Kaci i ofiary w literaturze polskiej i obcej

Tematem mojej dzisiejszej prezentacji są portrety katów i ich ofiar, dlatego zanim rozpocznę analizę poszczególnych dzieł, chciałabym chwilę pochylić się nad tymi terminami. Mianowicie mianem kata definiuje się osobę, która świadomie i celowo pozbawiła życia innych ludzi. Nieistotne są wobec tego przyczyny i konteksty sytuacyjne, gdyż sam fakt, że doszło do morderstwa, pozwala jego sprawcę określić katem. Z kolei osoba przez niego zabita to ofiara, którą jest każdy, kto traci życie z rąk drugiego człowieka. Kaci i ofiary często pojawiają się w literaturze, o czym mówi niniejsza praca.

Makbet

Tragedia Szekspira ukazuje dzieje tytułowego bohatera i ilustruje jego przemianę z lojalnego rycerza w królobójcę i kata. Ofiarami Makbeta są najbliższe mu osoby – szanujący go król Dunkan, najbliższy przyjaciel Banko oraz rodzina szkockiego lorda Makdufa. Mord na królu zostaje dokładnie zaplanowany przez głównego bohatera i jego żonę, która namawia go do pozbycia się Dunkana i zajęcia jego miejsca na tronie. Należy przy tym zauważyć, że zabójstwo króla przychodzi Makbetowi bardzo trudno i decyduje się na nie po wewnętrznej walce. Przez długi czas waha się, czy zrealizować plan żony, bo docenia Dunkana i czuje się wobec niego lojalny.

Trudno mu sobie wyobrazić, że mógłby pozbawić życia osobę tak bliską, jaką jest dla niego król. Ostatecznie jednak pod wpływem żony, przepowiedni wiedźm i własnej ambicji ulega żądzy władzy i okrutnie morduje Dunkana. Po tej zbrodni Makbet jest oszołomiony, trudno mu się pogodzić z tym, co zrobił, ma wyrzuty sumienia i problemy z własną psychiką. Jednak kiedy już główny bohater i jego żona zostają władcami i przejmują schedę po Dunkanie, w okrutny sposób eliminują kolejne osoby, które mogłoby odkryć ich zbrodnię, czyli najbliższego przyjaciela Banka i rodzinę Makdufa.

W efekcie Makbet staje się pozbawionym wyrzutów sumienia i bezwzględnym katem, zdolnym do najbrutalniejszych zbrodni, aby zdobyć i utrzymać władzę. Jego ofiary to najbliższe mu osoby, których śmierć jest dla niego narzędziem do poszerzenia władzy. Zmanipulowany przez własną żonę, zachęcony przez przepowiednie wiedźm i pełen osobistych ambicji, wybiera władzę kosztem serdecznych i oddanych mu przyjaciół. Ostatecznie jest to zła decyzja, gdyż Makbet ginie w walce z Makdufem, które wcześniej nie udało mu się zabić.

Balladyna

Postaci katów i ofiar ukazuje również „Balladyna” Juliusza Słowackiego. W tym przypadku tytułowa bohaterka również staje się katem z ambicji i żądzy władzy i z tego powodu zabija z tego powodu siostrę. Mianowicie podczas konkursu zbierania malin, którego stawką jest wyjście za mąż za księcia Kirkora, Balladyna zbiera mniej owoców, dlatego aby uniemożliwić siostrze zdobycie tronu i samej na nim zasiąść, pozbawia życia Alinę mającą w koszyku więcej malin. Pierwsza ofiara Balladyny to zatem osoba niemal jej najbliższa, co dodatkowo podkreśla okrucieństwo i bezwzględność tego czynu. Ta zbrodnia skutkuje problemami psychicznymi i ujrzeniem ducha Goplany udającej siostrę.

Inna ukazana przez Słowackiego reakcja psychiczna na zadane okrucieństwo to przywidzenia, jak chociażby wówczas, gdy podczas ślubu z Kirkorem tytułowa bohaterka widzi na kwiatach plamy krwi. Psychika winowajczyni nie pozwala na odpędzenie od siebie problemów, jakie wynikają z obarczonego zbrodnią umysłu, który nie radzi sobie z tak dużym brzemieniem. Aby nie wyjawić popełnionych zbrodni, główna bohaterka zabija posłańca Kirkora – Gralona. W celu utrzymania władzy i wyeliminowania konkurentów do tronu popełnia kolejne morderstwo na Grabcu, dzięki czemu zdobywa koronę Popielów.

Chcąc stać się jej jedyną prawowitą posiadaczką tronu, pośrednio pozbawia życia nawet swojego męża, a także podaje zatruty napój i w ten sposób zabija Kostryna – wspólnika zbrodni, z którym miała podzielić się królestwem. Z rozkazu Balladyny ginie również Pustelnik mający wiedzę na temat jej win oraz torturowana w zamku jej własna matka zatajająca imię własnej wyrodnej córki, aby nie skazać jej na śmierć. Ofiarami tytułowej bohaterki są zatem osoby jej najbliższe i ludzie z jej kręgu, których kolejno eliminuje w celu zdobycia, poszerzenia i utrzymania władzy. Balladyna, podobnie jak Makbet, stosuje okrucieństwo jako narzędzie do eliminowania każdego, kto może jej zagrozić.

Mordy na osobach ze swojego najbliższego otoczenia pozwalają jej na zdobycie tronu i sprawowanie jednoosobowych rządów, bez przymusu dzielenia się nimi z kimkolwiek. Ostatecznie Balladyna ponosi konsekwencje swojego zachowania i sama na siebie zrzuca karę, wydając wyrok śmierci na mordercę Kostryna oraz na kobietę, która wyrzekła się matki, w związku z czym z nieba spada piorun i zabija główną bohaterkę. Widać więc, że Balladyna to nieludzka zbrodniarka, której zwiększające się wraz z upływem fabuły okrucieństwo kompletnie odbiera empatię, wrażliwość i wartości moralne oraz niszczy psychikę.

Wspomnienie zmarłej siostry nęka ją aż do śmierci, lecz mimo to wykazuje się wielką bezwzględnością, kiedy zabija kolejne osoby, aby móc utrzymać władzę. Okrucieństwo Balladyny wzrasta wraz z każdym kolejnymi zbrodniami; początkowo planuje bowiem pozbawić życia wyłącznie siostrę, lecz gdy nadarza się okazja, aby uzyskać większe przywileje i zasiąść na tronie, nie waha się posunąć do ostatecznych czynów. Gdy zauważa możliwość bycia królową, nie cofa się przed niczym. Jest to opętana żądzą władzy, pozbawiona skrupułów, bestialska i przebiegła zbrodniarka, dla której okrucieństwo to sposób na zdobycie tronu.

Mimo że w jej umyśle początkowo pojawiają się strach i wyrzuty sumienia, są one na tyle nikłe, że z czasem przesłania je wizją posiadania władzy. Morderstwo sprawia, że z wieśniaczki chcącej wyrwać się z ubogiej chatki Balladyna przeistacza się pozbawioną ludzkich odruchów zbrodniarkę, jednak ostatecznie ponosi za to karę i ginie. Oznacza to zwycięstwo sprawiedliwości i sugeruje, że nie ma zbrodni bez kary.

Proszę państwa do gazu

Podział na katów i ofiary jest nieodłącznym elementem wojny. Celem każdego z wojsk jest wszak zabicie jak największej liczby osób wrogiego narodu, niezależnie, czy dotyczy to żołnierzy, czy cywilów – tak przynajmniej było w czasie II wojny światowej. Tadeusz Borowski podjął się tematu w swoich Opowiadaniach, w których pokazuje, jak niewinne ofiary rasowej eksterminacji tracą życie podczas masowej zagłady w obozach koncentracyjnych. Z powodu nienawiści i okrucieństwa Niemców każdego dnia w lagrze umierają tysiące ludzi, którzy są mordowani w sposób bezduszny, za pomocą przemysłowych metod.

Autor zwraca uwagę, jak doskonale niemieccy żołnierze opanowali sztukę masowych mordów i jak stali się maszyną do zabijania. Bohaterem opowiadania „Proszę państwa do gazu” jest Tadeusz, który uwieziony w obozie koncentracyjnym włącza się do komanda nazywanego „Kanadą”. Jego zadanie to segregowanie nowoprzybyłych więźniów do obozu, dzięki czemu ma uprzywilejowaną pozycję w społeczności więziennej. Autor zwraca uwagę, iż w obozie koncentracyjnym okrucieństwo towarzyszy człowiekowi cały czas. Umieranie jest na porządku dziennym, a każdy ma tylko jeden cel – by śmierć ominęła akurat jego. Bohater opowiadania, jako świadek masowej zagłady, obserwuje powszechny ból, cierpienie i tragedie ludzkie, co powoduje, że znieczula się na otaczające go, przerażające widoki.

Tadeusz Borowski w utworze „Proszę państwa do gazu” pragnie uświadomić odbiorcy, jak bardzo ofiara jest bezbronna wobec woli mającego nad nią przewagę militarną kata. Sam akt masowego mordu jest jakby odczłowieczony, bezduszny, wręcz kamienny, zupełnie niegodny człowieka. Spowodowane jest to faktem, iż ich kaci nie traktują swoich ofiar jako ludzi, lecz jako zwierzęta. Zupełna dehumanizacja i uprzedmiotowienie więźniów obozów koncentracyjnych sprawia, iż śmierć, mimo że jest końcem życia, staje się również szansą na zakończenie cierpień i nieopisanego bólu.

Auschwitz – Naziści i ostateczne rozwiązanie

W utworze „Auschwitz – Naziści i ostateczne rozwiązanie” Laurence Rees przedstawia historię obozu koncentracyjnego w Auschwitz, zamienionego z więzienia przeznaczonego dla polskich więźniów politycznych w miejsce kaźni około miliona niewinnych ofiar, głównie żydowskiego pochodzenia. „Auschwitz – Naziści i ostateczne rozwiązanie” ma niemal dokumentalny charakter, gdyż autor posługuje się wspomnienia osób żyjących w okresie Holocaustu i źródłami historycznymi.

Na podstawie tego dzieła widać, że w trakcie ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej kaci byli otumanieni propagandą i uważali, że Żydzi są podludźmi niegodnymi życia, dlatego należy ich zabijać. Laurence Rees daje się wypowiedzieć np. osobistemu sekretarzowi Józefa Goebbelsa, który wspomina Holocaust jako Raj czy członkom załogi SS próbującym usprawiedliwić swoje zachowanie poprzez wskazanie, iż zabijając Żydów, Romów i Słowian, wykonywali wyłącznie swoje obowiązki. W „Auschwitz – Naziści i ostateczne rozwiązanie” kaci jawią się jako otumanieni hitlerowską propagandą ludzie przekonani o swojej wyższości rasowej, którzy wykonują odgórne zalecenia marzącego o supremacji German Hitlera, są zdyscyplinowani i niemającymi żadnej empatii żołnierzami machinalnie podporządkowującymi się woli przełożonych.

Stanowią element okrutnej machiny śmierci i razem tworzą zabójczy system Hitleryzmu. Kaci wzajemnie się motywują do większego okrucieństwa i jak wskazuje jeden z generałów, ten, kto wykazał się choć minimalną empatią lub litością, nie może znajdować się w ich szeregach. Ich zbiorowa mentalność podporządkowania, gorliwość w wywiązywaniu się ze swoich obowiązków, przesiąknięcie nazistowską ideologią i poddańczość wobec nieludzkiej woli zwierzchników doprowadziły do zagłady około miliona bezbronnych ofiar. One z kolei są traktowane jak podludzie, którzy nie mają żadnych praw i są jak zwierzęta pozbawione godności ludzkiej: całkowicie zaszczuci, a ich życie zależy wyłącznie od woli oprawców.

Holocaust sprawiał, że ofiary zmieniały swoje zachowanie i stawały się maszynami bezwiednie wykonującymi katorżniczą pracę i rozkazy Niemców. Nie mają pojęcia, jak długo będą w obozie i są szykanowani fizycznie oraz psychicznie przez katów, przez których są cały czas wykorzystywani i kontrolowani. Ofiary zmusza się do wykonywania katorżniczej pracy, a ten, kto okaże się nieprzydatny, zostaje poddany torturom, zagazowany lub zastrzelony.

Podsumowanie

Kaci to ludzie bezwzględni, okrutni, egoistyczni i zdolni do posługiwania się zbrodnią, aby osiągnąć zamierzony cel. Najczęściej ich mordy wynikają z chęci zdobycia lub faktu posiadania władzy. Za swoje czyny kaci ponoszą jednak z reguły karę, a mordy mają niszczący wpływ na ich psychikę, o czym świadczą wszystkie omówione dzieła poza „Proszę państwa do gazu”. Z kolei ofiary ludzie, którzy płacą za chore ambicje katów. Z reguły są osobami niewinnymi i niezasługującymi na los zgotowany im przez oprawców. Nierzadko zdarza się również, że ofiary są ludźmi bliskimi katom.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Borowski T., Proszę państwa do gazu, W: Opowiadania, Warszawa, Sara, 2004, ISBN 8372970246,
2. Rees Laurence, Auschwitz – Naziści i ostateczne rozwiązanie, Warszawa, Prószyński Media, 2009, ISBN 9788376480596.
3. Słowacki J., Balladyna, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982, ISBN 8306000412,
4. Szekspir W., Makbet, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1984, ISBN 8385904190.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz U., Opowiadania Tadeusza Borowskiego, Biblios, Lublin, 2012, ISBN 9788386581528, s. 34-40,
2. Polańczyk D., Balladyna Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 838658193X, s. 26-39,
3. Polańczyk D., Makbet W. Szekspira, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581566, s. 18-21.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Kaci jako osoby, które zabijają ofiary, aby osiągnąć własne cele.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Makbet:
– wynikające z żądzy władzy, wpływu żony i przepowiedni zbrodnie Makbeta na najbliższych mu osobach,
– okrutny zbrodniarz, który ponosi karę za swoje czyny.
b) Balladyna:
– liczne morderstwa na bliskich osobach Balladyny,
– mordy jako sposób na zdobycie władzy.
c) Proszę państwa do gazu:
– zbiorowy wizerunek katów i ofiar,
– niemieckie ludobójstwo w trakcie Holocaustu.
d) Auschwitz – Naziści i ostateczne rozwiązanie:
– dokumentalno-historyczne ujęcie Holocaustu;
– działanie hitlerowskiej machiny śmierci i skutki, jakie wyrządzała ona ofiarom.

3. Wnioski:
• Kaci to ludzie bezwzględni, okrutni, egoistyczni i zdolni do posługiwania się zbrodnią, aby osiągnąć zamierzony cel.
• Zbrodnie katów najczęściej wynikają z chęci zdobycia lub faktu posiadania władzy i mają negatywny wpływ na ich psychikę oraz życie.
• Ofiary to ludzie, którzy płacą najwyższą cenę za chore ambicje katów

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *