Wieś i jej mieszkańcy w literaturze polskiej różnych epok

Przez setki lat wieś była głównym miejscem, na obszarze którego żyła większość społeczeństwa. Sytuacja zmieniła się dopiero w XIX wieku, wraz industrializacją, rozwojem przemysłu i powstaniem wielkich zakładów pracy zlokalizowanych w miastach, dokąd w poszukiwaniu zarobku ze wsi przenosiła się duża część mieszkańców. Pomimo że dziś wieś nie odgrywa aż tak wielkiego znaczenia dla życia społecznego i gospodarczego, to przez lata była miejscem inspirującym pisarzy.

Poprzez zilustrowanie obrazi wsi opisują oni warunki bytowe, sposób życia, światopogląd, kulturę, zachowania i postawy chłopów. W trakcie dzisiejszego wystąpienia szerzej omówię ten temat, przedstawiając różne ujęcia tego motywu na przykładzie wybranych utworów z trzech epok literackich.

Balladyna

Dzisiejsze wystąpienie rozpocznę od omówienia „Balladyny”. Juliusz Słowacki w swoim słynnym utworze prezentuje obraz wiejskiego życia na przykładzie kilkorga bohaterów – wdowy i jej dwóch córek, czyli Aliny i Balladyny oraz Grabca – kochanka Balladyny. W ubogiej chatce należącej do staruszki czas biegnie wolno i znanym od lat rytmem, a codzienność polega na pracy i walce z przeciwnościami losu. O ile Alina dobrze wywiązuje się ze swoich obowiązków i pomaga matce, jak tylko może, o tyle Balladyna jest tak bardzo leniwa i rozkapryszona, że nie robi tego. Gdy do chatki przychodzi Kirkor, za sprawą serdeczności i przyjacielskości matki widać typową, wiejską gościnność.

Z kolei Grabiec to prosty, wręcz ordynarny chłop, którego życie polega na zabawach i pijaństwie. Jedyne, na czym mu zależy, to rozrywka, a jego myślenie jest krótkowzroczne i często bezmyślne. Uosabia on wzorzec prostego i niezbyt inteligentnego chłopa. W „Balladynie” Słowacki porusza również kwestię ludowej moralności, oznaczającej konieczność wymierzenia sprawiedliwości i wyrównania win za każdą zbrodnię. Z tego względu tytułowa bohaterka ostatecznie sama na siebie zsyła karę śmierci i zostaje zgładzona przez uderzenie pioruna.

Antek

Zupełnie inaczej do tematu podchodzi Bolesław Prus w noweli zatytułowanej „Antek”. W odróżnieniu od utworu Kochanowskiego, w tym przypadku motyw wsi jest zaprezentowany w sposób realistyczny i skupia się na trudnościach życiowych jej mieszkańców. Główny bohater to tytułowy Antek – młody chłopiec żyjący na dziewiętnastowiecznej wsi, posiadający niepowtarzalny talent artystyczny, który paradoksalnie zamiast stać się jego atutem okazuje się wielkim ciężarem. Na wsi uzdolnienia artystyczne nie odgrywają bowiem żadnego znaczenia, a bardziej liczy się tężyzna fizyczna i możliwość pracy w polu. Niestety z uwagi na wątłą budowę ciała Antek nie radzi sobie dobrze podczas prac gospodarczych, w związku z czym jest często krytykowany przez najbliższych, którzy nie potrafią zrozumieć jego artystycznych predyspozycji.

Pomimo wielkiego talentu, wrodzonej inteligencji i ambicji warunki panujące na wsi nie pozwalają tytułowemu bohaterowi na rozwój i przyczyniają się do zmarnowania jedynych w swoim rodzaju uzdolnień. Matka zmusza Antka do pracy w gospodarstwie i odwodzi go od nauki oraz zajęć plastycznych, zaś nauczyciele nie potrafią nawet ich odkryć, ponieważ poziom nauczania na wsi jest tak niski. Również miejscowy kowal nie kwapi się, aby pomóc Antkowi i zamiast przekazać mu doświadczenie oraz najważniejsze informacje na temat wykonywanego zawodu, po krótkim czasie zmusza go do prac gospodarczych, obawiając się, że mógłby stanowić dla niego konkurencję. Ostatecznie Antek, już jako młody mężczyzna wyjeżdża do większej miejscowości, aby odnaleźć szanse na lepsze życie.

