwiek treści, banalną formę i przesadny emocjonalizm, a w pewnym momencie porównuje nawet poezję romantyków do puszczania baniek. Szybko jednak podkreśla, że w gruncie rzeczy jest ona groźna, otumania społeczeństwo i zaśmieca scenę literacką. Autor tekstu publicystycznego „Groch na ścianę” zarzuca poprzedniemu pokoleniu niedorzeczne skupienie na cierpieniu, którego źródła nie jest w stanie zrozumieć.

Nie pojmuje, dlaczego romantycy wciąż płaczą i bezustannie użalają się nad sobą, a jednocześnie uważają się za wielkich indywidualistów i wyjątkowe jednostki. W jego mgnieniu romantycy są bowiem po prostu śmiesznymi marzycielami, którzy w gruncie rzeczy sami nie wiedzą, czego chcą. Adam Wiślicki w sarkastyczny sposób spiera się więc z poprzednią generacją literacką i prezentują ją w sposób komiczny, a tym samym dyskredytuje. Uważa ideały romantyków za przestarzałe i nieaktualne, przeciwstawiając im pozytywistyczny światopogląd bazujący na rozumie, racjonalizmie, nauce i pracy. Podkreśla potrzebę postępu i konieczność naukowego objaśniania rzeczywistości oraz oddolnej pracy każdej pojedynczej jednostki na rzecz wspólnego dobra, jakim jest naród.

W tekście „Groch na ścianę” pojawia się zatem postulat pracy organicznej i solidaryzmu narodowego przy jednoczesnej dyskredytacji romantycznego indywidualizmu. Artykuł Adama Wiślickiego będący manifestem pozytywistów w niezwykle ostry, dosadny i prześmiewczy sposób spiera się z poprzednim pokoleniem, wręcz je ośmieszając i przekreślając wszystkie jego założenia.

Podsumowanie

Spory, polemiki i starcia pokoleń literackich były szczególnie popularne w XIX wieku, bo właśnie z tego okresu pochodzą wszystkie omówione teksty. Jedne z nich, tak jak „Do młodych” Asnyka, odnoszą się do tematu w sposób łagodny i pojednawczy, a inne, co potwierdza „Groch na ścianę”, bardzo dosadnie i stanowczo. Spory pokoleń literackich polegają na wyrażeniu postulatu zmiany pokoleniowej i odejściu w niebyt starej i konserwatywnej generacji kosztem młodej, która ma wielki zapał do działania.

Stare pokolenia z reguły przedstawiane są w krytycznym świetle, jako ludzie uniemożliwiający postęp, niepasujący do rzeczywistości i o przebrzmiałym światopoglądzie, zaś nowe generacje młodych ukazuje się jako odważne, gotowe do wzięcia odpowiedzialności za naród, kreatywne i mające w sobie moc do pozytywnego zmieniania rzeczywistości. Następuje więc wyraźny podział na podlegających krytyce przedstawicieli odchodzącego pokolenia i wychwalanych ludzi młodych.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Asnyk Adam, Do młodych [w:] Poezja polska: od średniowiecza do współczesności, Wybór: Rajca Anna, Polanicki Jerzy, Warszawa, Sara, 2001, ISBN 8391002918,
2. Mickiewicz Adam, Oda do młodości, W: Piechota Marek, Lyszczyna Jacek, Słownik Mickiewiczowski, Katowice, Książnica, 2000, ISBN 8371323166,
3. Świętochłowski Aleksander, My i wy, dostęp online: http://hamlet.edu.pl/swietochowski-my-wy, 1.11.2013,
4. Wiślicki Adam, Groch na ścianę, [w:] Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. Kulczycka-Saloni Janina, Wrocław, Ossolineum, 1985, ISBN 8304016648.

II Literatura przedmiotu:
1. Konflikt pokoleń, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 150-152,
2. Pokolenie, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 265-266,
3. Polańczyk Danuta, Poezje Adama Mickiewicza cz. I, Lublin, Biblios, 2005, ISBN 8386581816, s. 5-11,
4. Szymanis Eligiusz, Kreacja romantycznego indywidualizmu w „Odzie do młodości” A. Mickiewicza, Polonistyka, 1987, nr 7, s. 487-495.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Starcia pokoleń literackich polegają na wymianie, krytyce lub wzajemnym nieposzanowaniu poglądów dwóch generacji pisarzy, które nie zgadzają się ze sobą i różnią się pod względami światopoglądami, artystycznymi oraz ideowymi.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Oda do młodości: konflikt pokoleń pomiędzy gnuśnymi konserwatystami oświeceniowymi a młodymi i pełnymi energii romantykami, po stronie których staje podmiot liryczny.
b) Do młodych: konflikt pokoleniowy pomiędzy pozytywistami i romantykami, który przyjmuje łagodną formę i dąży do współpracy.
c) My i wy: dosadna krytyka romantyków, którzy powinni odejść w niebyt w zamian za młodych i ceniących postęp pozytywistów.
d) Groch na ścianę: polemika pozytywisty z romantykami i ich poezją, którą uważa za bezsensowną, grafomańską i trywialną, a ich samych za komicznych marzycieli bujających głową w chmurach.

3. Wnioski:
a) Jedne polemiki są bardzo łagodne i niemal pojednawcze, a inne dosadne, wyraziste i ostre w słowach.
b) Spory pokoleń literackich polegają na wyrażeniu postulatu zmiany pokoleniowej i odejściu w niebyt starej i konserwatywnej generacji kosztem młodej, która ma wielki zapał do działania.
c) Stare pokolenia z reguły przedstawiane są w krytycznym świetle, jako ludzie uniemożliwiający postęp, niepasujący do rzeczywistości i o przebrzmiałym światopoglądzie, zaś nowe generacje młodych ukazuje się jako odważne, gotowe do wzięcia odpowiedzialności za naród i kreatywne.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *