Rewolucja w literaturze, muzyce, malarstwie i sztuce

Rewolucją określa się radykalną i błyskawiczną zmianę określonego stanu rzeczy. Choć termin ten może odnosić się do wszelkich przejawów życia społecznego – obyczajowości, kultury, technologii, filozofii czy sportu – to najczęściej dotyczy sfery społeczno-politycznej. Do historii przeszło wiele rewolucji, które zmieniły bieg historii, udowadniając, że rewolucja to jeden z dziejowych mechanizmów.

Wśród nich można wymienić Wielką Rewolucję Francuską, Wiosnę Ludów, Rewolucję Bolszewicką czy polską rewolucję sierpnia 1980, kiedy pod szyldem „Solidarności” naród zbuntował się przeciwko sowieckiemu okupantowi. Mając na uwadze tak silne oddziaływanie rewolucji na historię i życie społeczne, nie ma się co dziwić, że stała się ona popularnym tematem literackim. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam go dokładniej przeanalizować na podstawie wybranych utworów.

Nie-boska komedia

Pierwszym dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć dzisiejsze rozważania, jest „Nie-boska komedia”. Trzecia i czwarta część dramatu Zygmunta Krasińskiego przedstawiają obraz rewolucji jako brutalnej, wręcz przerażającej walki dwóch klas – nizin społecznych oraz arystokracji i szlachty. Jak można się domyślać, do buntu doprowadza ta pierwsza grupa, która chce zmienić ład społeczny i wydostać się ucisku. Mimo że hasła, jakie na ustach niosą rewolucjoniści, są wzniosłe, to ich postępowanie okazuje się bestialskie. Rewolucja staje się sposobem na zemstę najniższych warstw społecznych na arystokracji.

Krasiński ukazuje ją jako źródło zezwierzęcenia, śmierci, upadku moralności i wszechogarniającego zniszczenia. Autor widzi w rewolucji wyłącznie negatywne konsekwencje, czego przyczynę można upatrywać w jego osobistych przekonaniach. Krasiński był bowiem szlachcicem o antysemickich poglądach, więc siłą rzeczy zorganizowany przez Żydów przewrót, który jest wymierzony w jego środowisko, nie może być dla niego czymś pozytywnym. W „Nie-boskiej komedii” mamy więc obraz rewolucjonistów jako okrutnych, mściwych i bezwzględnych mas kierujących się agresją oraz chęcią zemsty, która chce poprawić swoją pozycję społeczną kosztem arystokratów.

U Krasińskiego rewolucja ma na celu dokonanie przewrotu klasowego przez ludzi niezadowolonych ze swojej sytuacji życiowej, którzy chcą dojść do władzy, aby mieć szanse na lepszą egzystencję. Środki stosowane przez wywrotowców są jednak nie do zaakceptowania, a ich postawa – prostacka, mściwa, ograniczona intelektualnie i brutalna. W „Nie-boskiej komedii” rewolucja to krwawa walka pomiędzy warstwą dobrze usytuowanych arystokratów a uciśnionym ludem szukającym szansy na poprawienie swojego bytu. Przy czym Krasiński wyraźnie krytykuje rewolucjonistów, co widać nie tylko na podstawie ich zezwierzęconego zachowania, ale również na bazie postaci bezwzględnego Leonarda czy pełnych hipokryzji przechrztów.

W sposób negatywny zostaje opisana także arystokracja, jako warstwa bogaczy pozbawionych wyższych ideałów i dbających wyłącznie o osobiste korzyści, którzy dla własnych profitów gotowi są wyzyskiwać niższe warstwy społeczne. Ostatecznie rewolucja okazuje się porażką zarówno dla wywrotowego ludu, jak i arystokratów, a zwycięzcą jest Bóg. „Nie-boska komedia” przedstawia więc bardzo krytyczny obraz rewolucji społecznej jako nienawistnej i morderczej walki pomiędzy nizinami i elitami społecznymi, która przynosi wyłącznie zniszczenie oraz upadek tradycyjnego porządku świata.

Przedwiośnie

Innym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Przedwiośnie”. Pierwsza część powieści odbywa się w rosyjskim mieście Baku, które obecnie leży na terenie Azerbejdżanu. Poznajemy je jako spokojne, dostatnie i szczęśliwe, jednak za sprawą rewolucji bolszewickiej szybko zmienia się w miejsce pełne bestialstwa, okrucieństwa i przemocy. W wyniku przewrotu w Baku zapanowuje wielki chaos i nieporządek, z którym instytucje publiczne kompletnie sobie nie radzą. Sklepy zostają zamknięte, brakuje żywności, banki nie wydają pieniędzy, wstrzymuje się wypłacanie pensji, a ludzi wyrzuca się z ich domów i zabiera się dobytek.

Za pomocą przemocy bolszewicy zmieniają ład społeczny i przejmują władzę, doprowadzając miasto do ruiny. Najlepszym dowodem na bezwzględność bolszewików jest fakt, że śledzą, biją, a ostatecznie zabijają Jadwigę Barykową – matkę jednego z zagorzałych zwolenników bolszewii – Cezarego Baryki. Bo choć na sztandarach rewolucjoniści niosą wzniosłe hasła równości i solidarności społecznej, to liczą się dla nich wyłącznie własne korzyści oraz posiadanie pełnej władzy, nawet jeśli ma się to odbywać kosztem innych ludzi. Brutalnym potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest nieludzkie ludobójstwo dokonane na Ormianach, w efekcie którego w Baku każdego dnia odbywają się łapanki, masowe mordy i krwawe egzekucje.

Pogarszająca się z dnia na dzień sytuacja sprawia, że Cezary Baryka zmuszony jest do złodziejstwa, aby zdobyć środki do życia, a następnie otrzymuje pracę polegającą na grzebaniu trupów. Widać więc, że obraz rewolucji w „Przedwiośniu” jest bardzo podobny do tego zaprezentowanego w „Nie-boskiej komedii”. W obu dziełach rewolucja to synonim zniszczenia, bestialstwa, śmierci i krzywdy, a jej organizatorzy to ludzie okrutni i bezwzględni chcący osiągnąć własne korzyści wszelkimi kosztami, nawet jeśli ma to się odbywać po przysłowiowych trupach. Różnica pomiędzy „Nie-boską komedią” a „Przedwiośniem” polega na tym, że u Krasińskiego mamy do czynienia z rewolucją klasową, a u Żeromskiego z polityczną i ideową, bo właśnie takie są podstawy działania bolszewickich komunistów.

Szewcy

Kolejnym przeanalizowanym przeze mnie dziełem będą „Szewcy”. W przypadku dramatu Witkiewicza po raz kolejny mamy do czynienia z władzą osiąganą poprzez rewolucję: najpierw przy pomocy „Dziarskich Chłopów” przewrót urządza prokurator Scurvy, zamierzając w ten sposób uprzedzić nastroje rewolucyjne szewców i przejąć nad nimi władzę. Kiedy rewolucja prokuratora się udaje, w zamian za istniejący system kapitalistyczny wprowadza on ustrój faszystowski. Scurvy sprawuje władzę w sposób okrutny i dotkliwy dla obywateli, których wyzyskuje i terroryzuje, co widać na przykładzie gnębionych przez niego szewców.

Następnie rewolucję organizują tytułowi szewcy, chcąc zdobyć odebraną im przez Scurvy’ego pracę. Szybko okazuje się, że paradoksalnie sprawują oni władzę w sposób bardzo podobny do prokuratora, z tą różnicą, że ich ustrój jest komunistyczny, a nie faszystowski, jednak mimo owych odmienności obie te metody piastowania rządów można uznać za bliźniacze, bo totalitarne. Szewcy wykorzystują więc swoje uprawnienia w celu zapewnienia sobie wygodnego życia i nie dbają o ideały równości oraz sprawiedliwości.

Ostatnia rewolucja doprowadza do pozbawienia człowieka indywidualizmu, wiąże się z negacją humanistycznych wartości i de facto oznacza koniec ludzkości w takim kształcie, jaki znamy dzisiaj. Oto bowiem ostateczną rewolucję przeprowadzają technokraci, którzy industrializują cały świat i doprowadzają do zatarcia granic pomiędzy tym, co ludzkie, a tym, co zostało wytworzone przez maszyny. Powyższa analiza pozwala stwierdzić, że w „Szewcach” władza jest zdobywana poprzez rewolucje, a sposób jej sprawowania okazuje się totalitarny, przez co doprowadza ludzkość do upadku.

Kolejne rządy są bowiem sprawowane wyłącznie po to, aby zapewnić wygodne życie elicie, która z kolei nie liczy się z wyższymi ideałami i ma wyłącznie na celu własne korzyści. W „Szewcach” zdobywana poprzez rewolucję władza demoralizuje nie tylko osoby ją dzierżące, ale również całe społeczeństwo, gdyż ono pod ich wpływem ulega destrukcji pod względem moralny, ekonomicznym oraz kulturalnym.

Tango

Wizję rewolucji zawarł również Stanisław Mrożek w dramacie zatytułowanym „Tango”. Autor prezentuje groteskową i absurdalną rewolucję obyczajową z perspektywy bardzo nietypowej rodziny, w której wszystko jest postawione na głowie. Widać to chociażby na przykładzie najstarszych członków rodziny – Eleonory i Eugeniusza będących dziadkiem i babcią w podeszłym wieku. Mimo zaawansowanych lat starają się być bardzo młodzieńczy; udają nastolatków, narażając się na kpinę i śmieszność.

Groteskowo bowiem wygląda obraz dwojga osób w podeszłym wieku, którzy zachowują się, jakby mieli kilkanaście lat. Równie nieadekwatnie do swojego wieku postępują rodzice, czyli Stomil i Eleonora. Ich postawa jest bardzo luźna i swobodna. Stomil to wielki bałaganiarz, nie dbający o wygląd i cały czas chodzący w piżamie. Mimo usilnych próśb syna nie daje się namówić na to, żeby poprawił swój wizerunek. Eleonora zaś zdradza męża, czego ten jednak nie ma jej za złe. Tak więc w domu rodzinie z „Tanga” nastąpiła rewolucja obyczajowa, poszerzająca do granic absurdu znaczenie pojęcie wolności, gdyż jej przedstawiciele to karykaturalne postaci, z których można wyłącznie kpić i wyśmiewać.

W „Tangu” rewolucja jest związana z odrzuceniem wszelkich norm moralnych i negacją tradycyjnego porządku świata, tak jak miało to miejsce w „Nie-boskiej komedii” i „Przedwiośniu”. W groteskowym świecie wykreowanym przez autora „Solarisa” oznacza ona całkowitą swobodę obyczajową i etyczną oraz brak jakichkolwiek reguł i zasad rządzących życiem społecznym. Mamy tu do czynienia z rewolucją w wymiarze seksualnym, czego symbolem są zdrady Eleonory i Ali z Edkiem, słownym, o którym świadczą niczym nieskrępowane dialogi bohaterów, i ubioru, co widać na podstawie nietypowych strojów noszonych przez członków rodziny.

Owej groteskowej i pozbawionej jakichkolwiek zasad rewolucji nie podporządkowuje się jedynie Artur, gdyż on przeprowadza własną kontrrewolucję wobec anarchii panującej w domu. Na nic to się jednak zdaje, ponieważ ostatecznie zostaje zabity przez Edka, który jest symbolem zwycięstwa prostackiej i chamskiej rewolucji. Widać więc, że w „Tangu” rozumiana jest jako brak jakichkolwiek norm obyczajowych i moralnych określających ludzkie zachowanie. Okazuje się jednak, że paradoksalnie taki stan rzeczy doprowadza do zniewolenia i negatywnych konsekwencji uosabianych przez władzę Edka.

Choć obyczajowa forma rewolucji przeprowadzonej w obrębie jednej rodziny oczywiście różni się od przewrotów politycznego i społecznego, z jakimi mieliśmy do czynienia w dziełach Krasickiego i Żeromski, to w istocie metody działania rewolucji są bardzo podobne. Polegają one bowiem na całkowitym zanegowaniu wcześniejszego, tradycyjnego porządku świata, wprowadzeniu nowych zasad życia społecznego i wyeliminowaniu osób, które nie zgadzają się z jej założeniami.

Marsylianka

Z kolei motyw rewolucji w muzyce pojawia się w odgrywającej rolę hymnu Francji „Marsyliance”. Zanim stała się ona oficjalną pieśnią Francuzów, symbolizowała Wielką Rewolucję Francuską, co zresztą nie zmieniło się do dzisiaj. Jej zadaniem było zainspirowanie trójkolorowych oddziałów wojskowych do walki z Austriakami. W przeciwieństwie do wszystkich wcześniej przeanalizowanych przeze mnie dzieł, w tym przypadku rewolucja jest zaprezentowana w pozytywnym świetle. Mimo że polega na walce, chwyceniu za broń i przelewaniu krwi, tak jak mówi o tym refren, to jej cel jest szczytny, bo sprzeciwia się monarchicznemu absolutyzmowi funkcjonującemu we Francji do czasu Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

„Marsylianka” mówi, że rewolucja to dzień chwały i zwycięstwa wolności nad uciskiem. Jednocześnie da się jednak zauważyć brutalność przewrotowców, tak jak to miało miejsce w „Nie-boskiej komedii”, „Przedwiośniu” i „Folwarku zwierzęcym”, o czym świadczą słowa mówiące o zemście i niechybnej śmierci przeciwników rewolucji. Mimo to „Marsylianka” legitymizuje rewolucję i pokazuje jej pozytywne skutki oraz w podniosły, niemal patetyczny sposób ilustruje jej zwolenników. Na takie ujęcie tematu duży wpływ miała zapewne funkcja utworu jako inspiracji dla przewrotowców.

Etiuda rewolucyjna

Do rewolucji, a ściślej do powstania listopadowego odnosi się również Fryderyk Chopin w „Etiudzie rewolucyjnej” skomponowanej w 1831 roku, powstałej po upadku listopadowego zrywu Polaków. Mimo że Chopin chciał wziąć w nim udział, nie udało mu się to, a wyraz swojej frustracji dał właśnie w tym dziele. Jest ono pełne emocji, które można porównać do takich uczuć jak gniew, zawód czy poczucie klęski. Z jednej strony daje się wyczuć negatywne emocje, czyli wspomniany gniew i frustrację spowodowane upadkiem powstania, a z drugiej wielki smutek i przytłaczającą bezsilność wobec tego faktu. Objawia się to poprzez nerwowe i grane bardzo szybko oraz baz żadnej przerwy takty. „Etiuda rewolucyjna” jest wyrazem zawodu i smutku Chopina nieudanej rewolucji, która bynajmniej nie jest przez niego krytykowana.

Wolność wiodąca lud na barykady

Ostatnim omówionym dziś przeze mnie dziełem, ukazującym motyw rewolucji w malarstwie, będzie obraz Eugene Delacroix zatytułowany „Wolność wiodąca lud na barykady”. Powstał on pod wpływem wydarzeń, jakie działy się w związku z rewolucją lipcową, kiedy to powstańcy zbuntowali się przeciwko ograniczeniom nałożonym przez króla. Na pierwszym planie widoczna jest półnaga kobieta trzymająca w ręku francuską flagę i symbolizująca wolność. Kobieta porywa ze sobą tłum rewolucjonistów, który uosabia zbuntowane społeczeństwo francuskie. Warto zwrócić uwagę na fakt, że wśród nich można wyodrębnić przedstawicieli wielu klas i warstw społecznych, czyli np. mieszczan, robotników, biedaków czy studentów.

Widać więc, że rewolucja wobec króla doprowadziła do zjednoczenia społeczeństwa francuskiego i scaliła je. Jeśli chodzi o miejsce, w jakim rozgrywają się namalowane przez Delacroixa wydarzenia, to bez wątpienia jest nim Paryż, co widać na podstawie znajdującej się na dalszej planie katedry Notre Dame. Dzieło francuskiego artysta posiada otwartą kompozycję i charakteryzuje się dużym dynamizmem, wpływając tym samym na emocje widza. Mając na uwadze motyw rewolucji i jej pozytywny obraz, należy stwierdzić, że przy pomocy tego toposu Delacroix wyraża swoje poparcie wobec buntowników i krytykuje ówczesnego króla, a jednocześnie chce zintegrować francuskie społeczeństwo w walce z nim.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś dzieł, rewolucja ukazywana jest w krytycznym świetle, jako krwawe wydarzenie pełne przemocy, śmierci, brutalności i bezwzględności. W większości przypadków artyści opisują zezwierzęcenie i bestialstwo rewolucji, która doprowadza do ogromnego chaosu, a nawet terroru, a jej przedstawiciele to niewykształceni prostacy dążący do władzy kosztem innych ludzi. Warto zauważyć, że rewolucyjne hasła całkowicie rozmywają się z jej skutkami i działaniami jej uczestników, gdyż postulują oni równość i sprawiedliwość, podczas gdy w rzeczywistości polega ona wyłącznie na tym, aby stare elity zostały zastąpione przez nowe. Rewolucja nie dba wobec tego o społeczeństwo, lecz tylko o swoje dzieci, które ma za zadanie wynieść na piedestał bez względu na koszty, jakie się z tym wiążą. Z kolei zupełnie inaczej sytuacja wygląda w przypadku utworów muzycznych i obrazu Delacroix’a, gdzie rewolucja była sposobem na zdobycie wolności przez ciemiężony naród.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Chopin Fryderyk, Etiuda rewolucyjna, W: Chopin. 24 Etiudy op.10 i op.25 [op.10 nr 12], wykonawca: Tatiana Shebanova, wyd. Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Warszawa 2008, nr NIFCCD 007,
2. Dalacroix Eugene, Wolność wiodąca lud na barykady, dostęp online: http://www.edupics.com/image-eugene-delacroix-liberty-leading-the-people-i15553.html
3. Krasiński, Zygmunt: Nie-Boska Komedia. Wyd. II, Kraków, 2010. ISBN 978-83-7327-166-1,
4. Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa, Noir Sur Blanc, 2008, ISBN 9788373922631,
5. Rouget de Lisle, Marsylianka, 1792, dostęp online: http://pl.wikisource.org/wiki/Marsylianka, 04.11.2013,
6. Witkiewicz, Stanisław Ignacy: Szewcy. Wyd. I, Kraków, 2003. ISBN 83-7327-216-X,
7. Żeromski, Stefan: Przedwiośnie. Wyd. I, Kraków, 2004. ISBN 83-7327-195-3.

II Literatura przedmiotu:
1. Słownik motywów literackich. Wyd. I, Kraków, 2004. [motyw rewolucji], Str. 306-307.
2. Rzehak Wojciech, Duda-Kaptur Katarzyna: Opracowanie Nie-Boskiej Komedii. Wyd. II, Kraków, 2010. Str. 83-112.
3. Rzehak Wojciech: Opracowanie Szewców Stanisława Ignacego Witkiewicza. Wyd. I, Kraków, 2003. Str. 73-95.
4. Popławska Anna: Opracowanie Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. Wyd. I, Kraków, 2004. Str. 229-269.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Literatura ukazuje rewolucję jako wielki przewrót społeczno-polityczny mający na celu szybką i gruntowną zmianę rzeczywistości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Nie-boska komedia – rewolucja społeczna zaprezentowana jako krwawa walka klas pomiędzy zdegradowanymi moralnie arystokratami i zezwierzęconym, brutalnym ludem.
b) Przedwiośnie – polityczna rewolucja bolszewicka, która niszczy Baku, wprowadza wielki chaos i nieporządek w mieście, degraduje życie społeczne mieszkańców i staje się przyczyną okrutnego ludobójstwa Ormian.
c) Szewcy – władza zdobywana poprzez kolejne rewolucje, po których rządzący sprawują totalitarne rządy, aby zapewnić sobie wygodne życie.
d) Tango – rewolucja o charakterze obyczajowym; próba powrotu do dawnych norm moralnych, społecznych i obyczajowych zakończona porażką
e) Marsylianka – hymn napisany ku czci Wielkiej Rewolucji Francuskiej, który w podniosły sposób ilustruje ją jako zwycięstwo wolności, walkę z uciskiem, zemstę uciśnionych i śmierć wrogów.
f) Etuida rewolucyjna – wyraz emocji artysty po upadku powstania listopadowego.
g) Wolność wiodąca lud na barykady – rewolucja jest rzeczą pozytywną; wolność, która przybrała postać kobiety daje nadzieje i wiarę walczącym.

3. Wnioski:
a) Rewolucja ukazywana jest w krytycznym świetle.
b) Rewolucja to krwawe wydarzenie, pełne przemocy, śmierci, brutalności i bezwzględności, polegające na buncie ludzi prostych przeciwko elitom społecznym, ale także źródło wielkich emocji i nadziei dla ludu.
c) Pisarze podkreślają różnice pomiędzy wzniosłymi hasłami głoszonymi przez rewolucjonistów a ich rzeczywistymi zamiarami i negatywnymi skutkami ich działań.