Nurt wiejski w literaturze – scharakteryzuj i omów jego cechy

Wieś jest temat obecnym w literaturze od czasów staropolskich. Nierzadko odwoływali się do niego najznamienitsi twórcy rodzimej kultury z Janem Kochanowskim i Mikołajem Rejem na czele. Również w późniejszych epokach wieś bynajmniej nie straciła na znaczeniu, o czym świadczą chociażby romantyczny opis arkadyjskiego dworku w Soplicowie oraz fascynacja Mickiewicza folklorem, pozytywistyczne obrazy wsi jako miejsca zacofanego cywilizacyjnie czy młodopolska moda na ludowość zaprezentowana m.in. w „Weselu” Wyspiańskiego.

Mimo że na przełomie wielu epok wieś była często podejmowanym tematem, to nie oznacza, że każde odnoszące się do tego zagadnienia dzieło można przyporządkować do nurtu wiejskiego. Jako jednolite zjawisko o zdefiniowanej charakterystyce nurt wiejski powstał bowiem dopiero w latach 60. XX wieku. Pisarze zaliczający się do niego w swoich utworach podejmowali kwestie zmian społecznych, obyczajowych, gospodarczych i kulturalnych, jakie w XX wieku zaszły na wsi w wyniku industrializacji i rozwoju technologicznego. Zadaniem niniejszej pracy jest dokładne przeanalizowanie tego tematu i na wybranych przykładach literackich przedstawienie charakterystycznych cech nurtu chłopskiego.

Tańczący jastrząb

Pierwszym dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć, jest skomponowana w 1964 roku powieść Juliana Kawalca zatytułowana „Tańczący Jastrząb”. Autor wychował się na podkarpackiej wsi Wrzawy, co zapewne miało niemały wpływ na ostateczny kształt utworu. Ukazuje on historię pewnego chłopa – Michała Topornego – który decyduje się na opuszczenie rodzimej wsi, aby w wielkim mieście zrobić karierę i osiągnąć sukces finansowy oraz zawodowy. Poznajemy go jako młodzieńca zajmującego się obowiązkami gospodarczymi.

Michał mieszka w ubogiej chacie, jego wszyscy przodkowie wychowali się na wsi, a jego codzienność wygląda tak, że za dnia sieje, orze, pieli, rozwozi gnój i dogląda dobytku, a wieczorami przygotowuje się do egzaminów wstępnych na studia. Kiedy udaje mu się dostać na politechnikę, a następnie otrzymać wymarzoną posadę inżyniera, coraz bardziej odsuwa się od swoich pierwotnych korzeni. Symbolicznym zerwaniem Michała z wsią jest spalenie chłopskiego ubrania, jednak dużo bardziej krzywdząca okazuje się decyzja porzucenia wiejskiej żony i dziecka.

Z czasem główny bohater „Tańczącego Jastrzębia” wyrzeka się wiejskiego pochodzenia i ideałów ziemskich, aby zamknąć się industrialnym świecie miasta i sukcesu zawodowego oraz finansowego. Poślubia nawet mieszczankę, jednak zmiana trybu życia i obyczajów nie przynosi Michałowi niczego dobrego. Jego szczęście jest pozorne, bo żona go zdradza, nowa rodzina nie szanuje z uwagi na pochodzenie, a on sam osobiście czuje się samotny. Życie Topornego kończy się tragicznie, gdyż z powodu potępienia ze strony mieszkańców rodzimej wsi jego samochód zostaje obrzucony kamieniami, wpada do wody i tonie wraz z właścicielem. „Tańczący Jastrząb” to powieść zaliczająca się do nurtu wiejskiego, ponieważ ukazuje wieś jako trudną, ale szlachetną i prawą oraz jednocześnie utraconą rzeczywistość, która zarazem staje się niezbywalnym elementem tożsamości człowieka.

Bo choć Michał próbował się jej pozbyć, to nie udało mu się to, a podejmowane przez niego próby zamiast dawać szczęście okazały się prostą drogą do dramatu. Proste i wymagające, lecz szczere i prawdziwe życie na wsi jest tu skontrastowane z zakłamaną, obłudną, amoralną i pełną hipokryzji egzystencją w mieście. Z tej konfrontacji zwycięską ręką wychodzi wiejska kultura, która bazuje na szacunku, miłości, harmonii i wzajemnym wsparciu. Przywiązanie do ziemi i rodowych tradycji urasta do rangi przestrogi moralnej, której nie należy się wyrzekać i którą trzeba szanować. „Tańczący Jastrząb” ukazuje wieś jako świat utracony i zanikający z powodu industrializacji, co bynajmniej nie napawa autora optymizmem.

Konopielka

Innym ważnym dziełem z nurtu chłopskiego jest „Konopielka”. Skomponował ją w 1973 roku Edward Redliński, który miał możliwość osobistego obserwowania życia i kultury na wsi, ponieważ urodził i wychował się w niewielkiej osadzie Frampol koło Białegostoku. Fabuła „Konopielki” przedstawia pewną odgrodzoną od świata zewnętrznego wieś o nazwie Taplary na białostocczyźnie, gdzie od lat mieszkańcy prowadzą jednostajne, powolne i tradycyjne życie w harmonii z naturą. Nie mają dostępu do prądu ani innych bardziej zaawansowanych elementów rozwiniętego świata, są zamknięci na obcych i przyzwyczajeni do wypracowanego przez lata trybu życia.

Wiara w zabobony jest tu czymś normalnym, poza jedną osobą nikt nie potrafi czytać, a nędza i brak higieny to codzienność dla mieszkańców. W Taplarach czas się zatrzymał, a cywilizacja wraz ze swoimi wszystkimi zdobyczami jeszcze nie dotarła. Dopiero kiedy do wsi przybywają nauczycielka, inżynier, działacz partyjny i wójt, sytuacja ulega zmianie, gdyż mieszkańcy zostają odgórnie zmuszeni do podniesienia poziomu swojego życia. Wraz z przybyciem gości wioska zaczyna podlegać obowiązkowi edukacji, planuje się doprowadzenie elektryczności i wybudowanie drogi prowadzącej do wsi. Mimo że powyższe zmiany wydają się oczywiste, mieszkańcy bynajmniej nie są z nich zadowoleni. Ich wprowadzenie oznacza bowiem nowe życie i wyzwania, z którymi chłopi nie mają zamiaru się mierzyć.

Boją się nowego świata i wolą pozostać przy własnym, skromnym i prostym, ale powolnym i spokojnym życiu. Wiekowe tradycje i zabobony, nawet jeśli absurdalne, są dla nich czymś oczywistym, niemal świętością i nieodłącznym elementem kształtującym ich chłopską tożsamość. W „Konopielce” widać zabawne zderzenie prostego i zabobonnego świata wiejskiego z miejską cywilizacją i wcale w tym zestawieniu wieś nie stoi na przegranej pozycji. Bo choć jej mieszkańcy są zacofani, biedni i niewykształceni, to szanują się wzajemnie, są ze sobą mocno zżyci, niezwykle pracowici, dbają o przestrzeganie obyczajów i tradycji oraz kierują się prostą, ludową moralnością.

„Konopielka” w parodystyczny sposób obrazuje kres kultury chłopskiej, która w zderzeniu z nowoczesną cywilizacją nie ma szans na przetrwanie w pierwotnej formie. Najlepszym tego przykładem jest główny bohater i narrator – Kaziuk – który pomimo początkowego sprzeciwu wobec planów modernizacji wsi z czasem im ulega i konfrontuje własne, chłopskie wyobrażenie świata z tym reprezentowanym przez nauczycielkę. Ostatecznie przekonuje się, iż jego wiedza i wiara były nieprawdziwe i prymitywne, dlatego w konsekwencji sam staje się orędownikiem postępu, nieodwracalnie zrywając z wiejskim życiem.

Kamień na kamieniu

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć dzisiejsze rozważania, będzie napisana w 1984 roku powieść Wiesława Myśliwskiego zatytułowana „Kamień na kamieniu”. Autor urodził i wychował się w świętokrzyskiej wsi Dwikozy, gdzie obecnie mieszka ponad 2 tys. osób. „Kamień na kamieniu” to wizja wsi na przełomie wielu lat, począwszy od czasów wojny, poprzez PRL, skończywszy na współczesności. Narratorem i jednocześnie głównym bohaterem jest chłop Szymon Pietruszka, który opisuje zmieniającą się wokół niego rzeczywistość i na jej tle przeprowadza głębokie rozważania moralno-filozoficzne.

Wiesław Myśliwski ukazuje metamorfozę wiejskiego świata zmuszonego do zderzenia z nowoczesną cywilizacją, uświadamiając czytelnikom, jak trudno jest przystosować się chłopom do nowego położenia. Na wsi wielogodzinna praca w biurze nie sprawia nikomu przyjemności, ponieważ wszyscy przyzwyczajeni są do swoich gospodarskich obowiązków. Wieś jest tu synonimem bezpieczeństwa, spokoju i odwiecznej tradycji, która zostaje zniszczona w zderzaniu z nowoczesną cywilizacją. Nie można jednak zapominać, że autor nie abstrahuje od trudności egzystencjalnych mieszkańców wsi, którzy od świtu do zmierzchu wieloma godzinami pracują w pocie czoła, aby móc przeżyć zimę.

W „Kamieniu na kamieniu” wieś oznacza harmonię życia w zgodzie z przyrodą, samym sobą i innymi chłopami. Mimo to z powodu rozwoju cywilizacyjnego bliskie kontakty społeczne pomiędzy mieszkańcami coraz bardziej zanikają, a odwieczne tradycje i obyczaje kultywowane z dziada pradziada odchodzą w zapomnienie. Pojawia się tu nierozwiązywalny dylemat uosabiany przez dywagacje głównego bohatera, który zastanawia się, czy ważniejsza jest chłopska tożsamość i wierność tradycji, czy rzeczy materialne i pieniądze. U Myśliwskiego wieś jest prostotą, spokojem i bezpieczeństwem, jednak zostaje ona zniszczona.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, nurt chłopski w literaturze opisuje zderzenie cywilizacji miejskiej z wiejską. Autorzy przedstawiają zmierzch kultury wiejskiej, która nie jest w stanie przetrwać z silniejszą kulturą nowoczesności. Nieodwracalne zmiany wywołane przez urbanizację niszczą wiejską prostotę, bezpieczeństwo, małą ojczyznę, szczerość, prawość, spokój, powolne życie, ale również zacofanie, brak szans rozwojowych i biedę. Cechą charakterystyczną nurtu wiejskiego jest również odbywająca się w sumieniu bohatera walka tradycji i tożsamości chłopskiej z pokusą ulegnięcia nowoczesności.

Warto zauważyć, że ów główny bohater zawsze pełni funkcję narratora opisującego rzeczywistość w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Nieodłącznym elementem jego kreacji jest metamorfoza wewnętrzna związana z koniecznością dostosowania się do szybko zmieniającego się świata. Główni bohaterowie są co prawda ludźmi niewykształconymi i prostymi, ale mądrymi życiowo, moralnymi i przenikliwymi, którzy dywagują nad swoim życiem, tożsamością i podejmowanymi wyborami. W kontekście wniosków warto podkreślić, że wszystkie omówione dziś dzieła zostały napisane przez autorów urodzonych i wychowanych na wsi.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Kawalec Julian, Tańczący jastrząb, Warszawa, PIW, 1984, 8306011376,
2. Myśliwski Wiesław, Kamień na kamieniu, Warszawa, Znak, 2008, ISBN 9788324009183,
3. Redliński Edward, Konopielka, Warszawa, Prószyński i S-ka, 2008, ISBN 9788374698450.

II Literatura przedmiotu:
1. Bereza Henryk, Nurt chłopski w prozie, W: O literaturze polskiej: materiały. Cz. 3: Programy i polemiki literackie, wybór i oprac. Zaworska Helena, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1982, ISBN 8302017108, s. 131-135,
2. Chłopski nurt w literaturze, W: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Wrocław, Ossolineum, 1992, ISBN 8304039427, s. 609-612,
3. Januszewski Tomasz, Słownik pisarzy i lektur dla szkół średnich, Warszawa, Delta W-Z, 1995, ISBN 838669811X, s. 242,
4. Melkowski Stefan, Domena prozy, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1984, rozdz.: Plemię Szeli. (Wokół sprawy nurtu chłopskiego we współczesnej literaturze polskiej), ISBN 8320536286, s. 13-32,
5. Wieś, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 1025-1028.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Nurt wiejski to zjawisko literackie powstałe w XX wieku, którego przedstawiciele podejmowali kwestie zmian społecznych, obyczajowych, gospodarczych i kulturalnych, jakie zaszły w wyniku industrializacji i rozwoju technologicznego.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Tańczący jastrząb”: historia chłopa, który wyrzeka się wiejskiej tożsamości, aby osiągnąć sukces materialny i zawodowy w mieście.
b) „Konopielka”: komiczny obraz wsi jako grupy pierwotnej, w której mieszkańcy są ze sobą zżyci, czują się bezpiecznie i kultywują wiekowe tradycje.
c) „Kamień na kamieniu”: obraz zmieniającego się przez lata świata wiejskiego, który ulega dezintegracji z powodu industrializacji.

3. Wnioski:
a) Nurt chłopski w literaturze opisuje zderzenie cywilizacji miejskiej z wiejską, przedstawiając zmierzch kultury wiejskiej, która nie jest w stanie przetrwać z silniejszą kulturą nowoczesności.
b) Nieodwracalne zmiany wywołane przez urbanizację niszczą wiejską prostotę, bezpieczeństwo, małą ojczyznę, szczerość, prawość, spokój, powolne życie, ale również zacofanie, brak szans rozwojowych i biedę.
c) W nurcie wiejskim główny bohater pełni funkcję narratora opisującego rzeczywistość w pierwszej osobie liczby pojedynczej, a nieodłącznym elementem jego kreacji jest metamorfoza wewnętrzna związana z koniecznością dostosowania się do szybko zmieniającego się świata.
d) Wszystkie omówione dzieła zostały napisane przez autorów urodzonych i wychowanych na wsi.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *