Wizje zaświatów – motyw nieba i piekła w literaturze i malarstwie

Dywagacje dotyczące tego, co czeka nas po śmierci, towarzyszą nam od zarania dziejów i zapewne nie znikną dopóty, dopóki z całkowitą pewnością nie będziemy potrafili odpowiedzieć na to pytanie, o ile w ogóle kiedykolwiek będzie to możliwe. Co więcej, pomimo upływu setek tysięcy lat na tym obszarze nie posunęliśmy się ani milimetr do przodu i niezmiennie nie wiemy, jaki los spotyka tych, którzy odchodzą ze świata żywych. Owa niewiedza znajduje swoje ujście w literaturze i malarstwie, gdzie artyści mogą popuścić wodzę fantazji i zaprezentować własne wizje nieba oraz piekła. Ukazują je jako dwie przeciwstawne krainy, do których po śmierci wędrują dusze ludzkie.

Mitologia – Hades

O mitologicznych zaświatach traktuje Mitologia Jana Parandowskiego, a dokładnie rozdział mówiący o podziemnym świecie rządzonym przez boga umarłych – Hadesa. Aby dotrzeć do ponurej krainy wieczności, będącej mitologicznym piekłem, dusze nieżywych koniecznie musiały przepłynąć przez rzekę Styks, przez którą przeprawiał Charon, czyli duch podziemnego świata. Za swoje niecodzienne usługi pobierał on od umarłych opłatę w wysokości jednego obola, dlatego w starożytnej Grecji powstał zwyczaj, aby nieboszczykom wkładać go w usta, żeby mogły bez przeszkód dostać się do Hadesu.

Jeżeli zmarły nie posiadał odpowiedniej ilości pieniędzy, musiał przez 100 lat w samotności przemierzać Styks. Była to najbardziej rozległa i mająca największe znaczenie dla całej krainy rzeka. Jej źródło znajdowało się u boga morza Okeanosa, a ujście w Kokytosie. Jak mówi Parandowski, starożytni Grecy postrzegali Styks jako nimfę, która przyszła na świat ze związku boga Okeanosa i tytanidy Tetydy, a później urodziła czwórkę dzieci, w tym osławioną Nike.

Z kolei Kokytos, określany również jako rzeka lamentu, wpadał do Acherentu, a więc kolejnej z pięciu rzek Hadesu. Ze względu na swój wielkość i fakt, że opływał on całą krainę, tworzył Jezioro Stygijskie. Kokytos stanowi źródło innej rzeki Hadesu – Lete. Lete – w tłumaczenie dosłownym „zapomnienie” – charakteryzował się tym, że jeżeli wypiło się wodę z jego koryta, doznawało się utraty pamięci. W Hadesie płynął również Flegeton, co oznacza „strumień ognisty”.

Rzeka ta symbolizowana była przez własnego boga, uosabiała ogień i stanowiła dopływ ostatniej z rzek Hadesu – Acherona, zwanego też jako rzeka smutku. Wszystkie wymienione rzeki składają się na podziemne piekło Hadesu i mają nie tylko własne nazwy, ale również znaczenia symboliczne, a są nimi takie określenia jak: „lament”, „smutek”, „ogień” i „zapomnienie”. Tworzą one swego rodzaju smutną drogę śmierci i są związane z pesymistyczni aspektami ludzkiego życia, dzięki czemu idealnie wkomponowują się w ponury charakter Hadesu oraz stanowią jego doskonałe uzupełnienie. Właśnie tak właśnie wyglądały pierwsze w kulturze człowieka wyobrażenia na temat piekła.

Biblia

Z kolei wizję nieba można zaobserwować na podstawie kazań wygłaszanych przez Jezusa do jego uczniów. Ja chciałbym skupić się na dwóch przemowach Chrystusa: tej z Ewangelii św. Mateusza, które nazywane jest kazaniem na górze, oraz tej z Ewangelii św. Łukasza, kiedy Jezus nauczał dwunastu apostołów. W obu przypadkach przedstawia On obraz nieba jako cudownego Raju, gdzie egzystuje sam Bóg we własnej Osobie, a szczęśliwcy mogą żyć u Jego boku.

Bóg to niebieski ojciec, wokół którego zebrali się ludzie prawi, sprawiedliwi, religijni, szczerzy i wypełniający Jego przykazania. Jezus otwarcie podkreśla, że niebo to nagroda dla każdego, kto żyje zgodnie z wolą Bożą i trzyma się zasad określonych przez Stwórcę. Ponadto Chrystus stwierdza, że niebo to miejsce, gdzie biedni znajdą bogactwo, smutni radość, głodni nasycenie, a pogardzani zostaną docenieni. Ludzie odnajdują w niebie pocieszenie i staje się ono źródłem największego, wiecznego szczęścia.

W obu kazaniach piekło zostało opisane w sposób bardziej szczątkowy i jawi się jako ognista czeluść, która jest karą dla ludzi występnych. Jezus podkreśla, że lepiej nawet stracić oko i rękę niż za ich pośrednictwem grzeszyć, a tym samym narazić się na potępienie w piekle. Można więc domyślać się, że jest to miejsce pełne okrucieństwa i cierpienia, które stanowi kontrast dla cudownego nieba. Obie wizje – nieba i piekła – mają za zadanie przekonać ludzi, że warto być człowiekiem bogobojnym i prawym, ponieważ w przeciwnym razie można narazić się na dogorywanie w piekielnych czeluściach.

Boska komedia

Ważnym dziełem ukazującym wizję nieba i piekła jest średniowieczna „Boska komedia” Dantego. Główny bohater nazwany imieniem autora odbywa w niej podróż przez zaświaty, dzięki czemu ma możliwość ujrzenia na własne oczy Nieba, Piekła i Czyśćca. Jego przewodnikami są: starożytny poeta i filozof Wirgiliusz, ukochana Beatrycze i święty Bernard z Clairvaux. Za sprawą transcendentnej podróży, w trakcie której Dante poznaje nie tylko swoich przewodników, ale również najrozmaitsze dusze znajdujące się w zaświatach, ma on szansę odnaleźć odpowiedzi na fundamentalne pytania egzystencjalne.

Najpierw bohater wędruje po Piekle, następnie udaje się do Czyśćca, aby na końcu odwiedzić Niebo. Piekło w „Boskiej komedii” w dużej mierze odpowiada tradycyjnemu myśleniu na temat tego miejsca, a więc jest zamieszkane przez grzeszników, którzy cierpią z powodu występnych uczynków popełnionych za życia. Należy jednak zauważyć, że jedne dusze przeżywają większe katusze niż inne, ponieważ wymiar kary jest uwarunkowany przez ciężar grzechów w życiu doczesnym. Jeśli chodzi o formę, to piekło w poemacie Dantego zbudowane jest z dziewięciu kręgów ustawionych na kształt leju.

Na samym dnie można spotkać najstaranniejsze istoty i największych grzeszników, dlatego najgłębiej znajduje się Lucyfer, a tuż nad nim umieszczono Judasza, Kasjusza i Judasza, czyli najbardziej znanych wówczas ludzi, których można było określić przymiotnikiem „zły”. Im wyższy krąg, tym przewinienia grzeszników stają się coraz mniejsze. Nie zmienia to jednak faktu, że wszyscy zmarli zgromadzeni w piekle cierpią i są poddawani rozmaitym mękom oraz katorgom.

Opisy cierpienia są bardzo wstrząsające i ilustrują, jak pośród piekielnego ognia i piekącego wiatru grzesznicy płacą za swoje postępowanie za życia. Obraz piekła w „Boskiej komedii” jest więc pełen bólu i pesymizmu, co ma na celu uświadomienie odbiorcy, jakiego typu konsekwencje czekają go po śmierci, jeżeli będzie prowadził występne życie. Wizyta w tym miejscu to symbol upadku człowieka i pierwsza część podzielonej na trzy etapy wędrówki głównego bohatera przez zaświaty.

Z kolei Niebo, czyli Raj składa się z dziewięciu sfer odpowiadających poszczególnym planetom. Zostaje on ukazany przez Dantego jako miejsce o wiele bardziej przyjazne i radosne niż Piekło i Czyściec. Właśnie tu spotyka swoją dawną ukochaną – Beatrycze. Znajdujące się tu dusze potwierdzają, że są w pełni szczęścia i cieszą się każdą chwilą. Niebo jest uosobieniem boskości, piękna, dobroci, radości i wszelkich innych pozytywnych cnót ludzkich. Panuje tu powszechna jasność, a dźwięki, jakie da się usłyszeć, są ukojeniem dla duszy.

Ciekawy jest sposób, w jaki zaprezentowano Boga, ponieważ ukazano go pod postacią róży. Równie interesująca jest forma Raju, gdyż wydaje się on nad zwyczaj plastyczny i metafizyczny. Niebiańska rzeczywistość z „Boskiej komedii” jawi się jako dość transcendentna, co widać chociażby na podstawie lewitującego w powietrzu Dantego. W Raju spotyka on świętych i postaci z Biblii, a kiedy staje przed obliczem Boga, pojmuje, że jest to miejsce przepełnione łaską i miłością.

Ogród ziemskich rozkoszy

Obraz zatytułowany „Ogród ziemskich rozkoszy” pochodzi z początku XVI wieku i został namalowany przez Hieronima Boscha. Dzieło zostało podzielone na trzy panele – lewy przedstawia niebo, środkowy ziemskie życie ludzi, a prawy piekło. Zacznijmy od wizji nieba, która jawi się jako harmonijna i cudowna. Autor wykreował niebo jako zieloną polanę z bujną roślinnością, zwierzętami oraz górami w oddali. Obok siebie w zgodzie egzystują najróżniejsze istoty, począwszy od ptaków, poprzez słonie, skończywszy na drapieżnikach.

Po środku widnieje Źródło Życia symbolizowane przez bliżej nieokreśloną, różową roślinę. Dziwne kształty oraz nietypowa roślinność i zwierzyna są zresztą cechą charakterystyczną dla obrazu Hieronima Boscha, która sprawia, że staje się on nad wyraz tajemniczy, alegoryczny i nieodgadniony. Realizm miesza się tu z fantastyką, a obok zwierząt wychodzących z jaskini u dołu obrazu widać Jezusa wraz z Adamem i Ewą. Na tej podstawie można stwierdzić, że „Ogród ziemskich rozkoszy” przedstawia wizję nieba w nawiązaniu do Biblii, choć jest to bardziej reinterpretacja biblijnego Raju niż jego bezpośrednia wizja.

W każdym razie niebo zilustrowane przez Boscha wzbudza kojące uczucia i przywołuje na myśl beztroskę oraz czystość. Zupełnie inaczej sytuacja wygląda w przypadku piekła znajdującego się po prawej stronie kompozycji, które w przeciwieństwie do jasnego i rozświetlonego nieba jest źródłem ciemności oraz upadku. Ludzie przeżywają tu katusze i są brutalnie torturowani przez przerażające kreatury niemające swoich odpowiedników w realnej rzeczywistości.

Niezidentyfikowane monstra pastwią się nad grzesznikami, którzy bezowocnie próbują uciec od cierpienia. Bije i poniża się ich za pomocą narzędzi muzycznych, na których są nabijani i krzyżowani. Wykreowane przez Boscha piekło to miejsce chaosu, bólu i paniki, opanowane przez przedziwne i okrutne dla człowieka stwory. Obie wizje – nieba i piekła – mimo że skrajnie różnią się od siebie pod względem panujących w nich warunków egzystencjalnych, to zilustrowane są w sposób surrealistyczny i symboliczny.

Sąd Ostateczny

Jak można się domyślać na podstawie tytułu, obraz Stefana Lochnera zatytułowany „Sąd Ostateczny” przedstawia on ostateczny dzień cywilizacji człowieka, kiedy Bóg rozsądza ludzi wedle ich uczynków i jednym umożliwia wejście do królestwa niebieskiego, a innych skazuje na piekielne potępienie. Podobnie jak w „Ogrodzie ziemskich rozkoszy” Hieronima Boscha, tak i tutaj po lewej stronie znajduje się obraz nieba, a po prawej piekła.

Ludzie idący do nieba są błogosławieni i pozdrawiani przez Boga, a droga prowadzi przez rajską bramę, przed którą tłoczą się setki wybrańców serdecznie witanych przez św. Piotra oraz zastępy aniołów. Wyraźnie widoczna jest bliskość ludzi i wsparcie, jakie otrzymują od aniołów. Po prawej stronie kompozycji umieszczono natomiast wizję piekła, w dużej mierze przypominającą tę z „Ogrodu ziemskich rozkoszy” Hieronima Boscha.

O ile w niebie ziemia była pokryta zieloną trawą, o tyle na obszarze piekła jest ona całkowicie wyjałowiona i spalona. Zajmują ją straszliwe monstra, które przypalają ludzi piekielnym ogniem, nabijają na kosy, tarzają po ziemi i dręczą w okrutny sposób. Piekło to kara dla grzeszników, gdzie ludzkie życie nie ma znaczenia, a cierpienie jest powszechne. Centralny punkt tego miejsca to palące się ruiny zamku, skąd wyłaniają się rogate diabły.

Podsumowanie

W literaturze i malarstwie piekło ukazywane jest w sposób pesymistyczny i pełen bólu sposób, a niebo jako Raj, w którym ludzie wiodą bezproblemowe i szczęśliwe życie. Piekło zamieszkane jest przez osoby złe i grzeszników pokutujących za nieprawe czyny popełnione za życia, zaś niebo to miejsce boskości i czystości, gdzie żyją aniołowie i ludzie dobrzy.

Na tej podstawie można bez wątpienia stwierdzić, iż wizje piekła i nieba odpowiadają stereotypowym wyobrażeniom na ich temat. W kontekście wniosków należy zauważyć, że są to miejsca często ukazywane w sposób kontrastowy, a ich funkcja to przekonanie odbiorcy, że warto prowadzić prawe i sprawiedliwe życie, gdyż w innym przypadku może nas spotkać piekielna kara.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Bosch H., Ogród ziemskich rozkoszy, [obraz], olej na desce, ok.1500.
2. Dante Alighieri, Boska komedia, wyd. 6, Warszawa, PIW, 1990. ISBN 83-06016-41-6.
3. Lochner S., Sąd ostateczny, [obraz], tempera na desce, ok. 1435.
4. Parandowski Jan, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa, Puls, 2007, rozdz.: Królestwo morza, ISBN 0907587852,
5. Pismo Święte: Starego i Nowego Testamentu, wyd. 3 popr. Poznań, Wyd. Pallottinum, 1991, s.1129: Mt 5, 22, s.1188: Łk 6, 20-26. ISBN 83-7014-218-4.

II Literatura przedmiotu:
1. Mazurkiewicz R., Kultura średniowiecza i renesansu. Materiały z dziejów sztuki – dla licealistów, Warszawa, Wyd. STENTOR, 1998, s.25-26. ISBN 83-86018-51-8.
2. Kowalczykowa A., Obraz a literatura – oczami polonisty. Objaśnienia, wyd.2, Warszawa, Wyd. STENTOR, 1997, s.7-8. ISBN 83-86018-21-6.
3. Sosień B., Co można znaleźć w zaświatach? Boska Komedia w: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony, pod. Red. S. Balbusa i W. Maciąga, wyd. 2, Wrocław, Ossolineum, 1975, s.49-52.
4. Świderkówna A., Prawie wszystko o Biblii, Warszawa, Wyd. STENTOR, 2002, s. 250-251, 253. ISBN 83-86018-92-5.
5. Świderkówna A., Rozmowy o Biblii: Nowy Testament, Warszawa, PWN, 2009, s. 107. ISBN 978-83-01-15873-6.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Niebo i piekło to dwie przeciwstawne krainy, do których po śmierci wędrują dusze ludzkie.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mitologia: Hades jako podziemia mitologicznego Hadesu jako piekło, do którego wędrują dusze; piekło jako swego rodzaju droga śmierci.
b) Biblia: biblijny obraz nieba i piekła oddający założenia chrześcijaństwa i zgodny z nimi.
c) Boska komedia: piekło w formie leju złożone z dziewięciu kręgów i zamieszkane przez grzeszników cierpiących za grzechy popełnione za życia; niebo jako Raj, w którym wszystko jest idealne.
d) Ogród ziemskich rozkoszy: alegoryczne zobrazowanie nieba i piekła jako dwóch różnych krain; pełne harmonii i przyjaźni niebo oraz ciemne i ponure piekło, w którym się cierpi.
e) Sąd Ostateczny: niebo jako cudowny Raj, gdzie ludzie wiodą szczęśliwy żywot u bogu aniołów i Boga; piekło, w którym grzesznicy przeżywają katusze.

3. Wnioski:
a) Piekło ukazywane jest w sposób pesymistyczny i pełen bólu, a niebo jako Raj, w którym ludzie wiodą bezproblemowe i szczęśliwe życie.
b) Piekło zamieszkane jest przez osoby złe i grzeszników, którzy pokutują za nieprawe czyny popełnione za życia, zaś niebo to miejsce boskości i czystości, gdzie żyją aniołowie i ludzie dobrzy.
c) Wizje piekła i nieba odpowiadają stereotypowym wyobrażeniom na ich temat.