Symbolika zwierząt w bajkach, baśniach i przysłowiach polskich

Zwierzęta są związane z człowiekiem od samego początku naszego istnienia. Z jednej strony są źródłem cennego pokarmu, a z drugiej towarzyszami życia dla wielu z nas. W zależności od gatunku zwierzęcia traktujemy je na różne sposoby – świnie hoduje się w celu uzyskania mięsa, z norek uzyskuje się drogocenne futro, a psy nierzadko są ważnymi członkami domu. Zwierzęta mają duże znaczenie również w literaturze i polskich przysłowiach, gdzie często nadaje się im symboliczne znaczenie.

Kruk i lis

Dowodzi tego bajka Ignacego Krasickiego zatytułowana „Kruk i lis”. Przedstawia ona sytuację, w której lis podchodzi do kruka trzymającego w pysku duży kawałek sera i nawiązuje z nim rozmowę. Lis sprawia wrażenie skromnego, potulnego i pokornego, a następnie w sposób nad wyraz grzeczny i uprzejmy zwraca się do kruka, wychwalając jego piękno i prawiąc mu szereg komplementów.

Lis zwraca uwagę na wyjątkowe oczy i lśniące pióra ptaka, wyraźnie się nim zachwycając i stwierdzając, że jeśli jego postać jest tak cudowna, to zapewne również głos kruka jest niepowtarzalny. W tym momencie ptak otwiera szeroko dziób, w efekcie czego wypada mu kawałek sera, po czym lis szybko go zabiera i ucieka z cenną zdobyczą. Zarówno zachowanie obu zwierząt, jak i pojawiający się na początku utworu morał mówiący, że bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym, pozwalają stwierdzić, że są one symbolami ludzkich postaw.

Mianowicie lis uosabiana cwaniactwo i spryt – umie tak przebiegle podejść kruka, żeby za pomocą przemyślanych komplementów uzyskać to, na czym mu zależy, czyli kawałek sera. Posługuje się fortelem, fałszywie schlebia ptakowi i potrafi chytrze go przekonać, żeby postąpił tak, aby mógł mu odebrać ser. Lis to metafora makiawelicznej postawy polegającej na tym, że najważniejsza jest skuteczność i osiągnięcie celu, a środki odgrywają drugorzędne znaczenie i nie jest istotne, czy są moralne. Symbolizuje on ludzi, którzy są zdolni do cynicznego wykorzystania słabości innego człowieka, aby odnieść dzięki temu osobiste korzyści.

Z kolei kruk uosabia zachowania całkiem przeciwne, czyli naiwną wiarę w szczerość i dobre intencje innych ludzi. Nie potrafi on przejrzeć cwaniactwa lisa i zrozumieć, że jego pochwały są nieszczere, dlatego stanowi symbol łatwowierności i po prostu głupoty. Kruk jest również metaforą ludzkiej próżności i podatności na pochlebstwa, które przyjmowane są całkowicie bezkrytycznie. Oba zwierzęta symbolizują więc przeciwstawne ludzkie postawy, a autor posługuje się nimi po to, aby napiętnować typowe ludzkie wady, czego przykład stanowi przede wszystkim kruk.

Wół minister

Skomponowana przez Ignacego Krasickiego bajka „Wół minister” opisuje trzech władców sprawujących rządy w bliżej nieokreślonym królestwie. Owymi władcami są kolejno następujące zwierzęta: wół, małpa i lis. Początkowo monarchą jest wół, który swoje zadania traktuje poważnie i wypełnia rozsądnie oraz odpowiedzialnie, ale jego rządy są powolne i niezbyt spektakularne. Działa z korzyścią dla społeczeństwa, dba o lud i kieruje się jego potrzebami, lecz robi to mało efektownie i nie wzbudza większych emocji.

Schedę po nim przejmuje małpa; wówczas w miejsce poważnego oraz roztropnego monarchy pojawia się zwierzę, które potrafi tylko się bawić. Początkowo wszyscy się weselą razem z małpą, lecz w konsekwencji jej złych rządów królestwo szybko ogarnia chaos i ubóstwo. W końcu małpa ustępuje z tronu, a jej miejsce zajmuje lis, którego działania okazują się jeszcze bardziej szkodliwe, bo zdradza swojego pana oraz poddanych. Ostatecznie korona monarchy ponownie wędruje do woła, który szybko naprawia liczne błędy swoich poprzedników.

Bajka „Wół minister” za pomocą alegorii przedstawia różne metod sprawowania rządów. Zwierzęcy świat staje się tu metaforą rozgrywek politycznych i postaw ludzi będących głowami państw oraz sprawujących wysokie stanowiska. Mając to na uwadze, można stwierdzić, że małpa symbolizuje nieodpowiedzialne, śmieszne i głupie rządy, które są krótkowzroczne, polegają na zabawie i nie są w stanie zapewnić obywatelom dobrobytu.

Z kolei lis to alegoria egoizmu, cwaniactwa, zdrady, prywaty i oszustwa prowadzącego naród do klęski, zaś wół uosabia mądrość, odpowiedzialność, rozsądek i doświadczenie, czyli najważniejsze cechy z punktu widzenia władcy, pozwalające na sprawowanie rządów z korzyścią dla obywateli. Wszystkie trzy zwierzęta uosabiają zatem różne portrety władców i reprezentowane przez nich style rządzenia, a z całej konfrontacji obronną ręką wychodzi wyłącznie wół.

Baśń o pięknej Parysadzie i o ptaku Bulbulezarze

Baśń Bolesława Leśmiana zatytułowana „Baśń o pięknej Parysadzie i o ptaku Bulbulezarze” opowiada historię księżniczki, która ma wszystko, zawsze się śmieje, nie zaznała cierpienia i nigdy nie płacze. Nie wie nawet, w jaki sposób spowodować, aby z oczu popłynęły jej zły. Pod wpływem splotu przypadków udaje się w niebezpieczną podróż, aby zdobyć cudownego ptaka Bulbulezara. Kiedy w końcu go znajduje, okazuje się, że jest to nad zwyczaj dziwne zwierzę, które opowiada bajki i mówi ludzkim głosem.

Księżniczka prosi go, aby zdradził, jak można odczarować braci zaklętych w kamienne posągi i dzięki jego radom udaje się to zrobić. Parysada wybudza wszystkie posągi poza jednym, ponieważ aby go ożywić, trzeba go pokropić łzami. Za sprawą Bulbulezara i jego pomysłu, aby uderzyć księżniczkę dziobem w policzek, na jej twarzy pojawia się brodawka, w związku z czym zaczyna płakać, zrozpaczona, że nie jest już najpiękniejsza na świecie. W konsekwencji rycerz zaklęty w kamienny posąg budzi się i okazuje się przystojnym księciem, z którym księżniczka bierze ślub.

Historia z baśni Bolesława Leśmiana kończy się pozytywnie dzięki ptakowi Bulbulezar, który daje porady, wskazówki i podpowiedzi pozwalające na wybudzenie rycerzy zaklętych w kamieniach. Ów ptak symbolizuje wobec tego życiową mądrość i daje do zrozumienia, że bez cierpienia nie można zaznać pełnego szczęścia. Wszak gdyby nie wywołane przez niego łzy, Parysada nie wyszłaby za mąż za wymarzonego księcia.

Za pomocą ptaka Bulbulezara autor przekazuje życiową prawdę, że nie można prowadzić idealnego życia i czasem trzeba się smucić, aby zrozumieć, czym jest cierpienie; dopiero wówczas da się zaznać pełnię szczęścia. Bulbulezar wskazuje, że warto cierpieć, aby dążyć do czegoś i osiągnąć cel niż prowadzić idealne życie, a cierpienie to nieodłączny element ludzkiej egzystencji, bez którego jest ona niepełna.

Polskie przysłowia

W polskich przysłowiach bardzo często pojawiają się zwierzęta. Jedno z nich brzmi Gdy kota nie ma, myszy harcują. Odnosi się ono do relacji pomiędzy podwładnymi lub podopiecznymi a ludźmi pełniącymi nad nimi kontrolę. Oczywista dla każdego wyższość kota nad myszami obrazuje przewagę osób stojących wyżej w hierarchii nad innymi. Kot może być zatem symbolem każdego, kto stosuje kontrolę nad innymi ludźmi, a więc władcy, rodziców, nauczyciela czy wychowawcy.

Z kolei myszy uosabiają podopiecznych zmuszonych do podporządkowania się wyższej instancji, czyli np. dzieci, społeczeństwo czy więźniów. Całe przysłowie Gdy kota nie ma, myszy harcują w sposób metaforyczny ukazuje natomiast życiową prawdę mówiącą, że gdy wyższa instancja przestaje kontrolować podopiecznych, zaczynają oni harcować jak owe myszy, co oznacza, że pojawia się bałagan, chaos i nieporządek, a ludzie nie przestrzegają obowiązujących reguł.

Przysłowie Indyk myślał o niedzieli, a w sobotę łeb mu ścieli traktuje zaś o planowaniu przyszłości. Indyk symbolizuje tu człowieka, który buja w obłokach, myśli o dalekiej przyszłości i rozważa sytuacje oraz wydarzenia całkiem odległe. Ptak uosabia tu bezsensowne dywagacje na mało istotne tematy, bo takim właśnie jest daleka przyszłość. Fakt, że indyk myślał o niedzieli, a w sobotę łeb mu ścieli, sugeruje, że długie namyślanie się i wychodzenie myślami zbyt daleko nie ma żadnego sensu, bo do tego czasu wszystko może się zmienić. Zabity ptak podpowiada, że planować należy wyłącznie najbliższą przyszłość.

Ptaki pojawiają się również w przysłowiu Kruk krukowi oka nie wykole, które mówi o tym, że osoby dobrze się znające, wywodzące się z tego samego kręgu społecznego, mające te same interesy lub należącego do jednej grupy zawodowej nie będą wyrządzać sobie krzywdy. Kruki symbolizują wobec tego ludzi chroniących się wzajemnie z uwagi na łączące ich koligacje, bez względu na to, czy ich zachowanie jest odpowiednie i moralne, czy nie. O wiele bardziej oczywiste przysłowie to Mądry jak sowa, którym posługujemy się, kiedy chcemy zwrócić uwagę na czyjąś ponadprzeciętną erudycję. Sowa jest tu po prostu symbolem inteligencji, rozumu, intelektu i wiedzy.

Podsumowanie

Zwierzęta w bajkach, baśniach i przysłowiach symbolizują określone sytuacje oraz ludzkie postawy i zachowania, a także służą przekazywaniu uniwersalnych prawd moralnych, krytyce ludzkich błędów oraz zwróceniu uwagi na konsekwencje nieodpowiedzialnych postaw. Pełnią one zatem rolę dydaktyczną i pozwalają na metaforyczne zobrazowanie odwiecznych praw rządzących światem człowieka. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że zwierzęta w bajkach, baśniach i przysłowiach ukazywane są za pomocą antropomorfizacji.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Krasicki Ignacy, Kruk i lis, Wół minister, W: Bajki, Warszawa, Drukarnia Narodowa, 2010, ISBN 9788362398089, s. 35, 39,
2. Leśmian Bolesław, Baśń o pięknej Parysadzie i o ptaku Bulbulezarze, dostęp online: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/klechdy-sezamowe-basn-o-pieknej-parysadzie-i-o-ptaku-bulbulezarze/, 25.02.2015,
3. Przysłowia polskie ze zwierzętami, dostęp online: http://pl.wiktionary.org/wiki/Aneks:Przys%C5%82owia_polskie_-_zwierz%C4%99ta, 25.02.2015.

II Literatura przedmiotu:
1. Jędrychowska Maria, „Ja bajki tak lubię ogromnie…”, Wisełka, 1990, nr 2, s. 2-11,
2. Zwierzę, W: Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1990, s. 498-501, ISBN 8388794000,
3. Lichański Jakub Zdzisław, Bajka: Czy tylko dydaktyka i moralizatorstwo?, Nowe Książki, 1991, nr 10, s. 52-53,
4. Polańczyk Danuta, Utwory wierszem Ignacego Krasickiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581405, s. 17-18.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Zwierzęta w bajkach, baśniach i przysłowiach pełnią rolę symboliczną.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Kruk i lis: kruk symbolizujący naiwność, narcyzm i brak dystansu, lis uosabiający spryt, brak skrupułów i cwaniactwo.
b) Wół minister: wół jako władca, który symbolizuje mądrość, odpowiedzialność, spokój oraz mądre i rozważne rządy.
c) Baśń o pięknej Parysadzie i o ptaku Bulbulezarze: ptak Bulbulezar jako symbol mądrości życiowej.
d) Przysłowia: przykłady polskich przysłów, w których zwierzęta pełnią symboliczną rolę.

3. Wnioski:
a) Zwierzęta w bajkach, baśniach i przysłowiach symbolizują określone sytuacje oraz ludzkie postawy i zachowania.
b) Zwierzęta w bajkach, baśniach i przysłowiach ukazywane są za pomocą antropomorfizacji.
c) Wykorzystanie zwierząt jako symbolu pozwala na zawoalowane zobrazowanie ludzkich wad, błędów i złych zachowań.