Motyw żołnierza polskiego w literaturze, filmie, malarstwie i muzyce

Długoletnie zabory, liczne powstania oraz dwie wojny światowe odbywające się na naszych terenach sprawiły, że polscy żołnierze musieli wielokrotnie stawać do walki, co nie mogło pozostać bez echa w literaturze. Mianowicie pisarze coraz częściej wykorzystywali w swoich dziełach motyw żołnierza, opisując trudne i burzliwe losy polskich żołdaków. Mimo że owe opisy są różne i dotyczą odmiennych sytuacji, zawsze przedstawiają waleczność, patriotyzm, poświęcenie i odwagę Polaków. W trakcie dzisiejszego wystąpienia chciałbym dokładniej omówić to zagadnienie, na wybranych przykładach analizując postać i rolę żołnierza w wybranych utworach.

Gloria Victis

Jeden z głównych bohaterów „Glorii Victis” to pochodzący z Litwy i zafascynowany nauką Marian Tarłowski. Spośród wszystkich uczestników niepodległościowego zrywu to właśnie on jest najmłodszy, a na dodatek bardzo wątły i w gruncie rzeczy słaby fizycznie. Mimo to z heroizmem poświęca się w walce o ojczyznę, ponieważ uznaje to za swój obowiązek. W czasie walk wykazuje się męstwem i bohaterskością, czego dowód stanowi chociażby fakt, że ratuje życie Romualdowi Trauguttowi i dzielnie staje do bitwy z licznym oddziałem wojsk rosyjskich.

W konsekwencji jako ostatni z powstańców ginie męczeńską śmiercią. W „Glorii Victis” postać żołnierza-powstańca zostaje zatem ukazany w odniesieniu do bohaterskości człowieka, który całe swoje życie poświęca w imię walki o ojczyznę. Brutalność i bezwzględność powstania styczniowego opisane w „Glorii Victis” kontrastują z osobowością i fizycznością Tarłowskiego, ponieważ jest on nie tylko słaby fizycznie, ale również bardzo spokojny i rozważny.

Jego wyważenie i naukowy rozsądek kompletnie nie pasują do związanego ze śmiercią kontekstu walk narodowowyzwoleńczych. Jego powołaniem jest bowiem nauka i kontemplacja przyrody, a nie zabijanie, lecz mimo to oddaje życie w imię najważniejszej wartości, czyli ojczyzny. Jak więc widać, „Gloria Victis” obrazuje żołnierza ujęciu heroicznym i niemalże męczeńskim. Autorka kładzie nacisk na dzielność i męstwo Tarłowskiego, kontrastując je z okrucieństwem walk narodowowyzwoleńczych i jego osobowością.

W ten sposób Orzeszkowa chce uświadomić czytelnikom, że ojczyzna powinna być najważniejszym ideałem dla każdego z nas, nawet jeśli nie zostaliśmy stworzeni do czynów patriotycznych. Porównując „Glorię Victis” do wcześniej omówionych utworów, należy zauważyć, że w przeciwieństwie do Ordona i Sowińskiego Tarłowski nie jest żołnierzem z krwi i kości, lecz mimo to tak jak oni w heroiczny sposób oddaje życie za kraj.

Kamienie na szaniec

Główni bohaterowie powieści Aleksandra Kamińskiego to młodzi polscy harcerze, a następnie żołnierze walczący z niemieckim okupantem w trakcie II wojny światowej. Alek, Zośka i Rudy to wielcy patrioci, dla których poświęcenie w imię wolności Polski jest nie tylko wyzwaniem, ale przede wszystkim obowiązkiem. Mimo że ich akcje wymierzone przeciwko Niemcom wiążą się z ryzykiem utraty zdrowia i życia, angażują się w nie z wielką determinacją i ogromną ofiarnością.

Alek, Zośka i Rudy to żołnierze, dla których takie wartości jak honor, godność, wolność i patriotyzm mają najważniejsze znaczenie i są nieodłącznym elementem ich tożsamości, dlatego są gotowi, aby ich bronić do ostatniej kropli krwi. Ich bunt wobec niemieckiego zniewolenia jest bardzo odważny i wymaga wierności swoim ideałom oraz zasadom przekazanym im w procesie wychowania przez rodziców i nauczycieli. Szczególnie wyraźnie widać to, gdy zatrzymany i torturowany przez Niemców Rudy nie zdradza im żadnej tajemnicy związanej z polskim ruchem oporu. Lojalność to zresztą kolejne żołnierskie zasady, których kurczowo trzymają się główni bohaterowie „Kamieni na szaniec”.

W każdej możliwej sytuacji pomagają sobie wzajemnie i robią wszystko, aby się wspierać, czego dowodzi spektakularna akcja uwolnienia Rudego z niewoli niemieckiej, która niestety kończy się śmiercią Alka. Młodzi żołnierze nie boją się wobec tego zaryzykować życia w imię braterstwa z towarzyszami broni. Nade wszystko starają się jednak podtrzymać w narodzie ducha walki, dlatego organizują akcje małego sabotażu, rozklejają polskie plakaty w mieście, zawieszają polskie flagi, gdzie się da i jak tylko mogą, uprzykrzają życie Niemcom. Nie boją się im przeciwstawić, mimo że ich przewaga jest przytłaczająca, a ryzyko ogromne.

Do ich najbardziej spektakularnych dokonań należy zaliczyć akcję pod arsenałem, uwolnienie więźniów z jadącego pociągu, likwidacja posterunku niemieckich żandarmów czy wysadzenie mostu pod niemieckim pociągiem. W trakcie akcji bohaterowie posługują się bronią, strzelają do Niemców i odważnie stają im twarzą w twarz. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w „Kamieniach na szaniec” mamy do czynienia z bohaterskim i pełnym heroizmu portretem polskich żołnierzy jako wielkich patriotów będących wzorem zachowania dla wszystkich młodych ludzi pragnących walczyć o wolność ojczyzny.

Żołnierz polski – Broniewski

Wiersz Władysława Broniewskiego „Żołnierz polski” przywołuje wrzesień 1939 jako okrutny czas rozpoczęcia wojny. Podmiotem lirycznym jest polski żołnierz, którego możemy utożsamiać ze wszystkimi walczącymi w tym czasie Polakami. Broniewski przedstawia postać żołnierza-tułacza w sposób heroiczny i bohaterski oraz jednocześnie tragiczny. Tytułowy żołnierz to wędrowiec, nie mogący dotrzeć do swojego domu.

Stąpa po niebezpiecznej, zajętej przez Niemców ziemi, chcąc odnaleźć ojczyznę. Wie, że w każdej chwili może go spotkać śmierć, lecz nie rezygnuje z żołnierskiej ścieżki, odważnie krocząc nią w poszukiwaniu domu. Żołnierz jest zrezygnowany i nie widzi dla siebie żadnej nadziei, jednak mimo wszystko nie poddaje się i stara się stawiać czoła wszelkim przeciwnościom. Jego kondycja zarówno psychiczna, jak i fizyczna jest bardzo słaba, co może być metaforą stanu wojska polskiego, rozbitego przez siły wroga.

Aby jeszcze bardziej podkreślić smutny ton wiersza i tragizm tytułowego żołnierza, Władysław Broniewski przywołuje obraz płaczącej wierzby, która uzmysławia odbiorcy stan ducha żołnierza i pesymistyczny wydźwięk utworu. Pełni smutku dopełnia kontrast pomiędzy wszechobecnymi zniszczeniami a pięknem jesiennej przyrody, tak bardzo kojarzącej się z Polską, co melancholijność wiersza. Tak więc Władysław Broniewski w swoim utworze „Żołnierz polski” z perspektywy tytułowej postaci, którą możemy utożsamiać z polskimi żołnierzami walczący o dobro ojczyzny, prezentuje niezwykle pesymistyczny i smutny motyw żołnierza-tułacza, który w dzień rozpoczęcia wojny był bardzo słaby, lecz mimo to całkowicie oddany krajowi.

Wiersz Broniewskiego i kreacja podmiotu lirycznego wskazuje, że okres rozpoczęcia wojny to smutny i przygnębiający czas w historii Polski. Choć pokazuje odwagę i bohaterskość żołnierzy polskich w imię narodu, to nie heroizuje ich postawy. Widać zatem, że po raz kolejny mamy z dość smutnym i pesymistycznym ujęciem żołnierza, któremu czytelnik współczuje i sympatyzuje z nim z uwagi na trudny los, jako go spotkał. W odróżnieniu od wcześniejszych dzieł nie ulega śmierci, ale wykazuje się podobnym idealizmem.

Pieśń o żołnierzach z Westerplatte

„Pieśń o żołnierzach z Westerplatte” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego odnosi się oczywiście do tragicznego wydarzenia z historii Polskiego z 1 września 1939 roku, jakim był atak niemieckiego pancernika na gdański posterunek Westerplatte. Choć w istocie utwór traktuje o przegranej bitwie, bo w zderzeniu z dobrze uzbrojonymi i znacznie lepiej zorganizowanymi Niemcami zaledwie dwunastu Polaków nie miało żadnych szans na powodzenie, to wyraźnie widoczna jest pochwała ich czynów.

Co więcej, da się odnieść wrażenie, że podmiot liryczny gloryfikuje patriotyczne działania polskich żołnierzy i to ich uznaje za zwycięzców. Zwycięzców co prawda moralnych, a nie politycznych i wojskowych, bo za największe poświęcenie wobec ojczyzny przychodzi im zapłacić najwyższą cenę, ale za to otrzymują możliwość zbawienia i ich dusze wędrują do nieba. W „Pieśni o żołnierzach z Westerplatte” pojawia się wyraźne uwznioślenie żołnierzy walczących w Gdańsku o Polskę na początku września 1939 roku.

Pełni patriotycznego poświęcenia i największej ofiarności, żołdacy ulegają idealizacji, a ich działania za życia oraz pośmiertna wędrówka do nieba opisane są za pomocą patetycznych i podniosłych słów. W wierszu Gałczyńskiego polscy żołnierze zostali więc zaprezentowani za pomocą heroizacji, co miało na celu podniesienie walczących Polaków na duchu i uświadomienie im, że największe poświęcenie dla ojczyzny zawsze zostanie wynagrodzone: jeśli nie za życia, to na pewno po nim.

Orlęta lwowskie – Wojciech Kossak

Obraz Wojciecha Kossaka zatytułowany „Orlęta lwowskie” przedstawia czworo młodych żołnierzy z pistoletami i karabinami w rękach, w tym również dziewczynę. Każde z nich jest gotowe do walki i wystrzelenia pocisku w kierunku wroga. Charakterystyczne czapki z daszkiem wskazują, że są to uczniowie polskiego gimnazjum we Lwowie, którzy w trakcie wojny polsko-ukraińskiej bronili polskiego wówczas miasta przed roszczącymi sobie do niego prawa Ukraińcami. Młodzi żołnierze znajdują się na cmentarzu i ukrywają się za nagrobkami, które są ich tarczami.

Kossak w symboliczny sposób nawiązuje tym samym do cmentarzu Łyczakowskiego, który obecnie jest miejscem pochówku Polaków broniących Lwowa w okresie międzywojennym, a w międzywojniu był areną walk. Leżący wokół śnieg wskazuje, że akcja dzieje się w zimie. Postaci znajdujące się na obrazie Kossaka są skupione na walce, gotowe do poświęcenia w imię ojczyzny i zdeterminowane w swoich dążeniach. Tym samym autor oddaje im hołd i przypomina o heroizmie młodych Polaków, którzy nie bali się zaryzykować i często poświęcić zdrowia oraz życia w obronie Rzeczpospolitej.

Myśmy rebelianci – De Press

Piosenka zespołu De Press zatytułowana „Myśmy rebelianci” przedstawia dzieje polskich partyzantów walczących w czasie wojny przeciwko niemieckiemu i rosyjskiemu okupantowi. Piosenka opowiada, że opuszczają oni domy i rodziny, aby walczyć o wolność, co wskazuje na ich poświęcenie dla ojczyzny. Świadomie idą walczyć, wiedząc, że Polska znajduje się w potrzebie, ale nie robią tego, aby o nich pisano lub żeby się komuś przypodobać, lecz ze świadomości dziejowej misji, jaką mają do wykonania.

Polska to dla nich najważniejsza wartość w życiu, więc biorą sprawy w swoje ręce, są odważni i buntują się przeciwko wrogom. Biorą na swoje barki los ojczyzny, nie godząc się na jej podporządkowanie rosyjskim i niemieckim najeźdźcom. Ponadto czują się zobowiązani, aby spłacić dług wobec przodków, co pozwala stwierdzić, że wartości narodowe są w nich głęboko zakorzenione. Podsumowując, utwór zespołu De Press przedstawia polskich żołnierzy walczących w trakcie II wojny światowej jako niezłomnych, ogromnie zdeterminowanych w dążeniu do celu, świadomych swojej misji oraz pełnych heroizmu, odwagi, braterstwa i ofiarności.

Podsumowanie

Żołnierz polski w literaturze i sztuce ilustrowany jest w sposób heroiczny. podniosły i bohaterski, tak aby zobrazować waleczność i najwyższe poświęcenie wobec ojczyzny. Wszyscy bohaterowie wykazują się wielką odwagą, męstwem, gotowością do ofiarowania życia w imię ojczyzny i patriotyzmem. Do ostatniej kropli krwi walczą z wrogami, nie bacząc, że mogą za to zapłacić najwyższą cenę, którą zresztą bardzo często płacą. Wielu z nich znajduje się bowiem w bardzo trudnej, nierzadko tragicznej sytuacji, co znajduje swoje odbicie w psychice, czego dowodem są utwory „Żołnierz polski”. Na tej podstawie można stwierdzić, że żołnierze polscy w literaturze i sztuce prezentowani są w martyrologiczny sposób i obrazują męczeństwo w imię ojczyzny.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Broniewski Władysław, Żołnierz polski, W: Wiersze i poematy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, ISBN 9788306002560,
2. De Press, Myśmy rebelianci, dostęp online: https://www.youtube.com/watch?v=6B9I3nzi0Fo, 10.03.2015,
3. Gałczyński Konstanty Ildefons, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, W: Serwus Madonna, Warszawa, Czytelnik, 1987, ISBN 8307010292, s. 133-134,
4. Kamiński Aleksander, Kamienie na szaniec, Warszawa, Nasza Księgarnia, 2003, ISBN 8310108893,
5. Kossak Wojciech, Orlęta lwowskie, dostęp online: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Orleta_-_obrona_cmentarza._Wojciech_Kossak.jpg, 30.03.2014,
6. Orzeszkowa Eliza, Gloria Victis, Warszawa, PIW, 1948,

II Literatura przedmiotu:
1. Kwiatkowska-Ratajczak Maria, Komu potrzebny patriotyzm? O Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego, W: Kompetencje szkolnego polonisty: szkice i artykuły z metodyki, red. Chrząstowska Bożena, Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1997, ISBN 8302057029, s. 209-216,
2. Łowca jeleni – recenzja, dostęp online: http://filmowy.fanatyk.pl/lowca-jeleni-recenzja-filmozjad-filmy/, 30.03.2014,
3. Wichary Gertruda, Zamknięci w micie – „Pieśń o żołnierzach z Westerplatte” K.I. Gałczyńskiego, Warsztaty Polonistyczne, 1993, nr 3, s. 45-48,
4. Żołnierz, W: Słownik motywów literackich, red. Agnieszka Nawrot, oprac. haseł Teresa Kosiek, Kraków, Greg, 2004, s. 431-435, ISBN 838952239X.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Wizerunek żołnierza jest związany z heroiczną i odważną postawą, która wynika z patriotyzmu i ogromnego poświęcenia w imię ojczyzny.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Gloria Victis: oddanie hołdu żołnierzom poległym w powstaniu styczniowym w walce z Rosjanami; heroizacja i gloryfikacja postawy polskich żołnierzy.
b) Kamienie na szaniec: młodzi polscy żołnierze walczący w czasie II wojny światowej jako wzory patriotyzmu i honorowej postawy w obliczu zagrożenia ojczyzny.
c) Żołnierz polski: beznadziejna sytuacja żołnierza polskiego nie mającego szans na zwycięstwo; przygnębiający wizerunek polskiego żołnierza jako odważnego i heroicznego, lecz słabego żołnierza.
d) Pieśń o żołnierzach z Westerplatte: ukazani w sposób heroiczny polscy żołnierze, którzy bohatersko bronią ojczyzny i w jej imieniu ponoszą śmierć.
e) Orlęta lwowskie: polscy uczniowie jako obrońcy Lwowa, którzy pomimo młodego wieku są gotowi do walki z wrogiem.
f) Myśmy rebelianci: odważni, świadomi swoich powinności narodowych, gotowi do poświęcenia i kochający Polskę żołnierze walczący z niemieckim i rosyjskim najeźdźcą.

3. Wnioski:
a) Wizerunek żołnierza jest przedstawiany w sposób patetyczny, martyrologiczny, podniosły i heroiczny.
b) Żołnierze to postaci, które gotowe są do dobrowolnego oddania życia za kraj i do ostatniej kropli krwi walczą o jego dobro.
c) Los żołnierzy z reguły kończy się tragicznie.