Zwierzęta bohaterami utworów literackich

Zwierzęta są nieodłączoną częścią natury, z którą od początku swojego istnienia człowiek musi obcować. Niektóre gatunki są mu wrogie i stwarzają powszechne zagrożenie, czego przykładem mogą być chociażby drapieżnicy, tacy jak lew, puma czy niedźwiedź. Oprócz zwierząt wzbudzających strach istnieją również te łagodniejsze i przyjaźnie nastawione do ludzi, jak np. pies, koń lub kot.

Nierzadko zdarza się nawet, że zwierzę i człowiek przywiązują się do siebie bardzo mocno i stają się sobie bliscy, o czym może świadczyć np. wskazujące na smutek zachowanie psa po śmierci właściciela czy fakt rozmawiania właściciela ze zwierzęciem. Nic więc dziwnego, że zwierzęta stały bohaterami często pojawiającymi się literaturze. Ich sylwetki odgrywają ważną rolę w kontekście wymowy i fabuły danego dzieła, a także pełnią określone funkcje mające wpływ na jego wydźwięk.

Bajki Krasickiego

Jako pierwsze zostaną omówienie cztery oświeceniowe bajki Ignacego Krasickiego: „Szczur i kot”, „Osieł i baran”, „Słoń i pszczoła” oraz „Wół minister”. W każdej z nich zwierzęta ulegają personifikacji i przyjmują ludzkie postawy; szczur modli się w kaplicy, osioł przeklina, a wół jest ministrem sprawującym rządy. Zwierzęta posiadają cechy człowieka i właściwie gdyby nie ich fizyczność, mogłyby bez problemu być zwyczajnymi ludźmi. Krasicki posługuje się zwierzętami po to, aby w alegoryczny sposób odnieść się do praw rządzących rzeczywistością człowieka.

Widzimy więc, że szczur tak bardzo sobie kadzi, iż zapomina o niebezpieczeństwie, a pszczoła bezmyślnie chce ukąsić większego słonia, przez co ten ją zabija. Z kolei wół sprawuje mądre, spokojne i odpowiedzialne rządy, które mimo że są nudne, to gwarantują stabilizację oraz sukcesywny rozwój królestwa. Zwierzęta pełnią więc funkcję symboliczną, uosabiając ludzkie zachowania i pozwalając autorowi na alegoryczne odniesienie się do rzeczywistości społecznej. Wół minister jawi się jako symbol spokoju, rozsądku i odpowiedzialności, zaś nierozsądny szczur i nierozważna pszczoła są metaforą pychy.

Lis i kozieł

Twórcą bajek był również Adam Mickiewicz, a jeden z tego typu utworów napisanych przez niego to „Lis i kozieł”. Opowiada on o lisie, który wpadł do studni i nie mógł się z niej wydostać. Widząc przechodzącego obok kozła, zaczął podstępnie zachwycać się wodą ze studni i udawać, że rozkoszuje się jej smakiem. Zazdrosny kozioł nie pozostał na to obojętny i szybko dał nura do studni, dzięki czemu lis mógł wskoczyć mu na kark i wydostać się z pułapki. Tak jak u Krasickiego, tak i tu mamy do czynienia z personifikacją zwierząt umiejących mówić i posiadających ludzkie cechy.

Mianowicie zachowanie lisa uosabia spryt i determinację w dążeniu do celu. Mimo że znajduje się on w bardzo trudnym położeniu, skwapliwie poszukuje rozwiązania i ani na chwilę się nie poddaje. Jego postawa ma pokazać, że nigdy nie należy tracić nadziei i zawsze powinno się szukać wyjścia z trudnej sytuacji. Z kolei kozioł uosabia naiwność i chciwość, a jego postać przekonuje, że nie można bezmyślnie ufać temu, co mówią inni, bo może to skończyć się dla nas niekorzystnie. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w utworze „Lis i kozieł” zwierzęta służą alegorycznemu zobrazowaniu ludzkich postaw.

Pies i wilk

Inna bajka Mickiewicza, którą chciałbym omówić, to „Pies i wilk”. Spersonifikowane zwierzęta prowadzą tutaj dialog na temat sposobu życia psa. Z jego rozmowy z wilkiem czytelnik dowiaduje się, że jego życie jest nadzwyczaj wygodne i bogate; jest rozpieszczany przez gospodarzy, najedzony i wypielęgnowany, a jego zadanie to pilnowanie dobytku. Zadowolony ze swojej funkcji, próbuje namówić wilka, aby się do niego przyłączył. Kiedy już wydaje się, że wilk jest przekonany i gotowy do wejścia do zagrody, na szyi psa zauważa obrożę.

Fakt zakucia w łańcuchy tak bardzo zniechęca wilka, że rezygnuje z propozycji psa, argumentując ją brakiem wolności i stwierdzając, że lepiej być biednym i móc decydować samemu o sobie niż sytym i bogatym, ale ubezwłasnowolnionym. Morał tej bajki jest jasny, a postaci zwierząt służą do jego alegorycznego zilustrowania. Dzięki wykorzystaniu postaci psa i wilka autor w bardziej obrazowy i tym samym przekonujący sposób wykłada proste prawdy życiowe i mówi o nadrzędności wartości wolności w życiu człowieka.

Nasza szkapa

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest „Nasza Szkapa” Marii Konopnickiej. Ta krótka nowela opowiada historię biednej rodziny Mostowiaków, w której wychowuje się narrator noweli – Wicek – i jego dwóch braci – Felek i Piotruś. Mostowiakowie są prostymi ludźmi żyjącymi bardzo ubogo. Ich mieszkanie stwarza skrajnie trudne warunki egzystencjalne, a pieniędzy brakuje na podstawowe potrzeby, takie jak opał, jedzenie czy lekarstwa. Jedyny sposób na utrzymanie rodziny to wywóz żwiru za pomocą przyczepki zaprzęgniętej do tytułowej szkapy, która żyje z Mostowiakami od wielu lat i pozwala głowie rodziny na zarobek.

Widać zatem, że w przypadku noweli Marii Konopnickiej przywiązanie pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem wynika z pobudek instrumentalnych, co jednak nie zmienia faktu, że wspólne życie i dorastanie wraz z chłopcami zmieniło tę postać rzeczy, sprawiając, że szkapa stała się integralnym członkiem rodziny. O szczerej więzi łączącej bohaterów ze zwierzęciem świadczy chociażby reakcja chorej matki na propozycję ojca, jakoby sprzedać klacz i uzyskane w ten sposób środki finansowe przeznaczyć na leczenie.

Wówczas kobieta wyraziła wielkie zdziwienie połączone z niedowierzaniem, że szkapa może opuścić rodzinę. Na tę wieść bardzo mocno zasmucili się również chłopcy, którzy – jak mówi narrator Wicek – szczerze kochali zwierzę i nie wyobrażali sobie bez niej życia. Wychowywali się i dorastali u jej boku, traktując ją jako jeden z elementów codziennej rzeczywistości. Obecność zwierzęcia była dla chłopców od dziecka czymś oczywistym; dzięki niej przeżywali wiele radości, mogąc ją karmić i bawić się z nią, a ona odwdzięczyła się im wielkim przywiązaniem objawiającym się poprzez wesołe rżenie i machanie ogonem.

Przebywając ze szkapą, integrowali się razem i tworzyli w ten sposób ciepłą, rodzinną atmosferę, której nie zepsuły nawet problemy finansowe. Nastroje podupadły dopiero w momencie, gdy klacz została sprzedana, co wywołało powszechny smutek w domu Mostowiaków. Widać więc, jak silna więź istniała pomiędzy bohaterami a zwierzęciem. Dowodem na to może być też ogromna radość chłopców i szkapy, kiedy spotkali się na pogrzebie matki, podczas którego klacz ciągnęła wóz z trumną. Ich szczęście było tak wielkie, że nie dochodziła do nich nawet myśl, iż znajdują się na pogrzebie własnej matki.

Tak ogromne przywiązanie zwierzęcia i człowieka w „Naszej Szkapie” uwypukla trudności życiowe i finansowe, jakie spotkały Mostowiaków. Za pomocą uczucia łączącego szkapę z bohaterami i jej znaczenia dla rodziny Konopnicka wzrusza czytelnika i uświadamia mu, jak trudne warunki panowały wśród najuboższych warstw społecznych w XVIII wieku. Taki był bowiem cel literatury pozytywistycznej, której wybitną przedstawicielką była właśnie Maria Konopnicka.

Łysek z pokładu Idy

„Łysek z pokładu Idy” opowiada historię tytułowego Łyska, czyli konia pracującego w kopalni. Można go określić jako zwierzę bardzo inteligentne i łagodne, a przez to umiejące nawiązać kontakt z człowiekiem. Górnicy szybko się do niego przyzwyczajają, a szczególną troską obdarza go jego współpracownik – Kubok. Wzajemne przywiązanie zwierzęcia i człowieka objawia się w tym przypadku poprzez codzienną wspólną pracę, systematyczne mycie, pojenie i karmienie.

Oprócz Kuboka Łyska dokarmiali również inni górnicy, lecz to właśnie na jego obecność koń reagował z największą radością. Może wynikać to z faktu, że Kubok traktował go jak prawdziwego przyjaciela – niejednokrotnie z nim rozmawiał, opowiadał mu żarty, a nawet kłócił się, na co ten odpowiadał sugestywnym parsknięciem. Z czasem Łysek stał się częścią rodziny górników, która zaczęła go traktować jako swojego członka i równoprawnego pracownika. Największym dowodem na przywiązanie Kuboka i Łyska jest moment, gdy koń uratował mężczyźnie życie, kiedy zawalił się na niego strop.

Chcąc się odwdzięczyć zwierzęciu, główny bohater i inni pracownicy kopalni postanowili wywieźć tracącego wzrok Łyska na powierzchnię. W „Łysku z pokładu Idy” zwierzę staje się częścią grupy składającej się z ludzi, którzy w ogromnym stopniu się do niego przywiązują. U Morcinka koń okazuje się wielkim przyjacielem człowieka ratującym mu życie i z poświęceniem wspomagającym w codziennej pracy. Zwierzę potrafi odwzajemnić ludzkie uczucia, a człowiek wykazuje się w stosunku do niego ogromną wrażliwością i opieką.

Folwark zwierzęcy

Powieść George’a Orwella przedstawia los zwierząt żyjących na pewnej angielskiej farmie. Fakt, że ich właściciel przestaje o nie dbać i nie potrafi się nimi odpowiednio zaopiekować, prowadzi do buntu. W efekcie zwierzętom udaje się co prawda uwolnić od złego pana, jednak w wyniku rewolucji na farmie władzę przejmuje okrutny Napoleon, zdradzając ideały powstania, wyzyskując swoich podwładnych i traktując ich w sposób instrumentalny, jako środek do osiągnięcia własnych, partykularnych celów.

Wykorzystanie zwierząt jako alegorii sprawia, że „Folwark zwierzęcy” staje się parabolą systemu totalitarnego. Zwierzęcy świat przedstawiony przez Orwella okazuje się tylko przykrywką do tego, aby pod jego maską zobrazować mechanizmy rządzące systemami totalitarnymi. Za jego pomocą autor obrazuje metody i skutki działania reżimu, które podlegają tu całościowej krytyce. Jednostka staje się nic nieznaczącym trybikiem w rękach despotycznej władzy, gotowej do najbardziej niemoralnych posunięć, aby utrzymać się u władzy.

Kot w pustym mieszkaniu

Podmiotem lirycznym w wierszu „Kot w pustym mieszkaniu” jest tenże kot odczuwający brak swojego właściciela, co wynika z faktu, że poniósł on śmierć. Zwierzę przedstawia swoje uczucia, pokazując, że po stracie pozornie w jego życiu zmieniło się niewiele, jednak on ma świadomość, że nic już nie jest takie jak wcześniej. Już na początku utworu wyraża skierowany w stronę Boga żal, brzmiący: „Umrzeć – tego nie robi się kotu”, co pokazuje, jak wielką pustkę wyrządza odejście kogoś bliskiego i jak bardzo zmienia się wówczas rzeczywistość.

Mimo że podmiot liryczny jest kotem, to na podstawie jego monologu bez wątpienia można stwierdzić, że był mocno związany ze swoim właścicielem, który go opuścił. Choć wydaje mu się, jakby wszystko było normalnie, to gdzieś w głębi czuje, że nie ma już przy nim ukochanej osoby opiekującej się nim. Na podstawie relacji kota można również stwierdzić, że nie tylko on był przywiązany do swojego właściciela, ale również właściciel do niego, gdyż dawał mu jedzenie i bawił się z nim. Jako że wiersz „Kot w pustym mieszkaniu” powstał po stracie partnera życiowego Wisławy Szymborskiej – Kornela Filipowicza – można stwierdzić, że ma on za zadanie pokazać samopoczucie poetki w tym czasie.

Podsumowanie

Na podstawie zaprezentowanych dziś przykładów wyraźnie widać, że motyw zwierząt często jest ukazywany w sposób symboliczny, jako metafora lub alegoria mająca odnosić się do określonych postaw ludzkich i problemów społecznych. Zwierzęcy bohaterowie z reguły ulegają personifikacji, gdyż artyści nadają im cechy ludzie, z czego wyłamuje się jedynie „Nasza szkapa”. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że zwierzęta często ukazywane są na zasadzie kontrastu, co szczególnie wyraźnie było widoczne w bajkach Krasickiego oraz Mickiewicza.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Orwell G. : Folwark zwierzęcy. Wydawnictwo DaCapo. Warszawa 1995.
2. Konopnicka M. : Nasza szkapa. W : Nowele i opowiadania. Wydawnictwo Zielona Sowa. Kraków 2005. s. 5-27.
3. Krasicki I. : Szczur i kot, Osieł i baran, Słoń i pszczoła, Wół minister. W : Bajki. Wydawnictwo Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich. Wrocław 1989. s. 24, 26, 35, 39.
4. Mickiewicz A. : Lis i kozioł. Wydawnictwo Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich. Wrocław 1986. s. 261-265.
5. Mickiewicz A. : Pies i wilk. Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. Warszawa 1972. s. 36-38,
6. Morcinek Gustaw, Łysek z pokładu Idy, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1974, ISBN 9788321805078.
7. Szymborska Wisława, Kot w pustym mieszkaniu, W: Koniec i początek, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, 1993, ISBN 8354100211.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz U. : „Folwark zwierzęcy” George’a Orwella. Wydawnictwo Biblios. Lublin 2008.
2. Kopaliński W. : Słownik symboli. Wydawnictwo Wiedza Powszechna. Warszawa 1990. Hasło: Zwierzę. s. 498-501.
3. Klimowicz M. : Ignacy Krasicki. W : Oświecenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1980. s. 140-170.
4. Cazin P. : Rozdział VI. Bajkopisarz. W : Książę Biskup Warmiński Ignacy Krasicki 1735-1801. Wydawnictwo Pojezierze. Olsztyn 1983. s. 237-261.
5. Piszczkowski M. : Bajki i przypowieści. W : Ignacy Krasicki monografia literacka. Wydawnictwo Literackie. Kraków 1969. s. 304-336.
6. Leopold W. : Poetka polskiego ludu , Ludowa epopeja. W : Maria Konopnicka. Wiedza Powszechna. Warszawa 1956. s. 30-56, 147-162.
7. Inglot J. : Bajki i baśnie – czy romantyzmem można się bawić? W : Zrozumieć Mickiewicza. Wydawnictwo Astrum. Wrocław 1996. s. 14-24.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Postaci zwierząt odgrywają ważną rolę w kontekście wymowy i fabuły danego dzieła, a także pełnią określone funkcje mające wpływ na jego wydźwięk.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Bajki Krasickiego: spersonifikowane zwierzęta uosabiające określone postawy ludzkie i alegorycznie odnoszące się do praw rządzących rzeczywistością społeczną.
b) Bajki Mickiewicza: zwierzęta o cechach ludzkich, które są symbolem ludzkich zachowań i pozwalają podjąć dywagacje na temat określonych postaw oraz wartości.
c) Nasza Szkapa: koń jako członek rodziny, bez którego obecności bohaterowie nie wyobrażają sobie życia; bardzo silne przywiązanie konia i dzieci Mostowiaków.
d) Łysek z pokładu Idy: koń jako przyjaciel górników, a w szczególności Kuboka; wielkie wzajemne poświęcenie pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem.
e) Folwark zwierzęcy: zwierzęta i farma jako parabola państwa; motyw zwierząt wykorzystany w celu ukazania problemu totalitarnej władzy.
f) Kot w pustym mieszkaniu: obraz uczuć kota po stracie właściciela; bliskość człowieka i zwierzęcia objawiająca się poprzez opiekę człowieka i tęsknotę oraz smutek kota po jego stracie.

3. Wnioski:
a) Motyw zwierząt często jest ukazywany w sposób alegoryczny, jako metafora mająca odnieść się do określonych postaw ludzkich i problemów społecznych.
b) Zwierzęcy bohaterowie ulegają personifikacji, gdyż artyści nadają im cechy ludzie.
c) Zwierzęta często ukazywane są na zasadzie kontrastu.