Obraz piekła – omów motyw w literaturze, filmie, malarstwie i sztuce

Ludzie od samego początku cywilizacji zastanawiają się nad tym, jak wygląda i czy w ogóle istnieje życie po śmierci. Tego typu pytania i dyskusje istnieją w kulturze od tysięcy lat i pomimo rozwoju cywilizacyjnego aż do dzisiaj nie zostały rozwiązane i nie nastąpi to zapewne jeszcze przez długi czas. To, co spotyka nas po śmierci, jest jedną z największych zagadek ludzkości, która za sprawą swojej tajemniczości stała się silną inspiracją artystyczną.

Owa niewiedza znajduje swoje ujście w literaturze, filmie i malarstwie, gdzie pisarze mogą popuścić wodzę fantazji i zaprezentować własne wizje zaświatów. Bardzo często przedstawiają one obraz piekła jako diabelskiego miejsca, pełnego piekielnego ognia i zamieszkanego przez zmarłe dusze ludzi czyniących zło za życia.

Mitologia – Hades

W mitologicznej wizji piekła spisanej przez Jana Parandowskiego w jego „Mitologii” bogiem umarłych jest Hades, który rządzi podziemnym światem będącym krainą ponurej wieczności. Aby móc tam się znaleźć, najpierw dusze zmarłych muszą jednak przeprawić się przez rzekę Styks. Jej z kolei pilnuje Charon – demon, który za przewiezienie zmarłych przez rzekę pobiera od nich opłatę w wysokości jednego obola. Z uwagi na to, aby móc przeprawić się przez rzekę, mieszkańcy starożytnej Grecji wkładali w usta swoich bliskich zmarłych owego jednego obola, dzięki czemu po śmierci mogli oni uiścić zapłatę u Charona i dostać się do krainy wieczności.

W przeciwnym razie, jeżeli dusza nie uiściłaby należności, musiałaby przez 100 lat błąkać się w odosobnieniu wzdłuż Styksu. Styks został opisany jako największa ze wszystkich rzek znajdujących się w królestwie Hadesa, której bieg rozpoczynał się u boga morza Okeanosa, a kończył się Kokytosie. W czasach mitologicznych Styks opisywany był jako nimfa zrodzona z miłości boga Okeanosa i tytanidy Tetydy. Inna piekielna rzeka umiejscowiona w Hadesie to Kokytos, nazywana także „rzeką lamentu”, która swój bieg kończyła w trzeciej z kolei rzece mitologicznego piekła – Acherencie.

Acherent to tak duży akwen, że ze swoich wód, opływających cały Hades, utworzył Jezioro Stygijskie. W Kokytosie swój bieg zaczyna również Lete, czyli „zapomnienie”, bo tak można dosłownie przetłumaczyć tę nazwę. Specyficzna nazwa Lete wynika z tego, że wypicie wody z jej koryta skutkowało utratą pamięci. Czwarta z pięciu rzek w Hadesie to Flegeton, a więc w dosłownym tłumaczeniu – „strumień ognisty”, którą uznaje się za alegorię ognia. Flegeton był dopływem ostatniej rzeki w mitologicznym Piekle o nazwie Acheron, inaczej zwaną „rzeką smutku”.

Widać więc, że Piekło opisane przez Parandowskiego to ogromny kompleks podziemnych rzek połączonych ze sobą i określonych w symboliczny sposób, jako rzeki lamentu, smutki, ognia i zapomnienia. Są one swego rodzaju ostatnią drogą zmarłych i metaforą najsmutniejszych ludzkich uczuć, i pokazują, jak starożytni ludzie postrzegali piekło.

Biblia – Apokalipsa św. Jana

Autorem księgi Apokalipsy jest św. Jan, który opisuje w niej zagładę świata oraz Sąd Ostateczny. Te wydarzenia związane są z decydującą walką pomiędzy Bogiem a bestią oraz z powtórnym przyjściem na Jezusa na ziemię, aby móc osądzić ludzkość. Jego zadanie ma polegać na ukaraniu i zesłaniu do Piekła niewiernych oraz na wynagrodzeniu ludzi pokornych i bogobojnych, którzy za wyrządzone dobro zostaną zesłani Nieba. Z kolei Piekło w wizji św. Jana jawi się jako miejsce potępienia grzeszników, gdzie całą wieczność, dzień i w nocy cierpią katusze za nikczemne uczynki dokonywane za życia.

Jak mówi Biblia, w Piekle znajduje się diabeł, bestia i fałszywy prorok, którzy otoczeni są jeziorem ognia i siarki oraz wielką otchłanią. W Biblii piekło określa się jako miejsce wiecznego potępienia i cierpienia, stanowiące karę dla osób prowadzących zbyt występne życie. Piekło w Apokalipsie św. Jana ukazano w sposób symboliczny, uświadamiając czytelnikom, jaka kara czeka grzeszników i jakiej nagrody mogą spodziewać się ludzie dobrzy oraz bogobojni. Jest to wizja niezwykle sugestywna, która stanowi przestrogę dla wszystkich osób wierzących.

Boska komedia

Jednym z przełomowych dzieł ilustrujących obraz piekła jest z całą pewnością „Boska komedia” Dante Alighieriego. Średniowieczny poemat przedstawia dzieje bohatera o imieniu Dante, który wraz ze swoimi przewodnikami podróżuje przez zaświaty, wędrując po niebie, piekle i czyśćcu. Jako pierwsze miejsce odwiedza piekło, gdzie dusze grzeszników i ludzi niemogących dostąpić zbawienia cierpią katusze. W „Boskiej komedii” piekło składa się z dziewięciu kręgów mających formę leju, a przy wejściu do jego otchłani widnieje ostrzeżenie mówiące, że każdy, kto tu wchodzi, powinien porzucić wszelką nadzieję.

Na każdym z piekielnych kręgów znajdują się dusze osób o różnych przewinieniach – na pierwszym kręgu umieszczono osoby nieochrzczone, które nie przeżywają cierpienia, bo ich grzechy nie były świadome i intencjonalne, w związku z czym towarzyszy im jedynie tęsknota. Im niższy krąg, tym więksi grzesznicy się na nim znajdują, dlatego na samym dnie najdotkliwsze katusze przeżywają tacy okrutnicy jak Judasz, Cezar czy Brutus.

Piekło z „Boskiej komedii” jest więc miejscem, gdzie istnieją nie tylko dusze osób potępionych i uznawanych za złoczyńców, ale również ludzi popełniających w swoim życiu błędy, nieznających Chrystusa czy niepotrafiących zapanować nad zmysłami. W każdym razie obraz piekła roztaczany przez Dantego jest przerażający, pełen okrucieństwa, cierpienia i potępienia. Lament, płacz, przeraźliwe krzyki, odgłosy bólu i gniewu – wszystko to można znaleźć w piekle. Rzeki krwi, w których pokutują grzesznicy, pieczący wiatr czy roje owadów atakujących dusze to tylko niektóre z form kary za grzechy.

Nad wszystkim pieczę sprawuje Szatan o imieniu Lucyfer przyjmujący postać monstrum zanurzonego do pasa w lodzie. Szkaradna istota posiada sześć skrzydeł i trzy twarze, w których zanurzeni są grzesznicy i które symbolizują nienawiść, bezsilność oraz ciemnotę, czyli stanowią przeciwieństwa dla Trójcy Świętej kojarzonej z mądrością, miłością i boską potęgą. Lucyfer zaprezentowany przez Dantego jest okrutnym i bezlitosnym władcą piekieł, skazującym człowieka na wieczne potępienie. Mając na uwadze jego wizerunek i czyny będące jego udziałem, można stwierdzić, że jest on wcieleniem największego zła.

Co myśli pan Cogito o piekle

Pod względem formy obraz piekła w utworze Zbigniewa Herberta w dużym stopniu przypomina ten zaprezentowany w „Boskiej komedii”, co wynika z faktu, że w obu dziełach miejsce to zostało podzielone na kręgi. Mimo to piekło Herberta jawi się jako dość nietypowe, ponieważ nie zamieszkują go grzesznicy, lecz artyści wypełniający wszystkie kręgi. Wbrew stereotypowemu wyobrażenia na temat piekła u Herberta nie jest ono miejscem katuszy i cierpień, ale ciągłej pracy i artystycznej twórczości. Poeci, muzycy i malarze mogą tu w spokoju komponować swoje utwory i nie przeszkadza im smoła, dom czy ogień.

Z kolei natchnienie artystom dają liczne konkursy, festiwale i koncerty, które są często organizowane w piekle. Pieczę nad wszystkim sprawuje Belzebub — miłośnik sztuki oferujący swoim podopiecznym dobre warunki egzystencjonalne, wyżywienie i wiele rozrywek. Widać zatem, że Herbert przedstawia piekło w bardzo nietypowy i całkowicie odmienny od wszystkich omówionych dziś dzieł sposób. Jego wizja wyłamuje się ze stereotypowego myślenia na temat tego miejsca, ponieważ nie jest ono karą za grzechy, nie znajdują się w nim zbrodniarze ani mordercy, a cierpienie nie doskwiera artystom, którzy tu żyją.

Za pomocą takiego obraz piekła Herbert odnosi się do ówczesnych mu artystów tworzących zgodnie z zaleceniami komunistycznych ideologów. Mówiąc, że ten, kto ma lepszą sztukę, ma lepszy rząd i podkreślając, że artyści są namaszczeni przez Belzebuba, podmiot liryczny wskazuje, że dla dostatniego i w miarę bezproblemowego życia pisarze, malarze i muzycy są na służbie komunistycznej władzy i rezygnują z wartości etycznych. Można zatem stwierdzić, że w ten sposób krytykuje artystyczny konformizm. Obraz piekła w utworze Herberta stanowi zatem symbol podupadłej kondycji moralnej artystów tworzących w dobie PRL-u.

Dno piekła

W wierszu Andrzeja Bursy podmiot liryczny ukazuje Piekło w odniesieniu do zwyczajnej codzienności. Osoba mówiąca we wierszu wskazuje, że w naszym ziemskim Piekle ludzie gotują kapustę, płodzą dzieci i narzekają na swój los. Podmiot liryczny podkreśla, że jako ludzie chcemy uciec z tego Piekła, lecz tak naprawdę nie wierzymy w to, że to nam się uda, dlatego ciągle trwamy w tym, co jest naszą codziennością. Choć chcemy odpocząć, nie dopuszczamy do siebie myśli, żebyśmy mogli zmienić swoje życie i prowadzić je tak, jak my chcemy, a nie tak jak wymaga tego od nas presja społeczna.

Właśnie presja społeczna, konwenanse i obyczaje, które ujmują ludzkie życie w określoną formę, stają się w tym wierszu przyczyną Piekła na ziemi. O bezcelowości i piekielności naszego życia świadczą takie wyrażenia jak „płodzić dzieci” czy „hodować starców”. Podsumowując, Andrzej Bursa w „Dnie piekła” prezentuje nietypową wizję Piekła, całkowicie różniącą się od tej z Hadesu i z „Boskiej komedii”. Nie ma tu bowiem miejsca na rzeczy niezwykłe, gdyż Piekło jest tym, co nas otacza, czyli codziennością.

Sąd Ostateczny – Hans Memling

Tryptyk Hansa Memlinga zatytułowany „Sąd Ostateczny”, znajdujący się obecnie w gdańskim Muzeum Narodowym, ta niezwykle bogata, obszerna i bardzo szczegółowa kompozycja podzielona na trzy części: lewa ukazuje Niebo, środkowa Czyściec, a prawa Piekło. Nad wszystkimi tymi krainami góruje ubrany w zbroję anioł, który trzyma wagę będącą metaforą sprawiedliwości, zaś nad nim znajduje się otoczony zastępem świętych Chrystus w roli najwyższego sędziego.

Zobrazowana przez autora sytuacja – jak sam tytuł wskazuje – przedstawia dzień Sądu Ostatecznego, czyli ważenia ludzkich uczynków i karania bądź nagradzania za nie ludzi przez Boga. Z kolei centralna część obrazu ilustruje walkę o dusze odbywającą się pomiędzy siłami Boga a Szatana. Jedni ludzie są zatem przeciągnięci do Nieba, a inni wędrują pod opiekę Diabła, lecz wszyscy przyjmują postawę błagalną i pokorną. Prośby składane do anioła rozsądzającego ich uczynki wydają jednak bezowocne, na co wskazuje niewzruszony wyraz jego twarzy.

Najbardziej dramatyczny wymiar przyjmuje prawa część tryptyku, która przedstawia los ludzi zesłanych do Piekła. Są oni bowiem niewolnikami w rękach okrutnych diabłów i smażą się w piekielnym ogniu, przeżywając wielkie katusze. Piekło jest przedstawione podobnie do tego, jak ukazał je Dante w swojej „Boskiej komedii”. Zarówno w jego dziele, jak i u Memlinga miejsce to przyprawia o ciarki na plecach i odrzuca swoją brutalnością oraz tragizmem, co z kolei stanowi różnicę w stosunku do wiersza Herberta.

W piekle zilustrowanym przez Memlinga króluje cierpienie i śmierć, które dotykają grzeszników. Czarne diabły smagają ludzi biczami, a ci spadają w piekielną otchłań i z przerażeniem czekają na przeznaczenie. Wizja piekła wzbudza w widzu przerażenie i pewien niepokój, ukazując okrutne konsekwencje, jakie mogą spotkać po śmierci duszę grzesznego człowieka. Obraz Memlinga mógłby stanowić ilustracji dla wizji zaprezentowanej w „Boskiej komedii”, gdyż są one do siebie bardzo podobne.

Między piekłem a niebem

Film „Między piekłem a niebem” wyreżyserowany przez Vincentego Warda przedstawia historię pewnego lekarza o imieniu Chris, ginącego w wypadku samochodowym. Tuż po śmierci fabuła przenosi się w zaświaty, które oglądamy wraz z głównym bohaterem i jego przewodnikiem. Nad wyraz mroczna okazuje się wizja Piekła, gdzie główny bohatera udaje się po to, aby uratować żonę, która znalazła się tam z powodu samobójstwa. Aby się tam dostać, trzeba za pomocą statku pokonać wielką wodę. W niej zanurzone są duszę heroicznie wołające o pomoc. W „Między niebem a piekłem” Piekło składa się z kilku poziomów i jest krainą ognia oraz ciemności, gdzie rozzłoszczone dusze wykonują katorżnicze prace lub leżą zanurzone w ziemi albo wodzie. Trupioblade postaci wyglądają na bardzo mocno wyczerpane, a samo Piekło wzbudza w widzu lęk i przerażenie.

Podsumowanie

Obraz piekła w literaturze, sztuce, malarstwie i filmie to temat niezwykle uniwersalny, obecny w różnych epokach i funkcjonujący w nich od samego początku, czyli od epoki antyku. Wizje tego miejsca z reguły pokrywają się ze stereotypowym wyobrażeniem na ich temat, dlatego Piekło najczęściej jawi się jako kraina bólu, smutku i ognia, w której umarli cierpią ogromne katusze. Najczęstszą funkcją, jaką mają do spełnienia wizje Piekła, jest pokazanie, jakie kary czekają ludzi po śmierci, a tym samym uświadomienie im skutków ich postępowania za życia. Jedynym niestereotypowym obrazem tego miejsca, jaki wyłania się spośród omówionych dzieł, jest ten zaprezentowany przez Herberta.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Bursa Andrzej, Dno piekła, dostęp online: www.wiersze.annet.pl/w,,9226, 14.03.2012,
2) Dante Alighieri, Boska komedia, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8373891927,
3) Herbert Zbigniew, Co myśli Pan Cogito o piekle, dostępny w Internecie: www.wiersze.annet.pl/w,,13221, 20.02.2015,
4) Memling Hans, Sąd Ostateczny, Gdańsk, Muzeum Narodowe, 1467-1471, panel,
5) Parandowski Jan, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa, Puls, 2007, rozdz.: Królestwo piekieł, ISBN 0907587852,
6) Św. Jan, Apokalipsa, W: Pismo Święte Nowego Testamentu. Przekład ekumeniczny na trzecie tysiąclecie, Warszawa, Towarzystwo biblijne w Polsce, 2007, ISBN 8385260277,
7) Ward Vincent, Między piekłem a niebem, USA, Metafilmics, 1998.

II Literatura przedmiotu:
1) Dobrzeniecki Tadeusz, „Haec porte domini: iusti intrabunt im eam”. Przyczynek do ikonografii Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga, W: ARS auro prior: studie Joanni Białostocki sexagenario dicta, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, ISBN 8301023546, s. 187-192,
2) Kosmal Lucyna, Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność Średniowiecze: repetytorium, Warszawa, Kram, 1998, rozdz.: Dantejska wizja zaświatów w Boskiej komedii, ISBN 8386075473, s. 194-198,
3) Piekło, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 244-245,
4) Sosień Barbara, Co można znaleźć w zaświatach? Boska Komedia, W: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych, red. Balbus Stanisław, Maciąg Włodzimierz, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 41-44.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Literatura i malarstwo przedstawiają różne obrazy piekła i szatana.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mitologia: Hades jako podziemne piekło, dokąd dusze idą po śmierci i przechodzą symboliczną drogę przez rzeki Hadesu.
b) Apokalipsa św. Jana: chrześcijańska wizja Piekła jako miejsca, gdzie dusze grzeszników cierpią wieczne katusze za występki popełnione za życia.
c) Boska komedia: składające się z dziewięciu kręgów i mające formę leju piekło jako przerażające miejsce cierpienia dusz grzeszników, nad którymi pieczę sprawuje okrutny Lucyfer.
d) Co myśli Pan Cogito o piekle: nietypowy obraz piekła jako miejsca zamieszkanego przez artystów; symboliczna wizja piekła będąca alegorią artystów tworzących na polecenie reżimu komunistycznego.
e) Dno piekła: niecodzienny obraz piekła, jako miejsca codziennego, w którym dzieją się normalne rzeczy; obraz piekła na ziemi.
f) Sąd Ostateczny: złowroga wizja piekła jako miejsca pełnego cierpienia, gdzie grzesznicy przeżywają katusze i znajdują się pod kontrolą okrutnych diabłów.
g) Między piekłem a niebem: zatrważający i przerażający wizerunek piekła jako miejsca pełnego strachu, śmierci i bezsilności.

3. Wnioski:
a) Literackie i malarskie obrazy piekła i szatana są bardzo różne i niejednoznaczne.
b) Szatan może być okrutnym katem ludzkich dusz lub postacią bliską człowiekowi i stworzoną na jego kształt.
c) Szatany kuszą ludzi i w mniej lub bardziej podstępny sposób dążą do przejęcia nad nimi kontroli oraz sprowadzenia na drogę zła.
d) Wizje piekła z reguły są pełne cierpienia, bólu, okrucieństwa i poniżenia.
e) W piekle żyją dusze złych i nieprawych ludzi, którzy za życia postępowali i niegodny sposób.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *