Motyw apokalipsy i końca świata w literaturze i filmie

Obrazy apokalipsy, czyli końca świata ukazują artystyczne wyobrażenia na temat tego, jak będzie wyglądało zakończenie wszelkiego życia na ziemi. Z mniejszą lub większą intensywnością pojawiają się one od tysięcy lat, począwszy od Biblii, poprzez średniowiecze i Młodą Polskę, skończywszy na współczesności. Tak dużą popularność motyw apokalipsy zawdzięcza swojej spektakularności i niezwykłości, a także możliwości jego wielorakiej, niemal dowolnej interpretacji artystycznej. Różne obrazy apokalipsy obrazowane są przez pisarzy i reżyserów w kontekście ostatnich dni i zagłady ludzkości. Będą one głównym tematem mojej dzisiejszej prezentacji, który postaram się omówić na podstawie wybranych przykładów z literatury i filmu.

Koniec świata – Gałczyński

Fabuła krótkiego poematu Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego z dwudziestolecia międzywojennego zatytułowanego „Koniec świata” dzieje się latem w położonej we Włoszech miejscowości Bolonia i skupia się na groteskowych postawach ludzi wobec zbliżającej się apokalipsy. Wizja Gałczyńskiego jest karykaturalna i humorystyczna, co odróżnia ją od wcześniej omówionych dzieł. Zachowanie społeczeństwa w obliczu zagłady okazuje się bowiem kuriozalne i całkowicie oderwane od rzeczywistości, ponieważ ludzie nie uciekają, nie żegnają się ze sobą ani nawet się nie stresują, tylko urządzają protest przeciwko apokalipsie.

Co więcej, w swoich protestach zachowują powagę i liczą na ich skuteczność, co ukazuje ich bezmyślność i wywołuje u czytelnika uśmiech. Narrator wyraźnie z nich kpi, a jako normalnych opisuje wyłącznie młodych ludzi popijających piwo, artystę pracującego nad swoimi dziełami i sprzątacza zaangażowanego w swoją pracę. W porównaniu z groteskowymi rekcjami reszty społeczności ich zachowania wydają się najbardziej odpowiednie. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w „Końcu świata” Gałczyńskiego mamy do czynienia z karykaturalnym ujęciem obrazu apokalipsy. Za jego pomocą Gałczyński szydzi z reakcji społecznych i pokazuje, że masy zachowują się w sposób prostacki oraz bezmyślny.

Piosenka o końcu świata

Już sam tytuł wiersza Czesława Miłosza – „Piosenka o końcu świata” – wskazuje, że autor w przedstawia nietypową wizję apokalipsy. Początek utworu potwierdza tę tezę, ponieważ ukazuje najzwyklejsze sytuacje i opisuje codzienną rzeczywistość. Widzimy więc łowiącego ryby rybaka, brzęczącą pszczołę, wróble i pełzającego węża. Wszystkie te obrazy są bardzo pogodne i wręcz emanują spokojem oraz pięknem. Wydaje się, że tej harmonii nic nie jest w stanie zmącić. Świat przedstawiony jest zatem bardzo zwyczajny i nic nie wskazuje, że właśnie w tym momencie może nadejść apokalipsa. Miłosz ukazuje w ten sposób kontrast pomiędzy sytuacją liryczną a tytułem, który podpowiada, że utwór mówi o końcu świata.

Sprzeczność pogłębiają nieprzystające do sielskiej atmosfery słowa „W dzień końca świata”. Każda zaprezentowana przez autora postać czeka na apokalipsę i spodziewa się gromów z nieba, burz, błyskawic i innych tego typu niecodziennych zdarzeń. Nie przyjmują oni do wiadomości, że apokalipsa może wyglądać jak normalny, zwykły dzień. Jedyną osobą, która ma świadomość śmierci, jest siwy staruszek. On wie, że w niedługim czasie jego czas się skończy, a inni o tym nawet nie myślą. Sądzą bowiem, że apokalipsa jest czymś nadzwyczajnym, czymś, co musi być okraszone nadspodziewanie efektownymi wydarzeniami.

Tak więc Miłosz przedstawia koniec świata jako zwykły, normalny dzień, wskazując tym samym, że apokalipsa może nadejść w każdej chwili, bez żadnego ostrzeżenia. Autor prezentuje innowacyjne, odkrywcze i niespotykane dotąd podejście do tematu. Wszak wizja apokalipsy w „Piosence o końcu świata” jest bardzo nietypowa, charakterystyczna i całkowicie nie pasuje stereotypowych wyobrażeń na temat końca świata, a jej zadanie to uświadomienie widzowi, że apokalipsa może nadejść w każdym momencie, dlatego być na nią gotowym i prowadzić swoje życie tak, abym nie być nią zaskoczonym.

Pojutrze

Zupełnie inaczej motyw ten zaprezentowano w filmie „Pojutrze”, gdzie cywilizacja człowieka staje w obliczu końca świata w wyniku gwałtownych zmian klimatycznych. Mimo że przed ich groźnymi konsekwencjami ostrzega znany klimatolog Jack Hall, to władze nie podejmują odpowiednich działań mających na celu odsunięcie zagrożenia. W „Pojutrze” decydenci są nierozważni, nieodpowiedzialni i nie potrafią zarazić zewnętrznym zagrożeniom. Jedynym rozsądnym człowiekiem mogącym zmienić bieg sytuacji jest wspomniany Jack Hall, jednak nikt go nie słucha, w wyniku czego dochodzi do zagłady świata.

Zwykli ludzie próbują się schronić i w popłochu uciec przed niebezpieczeństwem, lecz nie udaje im się to. Ostatecznie cała ziemia zostaje zmrożona i następuje era epoki lodowcowej. W „Pojutrze” apokalipsa spełniona zostaje więc wywołana nie przez człowieka, tak jak to miało miejsce we wszystkich wcześniejszych, ale przez naturę, na którą ludzie nie mają wpływu. „Pojutrze” to niezwykle sugestywny i widowiskowy obraz apokalipsy spełnionej, gdzie ziemia zostaje doszczętnie zniszczona przez destrukcyjne żywioły.

Doskonałe efekty specjalne sprawiają, że widz może oglądać zagładę ludzkości w sposób bardzo realistyczny i z wielu perspektyw. Widzimy więc, jak ulice Nowego Jorku pochłaniają wielkie fale powodzi, a huragany szaleją nad miastem, równając z ziemią wszystko, co spotykają na swojej drodze. W „Pojutrze” apokalipsa spełniona jest powierzchowna i nie ma żadnego związku z moralnością ani destrukcyjnym działaniem człowieka. Jest to koniec świata wynikający z przepowiedni, który spada na ludzkość niespodziewanie i pokazuje niszczycielską siłę natury, wobec której człowiek nie najmniejszych szans.

Jestem legendą

Film zatytułowany „Jestem legendą” przedstawia wizję zagłady cywilizacji w wyniku epidemii śmiertelnego wirusa, który wdziera się do organizmu i zamienia ludzi w szkaradne zombie żywiące się krwią ocalałych. Katastroficzną wizję postapokaliptycznej rzeczywistości obserwujemy z perspektywy głównego bohatera – naukowca odpornego na wirusa, samotnie przemierzającego ulice Nowego Jorku w poszukiwaniu innych ocalałych i w celu wynalezienia szczepionki na chorobę. Film przedstawia wobec tego samotne życie w Nowym Jorku człowieka, który musi uciekać i ukrywać się przed zombie, a jednocześnie próbuje pomóc ocalałym i wynaleźć szczepionkę na wirusa.

Zagłada w wykonaniu „Jestem legendę” nie ma w sobie niczego z widowiskowości „Pojutrze”, bo choć jest przerażająca i mroczna, to polega na całkowitej pustce, samotności i ciszy. Ulice Nowego Jorku są bowiem opuszczone i obrośnięte chwastami, często można na nich znaleźć sarny i jelenie, a tysiące pozostawionych aut robią przygnębiające wrażenie. Życie całkowicie zamiera i nigdzie nie widać jego oznak. Tak postapokaliptyczna rzeczywistość przedstawiona w filmie wygląda za dnia, zaś w nocy staje się mroczniejsza i przede wszystkim niebezpieczna.

Wynika to z faktu, że ludzkie mutanty zarażone wirusem tylko po zmroku wychodzą z ruin, gdzie się ukrywają, ponieważ boją się światła. Wówczas polują na swoje ofiary, dlatego główny bohater musi przed nimi uciekać i szukać miejsca, do którego nie będę miały dostępu. W nocy słychać jęki, krzyki i odgłosy wybijanego szkła, co świadczy o polowaniu mutantów. Powyższa analiza pozwala stwierdzić, że w „Jestem legendą” pojawia się przygnębiająca wizja końca świata pod postacią spustoszenia świata w wyniku epidemii śmiercionośnego wirusa.

Podsumowanie

Obraz apokalipsy ukazywany jest na różne sposoby: katastroficznie, co widać w obu filmach; przewrotnie, czego dowodzi wiersz „Piosenka o końcu świata”, a nawet komicznie i groteskowo, tak jak w poemacie Gałczyńskiego. Przykłady utworów „Koniec świata” i „Piosenka o końcu świata” dają do zrozumienia, że wizje apokalipsy mogą być także pogodne i humorystyczne, zaś pozostałe dzieła udowadniają, że apokalipsa może odbywać się również na ziemi, tuż obok nas, przyjmując postać kataklizmu i zagłady. Warto zauważyć, że bez względu na owe różnice działania ludzi w obliczu zagłady są bezsilne i nieskuteczne, dlatego muszą oni poddać się apokalipsie.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Emmerich Roland, Pojutrze [film], USA, 20th Century Fox, 2004,
2. Gałczyński Konstanty Ildefons, Koniec świata, dostęp online: http://galczynski.klp.pl/a-6415.html, 15.01.2015,
3. Lawrence Francis, Jestem legendą [film], USA, Warner Bros., 2007,
4. Miłosz Czesław, Piosenka o końcu świata, W: Ryszard Matuszewski, Poezja polska 1939-1991, Warszawa, Antologia, 1994, ISBN 8302053023.

II Literatura przedmiotu:
1. Apokaliptyczne motywy w literaturze, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Wrocław, Ossolineum, 1992, ISBN 8304039427, s. 73,
2. Donica Rafał, Jutro obejrzę Pojutrze…, dostęp online: www.film.org.pl/prace/pojutrze.html, 20.03.2015,
3. Farent Teodor, Poezje Czesława Miłosza, Lublin, Biblios, 2008, ISBN 9788386581474, s. 15-17,
4. Świat Wiedzy, Wizje apokalipsy, Wydanie specjalne, Warszawa, 1999, s. 33-35, 49-50.
5. Wyka Kazimierz, Rzecz wyobraźni, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1959, rozdz.: Wspomnienie o katastrofizmie, s. 37-366.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Katastroficzne wizje zagłady ukazują wyobrażenia twórców na temat najbardziej przerażających wydarzeń, jakie mogą spotkać lub spotkały ludzkość.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Koniec świata: poemat, który ukazuje motyw apokalipsy w sposób groteskowy i komiczny, aby podkreślić absurdalne zachowanie ludzi w tym dniu.
b) Piosenka o końcu świata: nietypowa apokalipsa, która odbywa się w sposób wyciszony i niedostrzeżony przez ludzi.
c) Pojutrze: widowiskowa i efektowna zagłada ludzkości, która jest dniem końca świata wywołanym przez niszczycielskie działania natury; powierzchowna apokalipsa, odnosząca się wyłącznie do ukazania materialnych zniszczeń.
d) Jestem legendą: przygnębiająca wizja zagłady ludzkości wywołanej przez epidemię wirusa, który zamienia ludzi w bezmyślne zombie.

3. Wnioski:
a) Motyw apokalipsy w literaturze i filmie może być ujmowany w sposób przerażający i dosłowny, symboliczny i metaforyczny lub komiczny i przewrotny.
b) Funkcje motywu apokalipsy są bardzo różne i zależą od ogólnej wymowy danego dzieła.
c) Za pomocą motywu apokalipsy artyści ukazują reakcje i postawy ludzkie w dniu końca świata oraz swoje wyobrażenie na temat tego, jak on będzie wyglądał.