Widać zatem, że Bolesław Prus przedstawia motyw wsi w sposób realistyczny, w odniesieniu do jej zaściankowości i biedy. Zwraca uwagę na wykorzystywanie dzieci do ciężkich prac, nieumiejętność dostrzeżenia i rozwijania talentów, bardzo niski poziom edukacji, brak nadziei na lepsze jutro i skrajnie trudne warunki egzystencjalne. Wiejskie zacofanie objawia się nie tylko poprzez sposób traktowania Antka, ale również poprzez jego ojca, który ginie przy wyrębie lasu, a także poprzez tragiczny los jego siostry – Rozalki – która w związku z ciężką chorobą jest leczona przez znachorkę. W efekcie zostaje włożona do nagrzanego piekarnika, aby się wypociła, przez co umiera od poparzeń.

Realizm wiejskiego obrazu zilustrowanego przez Bolesława Prusa jest zatrważający i wpisuje się w pozytywistyczne trendy podkreślające potrzebę poprawy warunków życiowych na wsi w drugiej połowie dziewiętnastego wieku. Takie ujęcie motywu wsi umożliwia autorowi realizację programu swojej epoki, w której postulowano wyrównywanie szans edukacyjnych i socjalnych we wszystkich warstwach, inwestowanie w naukę wśród ludu i powszechne propagowanie prospołecznych postaw.

Nad Niemnem

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Nad Niemnem”. Powieść Elizy Orzeszkowej ilustruje obraz wsi w sposób realistyczny i jednocześnie tendencyjny. Z jednej strony wieś jest bowiem miejscem ciężkiego życia i konfliktów społecznych z uwagi na represje i kontrybucje po powstaniu styczniowym, co wpisuje się w realistyczne ujęcie, zaś z drugiej stanowi ostoję tradycji, zachwyca swoimi krajobrazami i pozwala realizować wyższe wartości, takie jak praca czy patriotyzm, co jest element tendencyjności. Ważną rolę w ujęcie motywu wsi w „Nad Niemnem” odgrywa natura, której opisy są bardzo rozbudowane i plastyczne, a bohaterowie powieści są z nią mocno zespoleni, dlatego ma ona zasadniczy wpływ na kształt prowadzonego przez nich życia.

Tytułowa rzeka oraz istniejąca z nią w symbiozie natura w dużej mierze tworzą cudowną i niepowtarzalną wiejską krainę w powieści Orzeszkowej; można powiedzieć, że są jej formą, kształtem. Również idee polskości i patriotyzmu są bardzo istotnym aspektem w życiu pozytywnych bohaterów utworu. Mogiła i przypowieści o powstaniu styczniowym kształtują ich tożsamość, dzięki czemu powstałe między nimi więzy mogą stworzyć mała społeczność lokalną. W opozycji do pozytywnych bohaterów stoją Zygmunt i Różyca, którzy przez nieumiejętne wkomponowanie się w przedstawioną rzeczywistość nie należą w pełni do wiejskiego świata; są jak gdyby poza nim. Nie mają swojej małej ojczyzny, do czego przyczyniły się częste wyjazdy za granicę.

W przeciwieństwie do Witolda, który z wielką radością i troską wraca w swoje rodzinne strony, oni nie posiadają korzeni. Bardzo ważną wartością dla mieszkańców wsi jest praca. Benedykt, Witold, Jan i Justyna oddają się jej całym sobą, za wszelką cenę chcąc utrzymać gospodarstwo przy życiu. Warto jednak zaznaczyć, że wykonywanie swoich obowiązków nie sprawia im najmniejszego problemu, dlatego robią to z poświęceniem i w gruncie rzeczy z uśmiechem na ustach. W kontekście tematu równie istotna jest tytułowa rzeka, będąca świadkiem większości wydarzeń opisywanych w powieści. Ona także w dużej mierze tworzy tożsamość bohaterów, pozwala im na kultywowanie obyczajów i tradycji oraz stanowi jeden z elementów składających się na sielankowy obraz wsi.

To właśnie nad Niemnem pochowano powstańców, nad rzeką Jan oświadczył się Justynie, obok niej znajduje się też mogiła. Będąc hołdem dla mieszkańców, razem z grobem Jana i Cecylii wspomniana mogiła ma ogromne znaczenie dla mieszkańców. Można powiedzieć, że związane z nimi wspomnienia kształtują małą ojczyznę, którą z taką pieczołowitością w swojej najsłynniejszej powieści opisała Eliza Orzeszkowa. Z drugiej strony codzienne życie bohaterów, ich relacje, konflikt pomiędzy Bohatyrowiczami i Korczyński oraz problemy finansowe i gospodarcze są dużym zmartwieniem dla bohaterów i elementem realistycznego ujęcia motywu.

Szkice węglem

Dziełem godnym omówienia są pochodzące z tej samej epoki „Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza. W tym przypadku także mamy do czynienia z motywem wsi zaprezentowanym w sposób realistyczny, przy czym miesza się on z groteską. „Szkice węglem”, podobnie jak „Antek”, skupiają się zacofaniu, biedzie i ciemnocie mieszkańców wsi, aby zwrócić uwagę na problemy prostego ludu i wskazać na konieczność inwestowania w polepszenie jego warunków bytowych, edukacyjnych i socjalnych.

Groteskowy obraz wsi w noweli Sienkiewicza jest efektem skrajnej zaściankowości i zapóźnienia cywilizacyjnego oraz umysłowego chłopów. Już sam fakt, że akcja dzieje się w miejscowości Barania Głowa, wskazuje, z jakim typem mieszkańców spotka się czytelnik. Analfabetyzm, zabobony, wyzysk, bieda i głupota to cechy opisujące zachowanie mieszkańców, czego dowodzi leczenie z użyciem szamańskich metod, nieumiejętność przeczytania prostego zdania przez Rzepową czy łatwość, z jaką cyniczni Zołzikiewicz i Burak wykorzystują chłopów.

Na przykładzie Wawrzona widać, że chłopi to ludzie gustujący w alkoholu i zapalczywi, o czym świadczy dramatyczne morderstwo Wawrzona na swojej żonie. Co jednak istotne, mimo że autor podkreśla negatywne aspekty zachowania i życia mieszkańców wsi, to nie obarcza winą wyłącznie ich samych, ale przede wszystkim wyższe warstwy społeczne, czyli takich ludzi jak wspomniani pisarz gminny Zołzikiewicz i wójt Burak. Zamiast dążyć do rozwoju wiejskiej ludności i zarządzać nią tak, aby mieszkańcy odnosili korzyści, organizują zakończoną tragedią intrygę wobec małżeństwa Rzepów. Również ksiądz nie przejmuje się losem chłopem, podobnie jak miejscowy dziedzic, który wykazuje się całkowitą obojętnością i nie robi niczego, aby ulżyć w niedoli chłopom.

Pomimo przerysowanego, często groteskowego ujęcia motywu wsi „Szkice węglem” ukazują jej dramatyczny obraz jako miejsca zacofanego, opuszczonego przez wszystkich, pozostawionego samemu sobie i pozbawionego nadziei na lepsze jutro, co wynika nie tyle z zachowania samych chłopów, ile z degeneracji moralnej elit społecznych. Takie ujęcie motywu ma na celu uświadomienie czytelnikom, że należy inwestować we wieś, jej edukację i poprawę tamtejszych warunków bytowych, a główna odpowiedzialność w związku z tym leży po stronie elit i wyższych warstw społecznych. W ten sposób wymowa „Szkic węglem” wpisuje się w pozytywistyczny światopogląd podkreślający istotę nauki, edukacji, pracy u podstaw i pracy organicznej.

Wesele

Ostatnim omówionym przeze mnie utworem literackim będzie „Wesele”. Dramat Stanisława Wyspiańskiego przedstawia wesele pewnej chłopki z pochodzącym z miasta poetą, w efekcie czego w jednym miejscu – w bronowickiej chacie – spotykają się przedstawiciele inteligencji i chłopstwa. Na podstawie dialogów pomiędzy nimi wyłania się obraz mieszkańców wsi jako ludzi gotowych do walki, silnych i świadomych swoich patriotycznych obowiązków, ale także prymitywnych, kłótliwych, zachłannych i lubiących pijaństwo.

Mimo że chłopi mają wady, to Wyspiański przedstawia ich jako zdrowy, ale niewykorzystany element społeczeństwa polskiego, o czym świadczą słowa Chłop potęgą jest i basta. W „Weselu” ta potęga nie zostaje jednak obudzona, ponieważ mieszkańcy wsi nie są zdolni do wzięcia odpowiedzialności za kraj. Potrzebują przewodników i liderów w postaci inteligencji, lecz jej przedstawiciele nie potrafią wywiązać się ze swoich zadań. Chłopi nie wstydzą się swojego pochodzenia, są dumni i świadomi powinności wobec narodu, których nie mogą wypełnić z powodu dekadenckiej postawy inteligencji.

Zobrazowani w sposób symboliczny, za pomocą zjawi i widm mieszkańcy wsi żyją w nędzy i zmuszeni są do codziennej, ciężkiej pracy, czego nie zauważa inteligencja. Mimo wszystko chłopi nie są jednak dojrzali do powstania, co widać na przykładzie nieodpowiedzialnego Jaśka, który gubi złoty róg. Inne ich wady to zapalczywość, kłótliwość i pijaństwo, ponieważ nawet na weselu potrafią wszczynać awantury. Symboliczne ujęcie motywu wsi w „Weselu” polega na zobrazowaniu ich charakterów, zachowań i osobowości poprzez zjawy, takie jak Dziad czy Wernyhora, za pomocą których Wyspiański dodatkowo ukazuje chłopów w sposób kontrastowy w stosunku do inteligencji.

Podsumowanie

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie utwory potwierdzają postawioną na wstępie tezę, że za pomocą obrazu wsi pisarze ukazują warunki bytowe, sposób życia, światopogląd, zachowania i postawy jej mieszkańców. Z kolei sam obraz wsi może być przedstawiany w realistyczny, co było widać w „Nad Niemnem” i „Antku”; groteskowy, czego dowodzą „Szkice węglem” lub symboliczny, tak jak to było w „Weselu”. W kontekście wniosków należy zauważyć, że ważną rolę w ujęciu motywu wsi odgrywają takie elementy natura, praca i obyczaje. Omówione dzieła dają również do zrozumienia, że wieś wytworzyła własną kulturę ludową, a jej mieszkańców łączą wspólne tradycje, postawy i wartości.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 1984.
2. Prus Bolesław, Antek, Kraków, Greg, 2009.
3. Sienkiewicz Henryk, Szkice węglem, Wrocław, Siedmioróg, 2003.
4. Słowacki Juliusz, Balladyna, Białystok, Krajowa Agencja Wydawnicza-B, 1997.
5. Wyspiański Stanisław, Wesele, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970.

II Literatura przedmiotu:
1. Józefczyk Katarzyna, Motyw wsi, W: Motywy literackie, Łódź, Wydawnictwo Piątek Trzynastego, 1998, s. 154-156.
2. Nowacka Irena, Nowele i opowiadania Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2006, s. 16-17.
3. Polańczyk Danuta, Nowele Henryka Sienkiewicza, Lublin, Biblios, s. 7-17.
4. Wieś, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, s. 1025-1028.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Prezentując wieś i jej mieszkańców, pisarze i malarze XIX i XX ukazują ich warunki bytowe, sposób życia, kulturę, światopogląd, zachowania i postawy.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Balladyna: prostolinijni, biedni i żyjący w zgodzie z naturą oraz prostą naturalnością mieszkańcy wsi zaprezentowani na przykładzie Aliny i wdowy.
b) Antek: zacofana i biedna wieś, której warunki życiowe są tak trudne, że marnuje talenty najzdolniejszych dzieci, a niektóre doprowadza nawet do śmierci.
c) Nad Niemnem: realistyczne ujęcie toposu wsi, który obrazuje codziennie życie bliskich sobie ludzi o tych samych wartościach i zjednoczonych w pracy.
d) Szkice węglem: realistyczne i groteskowe ujęcie motywu wsi, który ukazuje ją jako miejsce zacofane, wyzyskiwane i opuszczone przez wyższe warstwy społeczne.
e) Wesele: topos wsi zobrazowany w sposób symboliczny i jednocześnie kontrastowy w stosunku do inteligencji zgromadzonej na przyjęciu weselnym.

3. Wnioski:
a) Wieś i jej mieszkańcy mogą być ukazywani na różne sposoby – realistycznie, naturalistycznie, fantastycznie, idyllicznie lub symbolicznie.
b) Ważną rolę w ujęciu toposu wsi odgrywają natura, praca i obyczaje.
c) Życie na wsi jest biedne, trudne i pracowite, ale jednocześnie proste i zgodne z naturą.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *