Motyw wsi w literaturze różnych epok

Współcześnie wieś jest obszarem rozumianym jako niewielka miejscowość, której struktura zatrudnienia i gospodarka mają silny związek z rolnictwem. Dzisiaj wsie wyglądają jednak zupełnie inaczej niż jeszcze na początku XX wieku i wcześniej, kiedy były zamkniętymi społecznościami z własną kulturą, obyczajami i tradycjami.

Kultura ta, zwana ludową lub folklorem, obecnie niemalże zanikła i jej ślady można spotkać już tylko w skansenach, muzeach, na festiwalach bądź w literaturze. Pisarze często bowiem ukazują i ukazywali motyw wsi w kontekście ludowej kultury, poziomu życia na wsi, chłopskich tradycji i typowych dla tej warstwy społecznej zachowań.

Pieśni Świętojańskiej o Sobótce

Magiczna, sielska wieś pojawia się w „Pieśni Świętojańskiej o Sobótce”. Utwór Jana Kochanowskiego ukazuje ją jako arkadię, gdzie w spokoju i w harmonii z naturą żyje pewien ziemianin-szlachcic. Kochanowski idealizuje wieś i przedstawia ją wyłącznie w pozytywnych barwach, wyrażając opinię, że pozwala ona na samorealizację, spełnienie życiowe oraz kultywowanie obyczajów i tradycji. Magiczna kraina w „Pieśni Świętojańskiej o Sobótce” jest spokojna, wesoła i oferuje możliwość zaznania pełnej radości z życia.

Podmiot liryczny podkreśla, że życie na wsi daje szanse na prowadzenie gospodarstwa, co według niego jest lepszym i bardziej godnym zajęciem niż chociażby zawody żeglarza czy żołnierza. Po skończeniu pracy mieszkańcy mają czasu na relaks, odpoczynek i zabawę, co pozwala na wytchnienie od codziennych obowiązków. Oprócz pracy i relaksu równie ważna jest szczęśliwa rodzina, która wzajemnie się wspiera i pomaga sobie w potrzebie; gospodarz ma za zadanie zapewnić żonie i dzieciom dostatnie życie, żona dba o dom, a dzieci wyrażają szacunek wobec rodziców i wykazują się pokorą oraz odpowiedzialnością.

Wszystko to sprawia, że obraz wsi zaprezentowany w „Pieśni Świętojańskiej o Sobótce” staje się sielską idyllą gwarantującą pełnię szczęścia, samorealizację, spełnienie zawodowe oraz życie w harmonii z Bogiem, naturą i rodziną. Nie ma tu miejsca na żadne troski i problemy, co pozwala stwierdzić, że w pieśni Kochanowskiego obraz wsi został wyidealizowany. Przyczyną powstania takiej wizji arkadii może być renesansowe wyobrażenie wsi jako magicznej krainy, gdzie dobra matka natura wyznacza bieg życia, dzięki czemu ludzi są szczęśliwi. Innym powodem do idealizacji może być renesansowe postrzeganie wsi jako ostoi przed cywilizacją kojarzoną wówczas z zepsuciem i degeneracją.

Antek

Pesymistyczny obraz wsi ilustruje Bolesław Prus w pozytywistycznym opowiadaniu „Antek”. Autor opisuje w nim historię tytułowego chłopca pochodzącego z niewielkiej, zacofanej miejscowości. Mimo talentu plastycznego nie potrafi porozumieć się z rodziną, ponieważ reszta jej członków nie rozumie jego artystycznego zamiłowania i krytykuje go za brak predyspozycji do pracy fizycznej. Antek to dziecko inteligentne i posiadające prawdziwą pasję, jednak życie na wsi uniemożliwia mu jej rozwój.

Matka wymaga bowiem, aby pracował na roli, a w szkole jego mądrość i intelekt nie mogą zostać zauważone z uwagi na jej fatalny poziom edukacyjny i wychowawczy. Na nic zdaje się też wizyta u wiejskiego kowala, który mógłby go przyuczyć do zawodu i przekazać swoją wiedzę, jednak nie robi tego w obawie, że w przyszłości Antek mógłby konkurować z nim o klientów. Ostatecznie tytułowy bohater opuszcza wieś, aby poszukać szczęścia w innym miejscu.

Widać więc, że w noweli Bolesława Prusa pojawia się bardzo krytyczny i jednocześnie realistyczny obraz wiejskiego życia. Wynika to przede wszystkim z faktu, że wśród chłopów nikt, kto wybija się ponad przeciętność, nie ma szans na realizację swoich talentów. Równanie do najniższego poziomu jest czymś normalnym i kto się do tego nie dostosuje, może liczyć tylko na społeczny ostracyzm i własną frustrację, a nie zrozumienie czy wsparcie, co wyraźnie pokazuje los Antka.

Wiejskie życie jest prymitywne, biedne, bazuje na ciężkiej, fizycznej pracy i nie pozwala na urzeczywistnienie dziecięcych marzeń, które zamiast być szansą, stają się kłopotem dla rodziny, szkoły i miejscowej ludności. W „Antku” zabobony i ciemnota intelektualna doprowadzają czasem do tragicznych skutków, tak jak wówczas, gdy mała Rozalka zostaje włożona do pieca, bo miejscowa znachorka uznaje to za najlepszy sposób na wyleczenie choroby.

Prus w realistyczny sposób i bez ogródek pokazuje, że chłopi nie potrafią poprawić jakości swego życia i zamiast się wspierać, wykorzystują się wzajemnie, tak jak robi to nauczyciel, który oszukuje matkę Antka w nauce czy kowal, który zamyka mu drogę do zawodu. W „Antku” widoczna jest nędza mieszkańców wsi i ich bardzo trudno los, czego dowód stanowi konieczność pracy dzieci w rodzinnym gospodarstwie.

Pesymistyczne i realistyczne ujęcie tematu przez Prusa ma na celu zwrócenie uwagi na potrzebę wprowadzenia szeroko zakrojonych reform społecznych, medycznych, edukacyjnych i ekonomicznych na polskiej wsi, aby ją unowocześnić i ucywilizować. Wpisuje się to w pozytywistyczne założenia pracy organicznej i pracy u podstaw, które postulował Prus.

Z chałupy

W sonetach „Z chałupy” autorstwa Jana Kasprowicza również również pojawia się realistyczny obraz wsi. W sonecie I mieszkańcy wsi opisani są jako biedota żyjąca w nędzy i egzystująca w rozpadających się chałupach. Podmiot liryczny współczuje im trudnego losu i wspiera w walce z codziennością, która polega na ciągłej pracy i wykonywaniu ciężkich obowiązków gospodarczych. Uwagę zwracają stroje chłopek odzianych w kolorowe chusty i barwne korale, czyli charakterystyczne elementy ludowego ubioru.

Na tej podstawie można stwierdzić, że mieszkańcy wsi identyfikują się z miejscem swojego zamieszkania i posiadają chłopską tożsamość. O wiele bardziej zatrważający opis chłopów znajduje się w sonecie XV przedstawiającym los ubogiej kobiety żyjącej na wsi, której zmarł mąż. Z tego powodu rodzinne gospodarstwo podupadło, a ona została sama z córkami, pozbawiona środków do życia. Mimo sprzedaży majątku chłopka musiała ciężko pracować i wysłać córki na służbę, a kiedy się zestarzała, zaczęła żebrać o kawałek chleba, bo nie miała innych sposobów na zdobycie środków do życia.

Ostatecznie umiera na polu. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w sonetach „Z chałupy” mamy do czynienia z nad wyraz realistycznym i pesymistycznym, wręcz naturalistycznym obrazem mieszkańców wsi. Ukazani są oni jako ludzie pokrzywdzeni, wyzyskiwani, żyjący w nędzy i zmuszeni do ciężkiej pracy. Ich los jest bardzo trudny, a oni pozostawieni sami sobie, bez żadnego wsparcia z zewnątrz.

Ludzie bezdomni

O wiele bardziej zatrważającą i tym samym przypominającą „Antka”, lecz tym razem naturalistyczną wizję przedstawia Stefan Żeromski w „Ludziach bezdomnych” na przykładzie uzdrowiska w Cisach, dokąd udaje się Tomasz Judym w celu odbycia praktyki lekarskiej. Tamtejsze społeczeństwo podzielone jest na garstkę majętnych ziemian dowoli korzystających z życiowych uciech i o wiele bardziej licznych mieszkańców tzw. czworaków, którzy egzystują w skrajnie trudnych warunkach.

Bogaci nie interesują się losem wiejskiego plebsu, bez skrępowania jeżdżą na zagraniczne podróże i kupują drogie ubrania. Ziemiaństwo nie jest odpowiedzialne za ubogich chłopów i nawet w najmniejszym stopniu o nich nie dba. Na przykładzie postawy doktora Węglichowskiego i administratora Krzywosąda, którzy nie pozwalają Judymowi na wprowadzenie zmian w uzdrowisku, które poprawiłyby stan higieny w Cisach, widać, że wyższe warstwy społeczne wykorzystują chłopów, aby zapewnić sobie spokój i stabilność.

Pozwalają na istnienie trujących stawów, mimo że prowadzi to do epidemii chorób i problemów zdrowotnych wśród mieszkańców. Nie wprowadzają zmian, bo tak jest wygodniej i łatwiej, poza tym nie życzą sobie, aby nieopierzony, młody lekarz, jakim jest Tomasz Judym, wydawał im polecenia. Grupka lokalnych bogaczy korzysta więc z życia kosztem dużej liczby chłopów ledwo wiążących koniec z końcem, którzy żyją w wilgotnych i malutkich izbach, a dodatkowo są wyzyskiwani przez ziemian i pracują za głodowe wynagrodzenie.

Opis ich warunków bytowych wykreowany jest w sposób naturalistyczny, tak aby zwrócić uwagę na brzydotę i beznadziejność tych miejsc. Motyw wsi w „Ludziach bezdomnych” mocno przypomina „Antka” Prusa, gdzie również za pomocą realistycznych obrazów przybliżono problemy społeczno-gospodarcze na wsi.

Chłopi

Bardzo ważnym młodopolskim dziełem ukazującym motyw wsi są „Chłopi”. Powieść Reymonta mitologizuje ich sylwetki, a jej celem jest jak najdokładniejsze, najwierniejsze i najobszerniejsze zobrazowanie społeczności wiejskiej. Mamy więc do czynienia z kompleksową wizją życia w Lipcach, gdzie obserwujemy pracę na roli, wpływ natury na chłopów, poszczególne jednostki, stosunki społeczne, obyczaje, tradycje, rodziny i wiele, wiele więcej. Pierwszą charakterystyczną cechą tej społeczności jest jej zamknięcie, polegające na tym, że wszystkie wydarzenia dzieją się w jej obrębie i nie wychodzą poza nią.

Bohaterowie bardzo rzadko udają się poza granice Lipiec, a nawet jeśli to następuje, jak chociażby w przypadku Rocha czy Agaty, to ich miejsca docelowe są opisane lakonicznie i stanowią jak gdyby alternatywną oraz całkowicie niezależną i odrębną rzeczywistość, która dzieje się gdzieś obok. Nic więc dziwnego, że w Lipcach wszyscy się znają i mają ze sobą mniejszy lub większy kontakt, czego potwierdzeniem jest chociażby wesele Boryny z Jagną, gdzie bawią się bliżsi i dalsi znajomi młodej pary.

Ukazana przez Reymonta społeczność jest zatem mocno zintegrowana i stanowi jedność, co widać w trakcie mszy w kościele, podczas wspólnych zabaw czy w czasie wykonywania pracy. Mimo to gromada jawi się jako silnie zróżnicowana, szczególnie jeśli chodzi o strukturę społeczną. Jedne postacią znajdują się bowiem na jej szczycie, co wynika z posiadanego przez nich majątku, który gwarantuje najwyższą pozycję w wiejskie hierarchii, tak jak w przypadku Macieja Boryny, a inne zmuszone są do ciągłej walki o przetrwanie z powodu braku środków do życia, jak np. Agata czy Kuba.

Osoby najbardziej majętne korzystają z różnego rodzaju przywilejów, nawet tak trywialnych jak miejsce zajmowane podczas nabożeństwa w kościele. Choć gromada jest mocno zżyta i w gruncie rzeczy wyznaje te same wartości, to niekiedy pomiędzy jej członkami dochodzi do konfliktów, jak wówczas, gdy kłócą się Antek z Maciejem czy gdy Jagna zostaje wyrzucona z wioski. Wynika z chłopskiej, nieustępliwej i upartej natury. Na podstawie wyrzucenia Jagny widać, że mieszkańcy wsi potrafią współpracować, jeżeli coś zagraża ich interesom i porządkowi społecznemu istniejącemu w jej ramach, co również potwierdza wspólna walka z kolonistami niemieckimi czy scena sporu o las.

Społeczność zobrazowana przez Reymonta jest sama dla siebie sędzią i świadkiem, który koryguje zachowania jej członków i kreuje pożądane postawy. Ogromnie ważną rolę w utworze odgrywają obrzędy i obyczaje ludowe kształtujące życie mieszkańców. Widać to chociażby na przykładzie wigilijnego zwyczaju wyczekiwania na pierwszą gwiazdkę i podawania na stół 12 tradycyjnych potraw. Świadczy o tym także fakt, że o tak prozaicznych sprawach jak miejsce zajmowane podczas mszy w kościele decyduje właśnie tradycja, nakazująca, ażeby bogatsi mieszkańcy siedzieli z przodu, a ci mniej majętni z tyłu.

Równie istotne znacznie dla społeczności Lipiec ma praca, gdyż w dużej mierze kształtują ich codzienne życie. Odbywa się ona przede wszystkim na polu, gdzie chłopi od rana do wieczora spędzają czas, wykonując swoje obowiązki. Nie traktują pracy wyłącznie jako sposobu na wyżywienie siebie i rodziny i nadają jej wyższe, symboliczne znaczenie. Wyrażają wobec niej najwyższy szacunek, czego dowodem może być przykład wyrzuconego z domu Antka, który dzięki pracowitości odbudowuje zaufanie wśród mieszkańców. W każdym razie w „Chłopach” motyw wsi ukazany jest w sposób naturalistyczny, tak aby zobrazować bohaterów jako zamkniętą gromadę wpisaną w naturę i od niej zależną.

Wesele w Atomicach

W porównaniu z pozostałymi przeanalizowanymi dziełami motyw wsi w „Weselu w Atomicach” został przedstawiony w zupełnie inny, o wiele bardziej nowoczesny sposób. Mamy tu bowiem do czynienia z obrazem wesela odbywającego się w atomowej przyszłości, dlatego zamiast tradycyjnej wsi widzimy oczepiny, podczas których panna młoda poddawana jest elektrolizie. Właśnie oczepiny są pierwszym obyczajem opisywanym przez narratora i zgodnym z obrzędami staropolskimi.

Ponadto należy zwrócić uwagę na chóralne i radosne przyśpiewki oraz szalone tańce, którym namiętnie oddają się goście. Nietypowa jest natomiast muzyka, gdyż składa się z syntetycznych dźwięków, co ma niewiele wspólnego z tradycyjnymi piosenkami weselnymi. Z uwagi na dużą ilość wypitych przez gości napojów wyskokowych dochodzi między nimi do emocjonalnej wymiany zdań, kończącej się wielką awanturą i bijatyką, podczas której w ruch idzie broń jądrowa, rakiety, gazy bojowe i innego rodzaju ładunki.

Mieszkańcy wsi są więc kłótliwi, lubią alkohol oraz dobrą zabawę, lecz nie potrafią się opanować i mimo że żyją w nad wyraz nowoczesnym i industrialnym świecie, ich kultura osobista nie odbiega od tej prezentowanej chociażby przez reymontowskich chłopów. Motyw wsi w opowiadaniu Mrożka został więc zilustrowany w sposób zindustrializowany, a jednocześnie groteskowy i karykaturalny, tak aby uświadomić odbiorcom, że postęp technologiczny nie musi iść w parze z postępem kulturalnym i etycznym. Zachowania mieszkańców wsi, choć usytuowane są w rzeczywistości o setki lat nowszej niż ta tradycyjny świat, to i tak są pełne prostactwa, ordynarności, chamstwa i prymitywizmu.

Podsumowanie

Wieś może być opisywana w sposób naturalistyczny, czego potwierdzeniem są „Ludzie bezdomni” i „Chłopi”; realistyczny, tak jak w „Antku” i sonetach „Z chałupy”; sielski, ukazany w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”, a nawet fantastyczny, czym charakteryzuje się „Wesele w Atomicach”. Życie mieszkańców wsi z reguły jest trudne, pełne wyrzeczeń i biedne, a oni sami zacofani i konserwatywni. Ważną rolę w kreacji obrazu wsi odgrywają takie czynniki jak praca i natura, które mają ogromne znaczenie dla chłopów i w dużej mierze kształtują ich egzystencję. W kontekście wniosków należy zauważyć, że ilustrując wieś i jej mieszkańców, pisarze przedstawiają kulturę i obyczaje ludowe oraz poziom i sposób życia.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Kasprowicz Jan, Sonet I, Sonet XV, W: Z cahłupy, Warszawa, Imprint, 2012, ISBN 9788327041326,
2. Kochanowski Jan, Pieśń świętojańska o Sobótce, W: Pieśni, Treny, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373895981,
3. Mrożek Stanisław, Wesele w Atomicach, Warszawa, Noir sur Blanc, 2003, ISBN 8388459643,
4. Prus Bolesław, Antek, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373272666,
5. Reymont Władysław, Chłopi. Tom I, Poznań, Kurpisz, 2000, ISBN 8388276247,
6. Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Wrocław, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1987, ISBN 8304022958

II Literatura przedmiotu:
1. Abramowska Janina, Arkadia w Czarnolesie (Pieśń Świętojańska o So¬bótce J. Kochanowskiego), W: Abramowska Janina, Lektury i problemy, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976,
2. Borkowski Jacek, Kucharska Anna, Powtórka do matury z języka polskiego, Warszawa, Oświata, 1995, rozdz.: Realistyczna, a jednocześnie uniwersalna i ponadczasowa wizja świata wiejskiego w Chłopach, ISBN 8385394281, s. 100-101,
3. Nowacka Irena, Nowele i opowiadania Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581115, s. 16-17,
4. Wieś, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 1025-1028,
5. Wilczycka Danuta, Poezje Jana Kasprowicza, Lublin, Biblios, 2007 , ISBN 9788386581580, s. 32-40.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw wsi w literaturze ukazywany jest w odniesieniu do warunków życiowych jej mieszkańców oraz ich kultury, zachowania, postaw i światopoglądu.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:

a) Antek: prymitywizm, zacofanie, ciemnota i skrajnie trudne warunki życiowe na wsi, która wymaga głębokich reform strukturalnych.
b) Chłopi: naturalistyczny obraz wsi, który ma za zadanie w jak najbardziej rzeczywisty sposób ukazać życie i społeczność chłopów.
c) Ludzie bezdomni: Cisy jako miejscowość, w której zdrowie i los mieszkańców wsi są podporządkowane interesom grupy bogaczy.
d) Wesele w Atomicach: zindustrializowana wieś, która została ukazana w formie prześmiewczego pastiszu.

3. Wnioski:
a) Mieszkańcy wsi prowadzą trudne życie, ciężko pracować na każdy kawałek chleba i często egzystują w skrajnych warunkach.
b) Podstawowe elementy składające się na motyw wsi w literaturze to praca jej mieszkańców, kultura oraz otaczająca ich natura.
c) Wsi w literaturze to miejsce zacofania.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *