Katastrofizm w poezji Baczyńskiego w ujęciu poetyckim, generacyjnym i historiozoficznym

Katastrofizmem określa się przekonanie, że świat w dotychczasowej formie zmierza ku nieuniknionej zagładzie i prędzej czy później obróci się w proch. Ta tendencja ma swoje korzenie w dekadentyzmie, czyli nurcie artystycznym i światopoglądowym ukształtowanym pod koniec XIX wieku, wyrażającym przeświadczenie o kryzysie cywilizacyjnym i niechybnym upadku kultury europejskiej. Jednym z najznamienitszych kontynuatorów katastrofizmu w liryce polskiej jest Krzysztof Kamil Baczyński.

To poeta zaliczany do grona pokolenia Kolumbów, czyli ludzi, których młodość przypadła na czas II wojny światowej. Właśnie z tym okrutnym okresem związany jest katastrofizm twórczości Baczyńskiego, co postaram się udowodnić podczas dzisiejszego wystąpienia, powołując się na wybrane utwory poety.

Elegia o chłopcu polskim

W „Elegii o chłopcu polskim” katastrofizm polega na całkowitym odwróceniu wartości, planów i nadziei w związku z synem matki, który zamiast je realizować i prowadzić normalne życie, jak każdy młody człowiek, zmuszony jest do zabijania. W efekcie jego oczy zostają zbroczone krwią, a otaczające go krajobrazy przeistaczają się w pożogę. Normalny świat odchodzi w niepamięć, czego dowodem są ludzkie trupy wiszące na drzewach. Podmiot liryczny daje do zrozumienia, że wojna oznacza odebranie niewinności, beztroski i radości młodości w imię mordowania innych ludzi.

Człowiek jest zatem mordercą, mimo że tego nie chce i mimo że w głębi duszy pragnie prowadzić normalne życie. Z powodu wojny matczyne plany i nadzieje zostają obrócone w niwecz, a kontrast pomiędzy wymarzonym przez nią światem dla dziecka a okrutną, wojenną rzeczywistością świadczy o dziejowej katastrofie. Konieczność grzebania własnych dzieci przez matki i relatywizacja fundamentalnych wartości oznacza tu zagładę moralną oraz tragiczne życie pełne cierpienia i okrucieństwa, które doprowadza podmiot liryczny do rozpaczy. W „Elegii o chłopcu polskim” normalna rzeczywistość ulega odwróceniu, każda czynność naznaczona jest krwią i śmiercią, a młody człowiek musi zabijać, wyrzec się swoich ideałów i marzeń oraz uodpornić się na zło.

Pokolenie

Katastroficzną wizję świata w kontekście cierpienia młodych Polaków w trakcie II wojny światowej opisuje również wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego zatytułowany „Pokolenie”. Utwór ukazuje tragizm pokolenia Kolumbów, czyli ludzi przeżywających swoją młodość w czasie II wojny światowej, do których należał autor. Jego temat to metaforycznie przedstawione realia wojenne. Zbiorowy podmiot liryczny, którego można utożsamiać z młodym pokoleniem Polaków żyjących w trakcie II wojny światowej, opisuje świat, w jakim przyszło mu egzystować.

Z jego perspektywy widzimy rzeczywistość przypominającą apokalipsę, która prowadzi młodych Polaków do gehenny nie tylko fizycznej, ale i moralnej oraz psychicznej. Podmiot liryczny mówi, że okrucieństwo i śmierć są obecne na każdym kroku, o czym świadczą kontrastujące z wizją letnich krajobrazów poobcinane głowy zwisające z drzew, ciała umarłych wyrastające z ziemi czy niebo, z którego spadają bomby. Z tego względu osoba mówiąca w wierszu wyraża przekonanie, jakoby za chwilę miała nastąpić nieuchronna zagłada.

Skala zła sięgnęła bowiem zenitu, więc podmiot liryczny uważa, że Armagedon jest bardzo bliski. Podmiot liryczny, opisując wojenną rzeczywistość, wskazuje, że zmusza ona do relatywizacji systemu wartości i odrzucenia moralności, miłości, litości oraz innych podstawowych ludzkich ideałów. Wojna sprawia, że trzeba się posuwać do okrucieństwa, zabijania, a także porzucenia niespełnionych marzeń, o których wcielenie w życie pokolenie Kolumbów tak mocno walczyło. Rzeczywistość wojenna, w jakiej przychodzi żyć młodym Polakom, pozbawia ich poczucia stabilności i bezpieczeństwa.

Są skazani tylko na siebie oraz na ciągłą ucieczkę przed strachem i śmiercią. Ponadto podmiot liryczny poddaje w wątpliwość, czy wysiłek i poświęcenie jego pokolenia zostaną docenione przez potomnych. Ma świadomość, że los Kolumbów jest ich przeznaczeniem dziejowym i godzi się z nim, co nadaje wierszowi heroiczny i tragiczny wymiar. Katastrofa narodu zostaje tu obdarta z wszelkich sentymentów i nie ma żadnego sensu oprócz bezcelowej i krwawej walki z wrogiem.

Z lasu

Sytuacja liryczna w utworze „Z lasu” przedstawia młodych i niedoświadczonych żołnierzy zmierzających do tytułowego lasu, aby w jego czeluściach dopełnić swojego losu. Las symbolizuje tu wojnę, dlatego pochłania żołnierzy i zabija ich swoim złem. Podmiot liryczny odmalowuje jego apokaliptyczny obraz jako metaforę wojennej zagłady: mówi o wznoszących się kolumnach mroku, pustych otchłaniach z ciemności, potoku ludzi, wozów i broni, ciemnych mocach, rozwierającej się i pochłaniającej wszystko dokoła otchłani oraz piętrzącej i rozwierającej się ziemi.

Zaprezentowany przez podmiot liryczny świat jest groźny, pełen niebezpieczeństwa i śmierci i uosabia wojenną zagładę. Młodzi żołnierze, w imieniu których wypowiada się podmiot liryczny, wędrują w jego otchłań z przymusu, mając świadomość, że zginą w jego czeluściach. Wiedzą, że ich przeznaczeniem jest zginąć podczas wojny, ponieważ pomimo podejmowanych prób są zbyt słabi, aby skutecznie walczyć z otaczającym złem. Jednocześnie nie mogą się pogodzić z tym, że wojna zmusza ich do zabijania, a normalne życie związane z miłością i młodością zostaje zamienione w mordowanie i ofiarę życia.

W efekcie umierają, zaś ich ojcowie muszą żyć, a więc życie jest dla nich przekleństwem. Widać zatem, że wiersz „Z lasu” zawiera typowe dla Baczyńskiego ujęcie katastrofizmu, polegające na lirycznym zobrazowaniu rzeczywistości wojennej za pomocą obrazów natury. Owa rzeczywistość przypomina zagładę i apokalipsę oraz podkreśla konieczność poniesienia dziejowej ofiary przez młodych Polaków, którzy pomimo swoich marzeń, ideałów i wartości muszą zadawać śmierć innym ludziom.

Z głową na karabinie

W przypadku wiersza „Z głową na karabinie” podmiot liryczny po raz kolejny wyraża się w imieniu swoich rówieśników, czyli żyjących pod niemiecką okupacją młodych Polaków. Podkreśla, że przyszło mu egzystować w okrutnych czasach, które zmusiły do ryzykowania życia i narażania się na śmierć. Porównuje otaczającą go rzeczywistość do Armagedonu i apokalipsy: mówi o zaciskającym się wokół niego kręgu, który dusi coraz bardziej, przecina światło i symbolizuje wojnę. Podmiot liryczny kontrastuje tenże morderczy krąg oraz pustą ziemię dokoła z sielskimi obrazami przyrody i beztroskimi wspomnieniami z dzieciństwa.

Na tle wojennego kataklizmu młody człowiek zestawia ambicje, ideały i wartości, w które wierzy i zgodnie z którymi został wychowany, z przymusem zabijania i czynienia zła w imię wyższych celów. Pokazuje tym samym, jak trudno pogodzić się wrażliwemu i wykształconemu człowiekowi z otaczającą go zagładą. Poprzez metaforyczne stwierdzenie, że wyrasta na dnie śmierci, daje do zrozumienia, że wojna zmusza do podporządkowania się najprostszym instynktom. Dla młodych Polaków oznacza ona koniec młodości, miłości, przyjaźni, planów i marzeń; koniec normalnego świata, który wspólnymi siłami budowali w okresie dwudziestu trzech lat wolnej Polski – teraz czas zabijać i obcować ze śmiercią. Podmiot liryczny dobrze wie, że w wojennej rzeczywistości nie ma szans na normalne życie i zrealizowanie ambicji młodości, a także przewiduje, że zapewne poniesie śmierć w imię wielkiej sprawy, jaką jest walka za ojczyznę.

Podsumowanie

Katastrofizm w poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego wynika z doświadczenia wojennego. W twórczości Baczyńskiego katastrofizm polega bowiem na ukazywaniu przerażających obrazów rzeczywistości przypominającej przepełnioną mrokiem, śmiercią i cierpieniem apokalipsę, a także na przekonaniu o nadchodzącej śmierci i konieczności poniesienia ofiary życia w morderczej walce. Objawia się on również poprzez zniszczenie ideałów i relatywizację fundamentalnych wartości przyświecających wolnym ludziom oraz oznacza upadek dotychczasowe świata.

Baczyński pokazuje, że z uwagi na wojenną zagładę następuje koniec normalnego życia młodych Polaków, a świat staje się areną śmierci i cierpienia, którym miłość i przyjaźń muszą ustąpić. Wojna to także koniec osobistego świata wszystkich młodych ludzi żyjących w jej czasie, ponieważ zostają oni zmuszeni do porzucenia wszystkich swoich planów i nadziei. Właśnie w ich imieniu wypowiada się Baczyński i poprzez swoją lirykę uświadamia czytelnikowi, jak wielką, z reguły śmiertelną katastrofą była dla nich II wojna światowa.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Baczyński Kamil Krzysztof, Elegia o chłopcu polski; Historia; Pokolenie; Z lasu, W: Utwory wybrane, Kraków, Greg, 2001, ISBN 8308014836.

II Literatura przedmiotu:
1. Nowacka Irena, Poezje Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Lublin, Biblios, 2007, ISBN 9788386581412, s. 17-18, 36-39,
2. Waśkiewicz Andrzej Krzysztof, Krzysztof Kamil Baczyński. Poezja, historia, los, Gdańsk, Wydawnictwo Marek Rożak, 1994, ISBN 8385864237,
3. Wyka Kazimierz, Sztuka poetycka Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Rota, 1998, nr 1, s. 14-15,
4. Zabierowski Stefan, Krzysztof Kamil Baczyński. Biografia i legenda, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, ISBN 8304036444.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Katastrofizm poezji K. K. Baczyńskiego wynika z wojennego doświadczenia.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Elegia o chłopcu polskim: wojenna rzeczywistość naznaczona krwią i cierpieniem, która niszczy plany, marzenia i nadzieje młodego człowieka, zmuszając go do zabijania i posyłając na śmierć.
b) Pokolenie: pokoleniowa katastrofa młodych Polaków, którzy muszą rozstać się ze swoim dotychczasowym życiem z powodu uczestnictwa w wojnie; apokaliptyczna wizja wojennej rzeczywistości:
c) Z lasu: apokaliptyczny obraz lasu symbolizującego wojnę, który pochłania i zabija skazanych na śmierć młodych Polaków.
d) Z głową na karabinie: koniec normalnego świata i życia młodego człowieka, który w efekcie wojny podporządkowuje się najprostszym instynktom.

3. Wnioski:
a) Katastrofizm Baczyńskiego polega na ukazywaniu przerażających obrazów rzeczywistości przypominającej apokalipsę, przekonaniu o nadchodzącej śmierci i konieczności poniesienia ofiary życia w morderczej walce oraz na przeświadczeniu o zniszczeniu ideałów i relatywizacji fundamentalnych wartości przyświecających wolnym ludziom.
b) Baczyński pokazuje, że z uwagi na wojenną zagładę następuje koniec normalnego życia młodych Polaków, a świat staje się areną śmierci i cierpienia.
c) Wojna to koniec osobistego świata młodych ludzi żyjących w jej czasie, którzy są zmuszeni do porzucenia wszystkich swoich planów i nadziei.