Motywy mitologiczne i biblijne w twórczości Kochanowskiego

Jan Kochanowski to jeden z najbardziej zasłużonych poetów w historii polskiej literatury. Urodził się ok. 1530 w małej wiosce Małopolsce, a zmarł w 1584 roku w Lublinie. Jego twórczość w ogromnej mierze ukształtowała nasz rodzimy język i wprowadziła do literatury nowe kanony, tak jak chociażby Treny poświęcone zmarłej córce, co było wówczas niespotykanym zabiegiem artystycznym. Elementem charakterystycznym twórczości Jana Kochanowskiego jest częste sięganie do tradycji biblijnych i mitologicznych, którymi często się inspirował i nierzadko przywoływał w swoich dziełach.

Motywy mitologiczne

Dramat Jana Kochanowskiego opowiada o wydarzeniach antycznych, mających miejsce w Troi i dotyczących przybycia Greków do Troi oraz ich nacisków na to, żeby mogli zabrać ze sobą Helenę. Mimo stanowczych próśb Aleksander, którego można identyfikować z mitologicznym Parysem, nie wydaje jej Grekom, gdyż bardziej niż o dobro kraju dba o własne interesy. Ma świadomość, że z powodu tej decyzji może zesłać na ojczyznę gniew wrogów, a w konsekwencji spowodować wyniszczającą wojnę, jednak nawet to nie powstrzymuje go przed jej podjęciem.

Aleksandrowi i przekupionej radzie Troi nie zależy na dobru narodu, lecz na tym, aby przeforsować własne pomysły. Narada mężów trojańskich pokazuje, że dbają oni wyłącznie o własne interesy, a nie o kraj. Gdyby było inaczej, król Aleksander z pewnością wydałby Grekom Helenę i ugiąłby się pod naciskiem jedynego rozważnego patrioty – Antenora, który się za tym opowiada i przekonuje do tego innych mężów, lecz ci nie słuchają jego rad. Ostatecznie z uwagi na brak roztropności ze strony Parysa greckie wojska pod dowództwem Agamemnona przybywają do Troi w celu rozpoczęcia wojny

Widać zatem, że w „Odprawie posłów greckich” mamy do czynienia z reinterpretacją historii o wojnie trojańskiego. U Kochanowskiego całkowicie pominięto mitologiczne bóstwa jako przyczynę konfliktu i skupiono się wyłącznie na osobie Aleksandra oraz na członkach trojańskiej rady, którzy go w większości popierają. To właśnie ich nieodpowiedzialne zachowanie, związane z przekonaniem, że nie należy wydawać Heleny Grekom, ostatecznie doprowadza do wojny. Wynika więc ona wyłącznie z ludzkich działań, a nie z ingerencji bóstw czy z przepowiedni, tak jak rzeczywiście miało miejsce to w Mitologii.

Zawężając w taki sposób przyczyny antycznego konfliktu, Kochanowski odnosi się do ówczesnej mu sytuacji Polski. W ten sposób, za pomocą antycznego motywu ostrzega przed konsekwencją wad Polaków, takich jak podatność na przekupstwo, dbałość o prywatne interesy kosztem walki o dobro ogółu, egoizm i brak odpowiedzialności. Poprzez radę Troi symbolizującą szlachtę wskazuje również na jej działania, które ze wszech miar krytykuje. Wszystko to wynika z faktu, że „Odprawa posłów greckich” jest dramatem politycznym, będącym metaforą XVI-wiecznej Polski.

Z kolei do postaci mitologicznej Fortuny Kochanowski nawiązuje w Pieśni IX z Ksiąg Pierwszych. Wyraża ona przekonanie, że egzystencja człowieka jest nieodgadniona, toteż podmiot liryczny stwierdza, iż zależy ona wyłącznie od Fortuny, czyli greckiej bogini, której wedle mitologii podlegał los świata; to ona decydowała, czy ludzie będą wiedli pomyślne, czy nieszczęśliwe życie. Widać więc, że nawiązując do jej postaci, Kochanowski próbuje przekonać czytelnika o istnieniu odgórnie narzuconego nam wszystkim losu i przeznaczenia, na które nie mamy wpływu, dlatego powinniśmy zaakceptować życie takim, jakie jest, ze wszystkimi jego wadami i zaletami.

W ten sposób poeta pokazuje, że bliska jest mu antyczna filozofia stoicka, postulująca właśnie takie postawy egzystencjalne. Odbicie antycznej filozofii epikurejskiej widać natomiast w Pieśni XX zatytułowanej „Miło szaleć, kiedy czas po temu…”, w której podmiot liryczny pochwala zasadę „carpe diem”, zgodną z horacjańskim podejściem do życia. Podkreśla on, że trzeba cieszyć się życiem i bawić się, kiedy jest na to czas. Osoba mówiąca daje rady, w jaki sposób prowadzić przyjemną i radosną egzystencję, podpowiadając, że można to osiągnąć podczas biesiady. Jednocześnie zaznacza, że nie należy przesadzać i powinno się zachować umiar, co stanowi nawiązanie do filozofii stoickiej.

Motywy mitologiczne można odnaleźć także w Trenach napisanych pod wpływem tragicznych przeżyć po śmierci córki Kochanowskiego, czego przykładem jest Tren I. Podmiot liryczny mówi w nim:

„Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Symonidowe”

Widać więc, że odnosi się on bezpośrednio do mitologicznych postaci, w tym przypadku do Heraklita i Simonidesa. Ten pierwszy był filozofem greckim, który w swoich pracach wielokrotnie z żalem pochylał się na losem człowieka, zaś Simonides to antyczny artysta, znany przede wszystkim z licznych utworów lamentacyjnych. Przywołując ich sylwetki, Kochanowski hiperbolizuje i podkreśla swoją wielką rozpacz po utracie córki.

Podobną funkcję pełni postać Persefony, czyli mitycznej władczyni śmierci i bogini podziemia, za pomocą której zrozpaczony ojciec personifikuje śmierć. Persefona pojawia się również w Trenie V, gdzie po raz kolejny staje się poetyckim uosobieniem końca ludzkiego życia. W tym samym utworze występuje postać Niobe – mitycznej córki Tantala, która była matką czternaściorga dzieci, w związku z czym naigrywała się z Latony – matki wyłącznie dwojga dzieci.

W odwecie Latona rozkazała swoim pociechom pomścić tę zniewagę, w efekcie czego wszystkie dzieci Niobe zginęły, przez co popadała ona w tak ogromną rozpacz, że zamieniła się w kamień, z którego cały czas leciały zły. Podmiot liryczny, zwracając uwagę, że rozumie jej wielki smutek, uzmysławia czytelnikowi, w jak dużym stopniu śmierć ukochanej córki podłamała go psychicznie i zatruła jego życie.

Jedna z mitologicznych postaci – tym razem mitologiczna poetka Safona – pojawia się w Trenie VI, w którym podmiot liryczny porównuje z nią swoją córkę. Taki zabieg ma na celu uwydatnienie niespełnionego talentu artystycznego, jaki posiadała zmarła Urszulka. W Trenie X osoba mówiąca powołuje się na mitologicznego Charona – boga podziemi, pełniącego również funkcję przewoźnika umarłych. W zestawieniu z nim Kochanowski posługuje się frazą „wyspy szczęśliwe”, która odnosi się do jednego z obszarów krainy umarłych – Hadesu, co obrazuje pośmiertne życie duszy Urszulki i ma oddać nadzieję ojca, że na tamtym świecie jest jej lepiej niż na ziemi.

Motywy biblijne

Skończywszy omawianie motywów mitologicznych w twórczość Kochanowskiego, należy przejść do wątków biblijnych. Można je odnaleźć m.in. w pieśni „Czego chcesz od nas, Panie”, w której mamy do czynienia z wizją Boga jako łaskawego i dobrego kreatora świata. Kochanowski odnosi się do relacji pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Dzieło ma charakter pochwalny i dziękczynny. Autor wysławia w nim Boga i wszystko, co stworzył na ziemi, zwracając się bezpośredniego do Niego.

W „Czego chcesz od nas, Panie” Stwórca jest przedstawiony jako hojny, miłosierny i dobry ojciec, dający człowiekowi dary, za które ten powinien być dozgonnie wdzięczny. Właśnie ową wdzięczność Kochanowski stara się wyrazić w swojej pieśni. Bóg ukazany w „Czego chcesz od nas, Panie” jest bliski i przyjaznym ludziom, którym dał piękny i idealny świat, zaś oni powinni być za niego wdzięczni. Król Niebieski jest stworzycielem wszystkiego, co dobre i piękne, a dzięki niemu człowiek może odnaleźć szczęście i w pełni cieszyć się życiem.

Świat skonstruowany przez Boga cechuje się idealną harmonią, a to, co się w nim znajduje, ma swoje określone funkcje i zadania. Z tego względu człowiek powinien cieszyć się tym, co go otacza, i dziękować za to Bogu. Pochwalna i dziękczynna wymowa „Czego chcesz od nas, Panie” wpasowuje się w renesansowe wyobrażenie Stwórcy jako istoty, która w istocie pokazuje, że człowiek jest panem świata i nie w nim żadnych ograniczeń. Z „Czego chcesz od nas, Panie” wyłania się typowo biblijny obraz harmonijnego i skonstruowanego zgodnie z najważniejszymi prawami moralnymi świata, gdzie ludzie rozwijają się i cieszą życiem. Oddaje to pierwotne zamysły Boga, jakie przyświecały mu podczas biblijnego tworzenia świata.

Dość luźne nawiązanie do Biblii pojawia się też w Pieśni XIV, w której podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do ludzi rządzących państwem. Ich relacje, jakie nawiązują ze społeczeństwem, porównują do stosunków pomiędzy Bogiem ukazanym jako pasterz a ludźmi będącymi jego owieczkami. Taki obraz Boga przynosi Stary Testament, a jego przywołanie w kontekście odpowiedzialności, jaka spoczywa na władzach państwa, pozwala Kochanowski podkreślić ich nadrzędną, niemal boską rolę dla życia przeciętnych obywateli.

Bezpośrednim nawiązaniem do Biblii jest „Psałterz Dawidów”, który często określa się parafrazą biblijnych psalmów. „Psałterz Dawidów” składa się ze 150 utworów podzielonych na 5 odrębnych tomów. Osobą mówiąca jest tytułowy Dawid – król Izraela. Jego postać pełni różne role, począwszy od ojca, poprzez monarchę, skończywszy na grzeszniku. W ten sposób Kochanowski odnosi się do tradycji i spuścizny biblijnej w celu podjęcia dywagacji nad religijnością, moralnością i sensem ludzkiej egzystencji. Jest to obszerny zbiór zróżnicowanych treściowo psalmów, które wyrastają wprost z Biblii.

Parafrazą tekstu biblijnego – tym razem Księgi Daniela – jest również poemat zatytułowany „Zuzanna”. Odnosi się on do starotestamentowej przypowieści przedstawiającej kobietę o imieniu Zuzanna, którą podczas kąpieli pooglądają lubieżni mężczyźni. Widząc jej nagie ciało, zaczynają ją szantażować, mówiąc, że jeśli się im się nie odda, rozpuszczą plotkę o jej cudzołóstwie z jakimś młodym mężczyzną. Jako że kobieta nie zamierza się im oddać, oskarżona o cudzołóstwo staje przed sądem, jednak ostatecznie dzięki pomocy Boga, który w celu wsparcia jej w trudnej sytuacji zesłał proroka Daniela, wychodzą na jaw kłamstwa starców.

Parafrazując tę przypowieść, Kochanowski traktuje ją jako dowód na Opatrzność Bożą, która bez względu na wszystko wymierza sprawiedliwość, zsyłając karę na grzeszników i ochraniając pokrzywdzonych. W odróżnieniu od biblijnego pierwowzoru polski poeta szczególny nacisk położył na przeżycia wewnętrzne głównej bohaterki, podkreślając w ten sposób niezłomność jej charakteru i wierność boskim przykazaniom.

W twórczości Jana Kochanowskiego łatwo można odnaleźć różnego rodzaju nawiązania do tradycji biblijnej i mitologicznej. Polegają one na parafrazowania tekstów biblijnych, przywoływaniu postaci mitologicznych, odwoływaniu się do filozofii antycznej i ukazywaniu obrazu Boga. Za ich pomocą Kochanowski przedstawia swoje podejście do życia, podnosi dyskusje na tematy społeczne, moralne i religijne, podkreśla swoją wiarę i obrazuje własne emocje oraz przeżycia egzystencjalne. Są to zarówno bezpośrednie nawiązania, odwołujące się wprost do tradycji biblijnych i mitologicznych, jak i nieco luźniejsze, które w sposób mniej dokładny i nieco bardziej alegoryczny poruszają tę tematykę.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Kochanowski Jan, Czego chcesz od nas, Panie, Miło szaleć, kiedy czas po temu, Pieśń IX, Pieśń XIV, [w:] Pieśni, Wrocław, Ossolineum, 2008, ISBN 9788304049871,
2. Kochanowski Jan, Odprawa posłów greckich, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994, ISBN 8306023587,
3. Kochanowski Jan, Psałterz Dawidów, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982, ISBN 8306001931,
4. Kochanowski Jan, Tren I, Tren V, Tren VI, Tren X, [w:] Treny, Wrocław, Ossolineum, 2009, ISBN 9788304043930,
5. Kochanowski Jan, Zuzanna, dostęp online: http://staropolska.pl/renesans/jan_kochanowski/Zuzanna.html, 15.04.2013.

II Literatura przedmiotu:
1. Farent Tadeusz, Fraszki, pieśni, treny, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581665, s. 16-19, 26-31, 36-37, 38-39
2. Pelc Janusz, Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 8301131330, s. 221,
3. Solecki Wiesław, Jan Kochanowski Psałterz Dawidów, Warszawa, Jota, 1991, rozdz.: Bóg i wiara w Psałterzu Dawidów, s. 35-41.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: W twórczości Jana Kochanowskiego można odnaleźć inspiracje biblijne i mitologiczne.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Odprawa posłów greckich: historia Wojny Trojańskiej jako sposób na podjęcie dyskusji o problemach państwa polskiego.
b) Pieśń IX, Pieśń XX: nawiązanie do filozofii epikurejskiej i stoickiej w celu wskazania na postawę życiową, jaką propagował Kochanowski.
c) Treny: przywoływanie postaci wywodzących się z mitologii po to, aby zobrazować przeżycia wewnętrzne ojca cierpiącego po stracie córki.
d) Czego chcesz od nas, Panie: biblijny obraz Boga jako łaskawego Stwórcy, który z myślą o człowieku wykreował idealny świat.
e) Pieśni XIV: zestawienie władców państwa z Bogiem jako pasterzem i ludu z owieczkami, dzięki czemu poeta podkreśla odpowiedzialność i ciężar, jaki spoczywa na rządzących.
f) Psałterz Dawidów: parafraza biblijnych psalmów, za pomocą których Kochanowski odnosi się do tematyki religijnej i moralnej.
g) Zuzanna: parafraza biblijnego tekstu Księgi Daniela, która pozwala poecie zwrócić uwagę na Opatrzność Boską i niezłomność charakteru tytułowej bohaterki.

3. Wnioski:
a) Inspiracje biblijne i mitologiczne w twórczości Kochanowskiego polegają na parafrazowania tekstów biblijnych, przywoływaniu postaci mitologicznych, odwoływaniu się do filozofii antycznej i ukazywaniu obrazu Boga.
b) Za pomocą tradycji biblijnych i mitologicznych Kochanowski przedstawia swoje podejście do życia, podnosi dyskusje na tematy społeczne, moralne i religijne, podkreśla swoją wiarę i obrazuje własne emocje oraz przeżycia egzystencjalne.
c) Inspiracje biblijne i mitologiczne to zarówno bezpośrednie nawiązania, odwołujące się wprost do starożytnych tekstów i postaci, jak i nieco bardziej luźne, które w sposób mniej dokładny i bardziej alegoryczny poruszają tę tematykę.

 

Podobne wpisy

Jeden komentarz

  1. Heraklit i Symonides nie są postaciami mitologicznymi to są postacie historyczne. Np. Bogini Fortuna lub Persefona to są postacie mitologiczne

     

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *