Polscy literaccy laureaci nagrody Nobla – zaprezentuj i porównaj ich twórczość

Nagroda Nobla to jedno z najważniejszych światowych wyróżnień przyznawanych rokrocznie od 1902 roku przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk za wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauki, literatury oraz za zasługi dla pokoju i ludzkości. Wiąże się ona z wielkim prestiżem dla nagrodzonego oraz jego kraju, a także z dużą gratyfikacją finansową, dlatego jest tak pożądana w świecie nauki, polityki i kultury. W historii Polski Nagrodę Nobla otrzymało łącznie 6 osób, z czego czworo z nich dostało ją w dziedzinie literatury, a byli nimi w porządku chronologicznym: Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz i Wisława Szymborska. Wyjątkowa twórczość trojga ostatnich laureatów – Reymonta, Miłosza i Szymborskiej – będzie tematem niniejszego opracowania.

Władysław Stanisław Reymont

Pracę rozpocznie analiza twórczości Władysława Stanisława Reymonta, urodzonego jako Stanisław Władysław Rejment w 1867 roku w Kobielach Wielkich, wsi znajdującej się obecnie w województwie łódzkim. Wśród krytyków i czytelników jest on znany przede wszystkim za sprawą dwóch przełomowych dla polskiej literatury powieści, dzięki którym zapisał się również na kartach światowego pisarstwa – „Ziemi obiecanej” publikowanej w latach 1897-98 na łamach „Kuriera Warszawskiego” i wydanej osobno w 1899 oraz „Chłopów” publikowanych w latach 1904-1909, za których w 1924 otrzymał Literacką Nagrodę Nobla.

Na podstawie tych dwóch dzieł można ogólnie scharakteryzować twórczość Reymonta, ponieważ są one jej katalizatorem i ukazują jej najważniejsze elementy. Specyfiką młodopolskiego artysty było powieściopisarstwo, bazujące na długich i wielowątkowych powieściach, które w kompleksowy sposób portretują ludzkie zbiorowości. Niezwykłość „Chłopów” i „Ziemi obiecanej” wynika z niespotykanej umiejętności obserwacji życia społecznego przez Reymonta, który w swoich utworach przedstawiał świat takim, jakim go widział i postrzegał.

Dzięki temu jego powieści są nad wyraz autentyczne i osadzone szerokich kontekstach społecznych. Można je uznać wręcz za panoramiczne, ponieważ „Chłopi” w niezrównany sposób opisują kulturalną i krajobrazową panoramę dziewiętnastowiecznej, polskiej wsi, a „Ziemia obiecana” obrazuje warunki życiowe i stosunki społeczne w ówczesnej kapitalistycznych Łodzi. U Reymonta tło fabuły i miejsca akcji urastają do rangi osobnych bohaterów, czego dowód stanowi Łódź z „Ziemi obiecanej” oraz wieś Lipce i jej mieszkańcy z „Chłopów”.

Nie tylko obrazowanie grupowe, ale także wszelkiego rodzaju szczegóły i detale życia społecznego nie umykały uwadze Reymonta, który potrafił odtworzyć je z nieznanym dotąd wdziękiem. W „Chłopach” poznajemy bowiem nie tylko mieszkańców Lipiec jako jedną zbiorowość, ale również dowiadujemy się wielu interesujących detali na temat wiejskiego życia, począwszy od codziennych zwyczajów, poprzez religijne obrzędy, skończywszy na dokładnych opisach prac polowych. Z kolei w „Ziemi obiecanej” autor odrysowuje z jednej strony skrajnie trudne warunki pracy panujące w łódzkich fabrykach, a z drugiej – bogate wnętrza tamtejszych magnatów i właścicieli zakładów przemysłowych.

Cechy, które odróżniają twórczość Reymonta od innych pisarzy, to rozmach, barwność, monumentalizm, wielowątkowość i bogactwo szczegółów. Wszak „Chłopów” uznaje się wręcz za epopeją wiejską, która w całościowy, kompleksowy sposób przybliża codzienne życie, kulturę, obyczaje i mentalność chłopów. Dzieła Reymonta stanowią zapis jego obserwacji i wyrastają z realnego życia. Nie są efektem ideologicznego, filozoficznego czy politycznego ukierunkowania artysty, a raczej swego rodzaju reportażem z tego, co zauważał pośród siebie.

W „Chłopach” ani „Ziemi obiecanej” nie ma zatem mowy o żadnym filozofowaniu ani sileniu się na naukowe dywagacje, co bynajmniej nie znaczy, że są to utwory proste, bo mnogość wątków i wielość szczegółów jest zdumiewająca. Z całą pewnością są one natomiast bardzo prawdziwe, czego symbol stanowi gwarowa stylizacja z „Chłopów” i świetnie oddająca ówczesne realia panorama społeczeństwa polskiego z „Ziemi obiecanej”.

Bazujące na dialogach i opisach krajobrazów powieści Reymonta są faktograficznym obiciem rzeczywistości – tak w ogóle, jak i w detalach. Ich charakter jest ponadczasowy, ponieważ „Ziemia obiecana” ukazuje wpływ pieniędzy na moralność człowieka, zaś „Chłopi” są uniwersalnym obrazem kultury i życia chłopów. Charakterystycznym elementem twórczości Reymonta jest również połączenie wielu styli – realizmu i naturalizmu w ilustrowaniu codziennego życia ludzi oraz impresjonizmu w opisach krajobrazów.

Czesław Miłosz

Na kolejną Literacką Nagrodę Nobla dla Polaka przyszło czekać dokładnie 56 lat, czyli do 1980 roku. Wówczas szwedzka akademia naukowa za całokształt twórczości uhonorowała nią Czesława Miłosza, którego sylwetkę artystyczną zamierzam omówić i porównać z dorobkiem Reymonta. Pierwsze, co rzuca się w oczy, to przede wszystkim bogactwo i ogromna liczba różnego rodzaju dzieł wydanych przez Miłosza, przy których pod względem ilości świetne bądź co bądź utwory Reymonta wypadają nad wyraz ubogo.

Urodzony w 1911 roku na Litwie artysta ma bowiem na swoim koncie dziesiątki tomików poezji, wiele esejów, szereg powieści i przekładów literackich, a nawet traktaty i dziennik. Skupiona na realistycznych powieściach twórczość Reymonta ilościowo jest wobec tego o wiele bardziej węższa, co siłą rzeczy ma wpływ także na różnorodność styli i gatunków, po które sięga Miłosz. O ile Reymont ukazał swój talent w głównej mierze za pomocą powieści realistycznych, o tyle Miłosz doceniany jest zarówno za lirykę, jak i prozę.

W odróżnieniu od twórcy „Chłopów” Miłosz nie tylko opisuje rzeczywistość, ale przede wszystkim ją interpretuje i analizuje z rozmaitych punktów widzenia i w wielorakich kontekstach. U Reymonta nie było mowy o jakimkolwiek filozofowaniu czy moralizatorstwie, co z kolei jest cechą charakterystyczną twórczości Miłosza. Etyka i filozofia są jednymi z głównych tematów jego dzieł, czego dowodem jest np. „Traktat moralny”, gdzie próbuje walczyć o podstawowe wartości moralne i przekonać czytelnika do tego, że warto być wiernym ideałom.

Miłosz to świadek i obserwator zmieniającego świata, który w intelektualny sposób odzwierciedla je w swojej twórczości. W jego dorobku zauważalna jest doskonała umiejętność rozpoznania i interpretacji zmian historycznych, politycznych oraz społecznych, w efekcie czego niektórzy krytycy nazywają go wręcz prorokiem. Katastroficzny profetyzm zwiastujący nadchodzący kataklizm II wojny światowej był szczególnie widoczny w okresie międzywojennym. Potwierdza to m.in. wiersz „Piosenka o końcu świata” ze zbioru „Ocalenie”, gdzie w charakterystyczny dla siebie sposób, posługując się ironią i przewrotnością, podmiot liryczny zwiastuje apokalipsę tak zwykłą i ludzką, że nikt nie zwraca na nią uwagi.

W swoich utworach Miłosz odzwierciedla zmiany i tendencje społeczno-polityczne, co udowadnia w trakcie II wojny światowej, np. poprzez wiersz „Campo di Fiori”, gdzie odnosi się do cierpienia i samotności Żydów zgładzonych w getcie warszawskim. Również powojenne wiersze pod kątem moralności i etyki analizują ówczesną, sowiecką rzeczywistość, tak jak to było chociażby w eseju „Zniewolony umysł” i wierszu „Który skrzywdziłeś”. „Zniewolony umysł” jest zresztą świetnym przykładem obrazującym specyficzne cechy twórczości Miłosza.

Za pomocą paraboli literackiej, posługując się nierzeczywistymi pseudonimami, autor przedstawia czterech polskich twórców okresu stalinowskiego, którzy poprzez swoje dzieła wspierają sowiecki reżim. Z jednej strony mamy zatem dokonany nie wprost opis rzeczywistości w kontekście ówczesnej sytuacji polityczno-społecznej, a z drugiej dywagacje filozoficzno-moralne dotyczące ludzkich postaw w obliczu szerzącego się wokół zła. Miłosz nie tylko piętnuje pisarzy działających na rzecz totalitaryzmu, ale także obrazuje mentalność człowieka zniewolonego przez komunizm, a jednocześnie ilustruje propagandowe mechanizmy działania tego systemu.

Zmysł historiozoficzny oraz intelektualna i moralna głębia twórczości Miłosza połączona z zawoalowaną formą to całkowite przeciwieństwo zorientowanego na realizm i jak najdokładniejszy opis rzeczywistości Reymonta. Ich twórczość nie jest pod żadnym względem porównywalna, co nie zmienia faktu, że obaj są genialnymi artystami docenionymi nie tylko przez polską, ale też przez światową publikę.

Wisława Szymborska

Ostatnią polską laureatką Literackiej Nagrody Nobla w historii była poetka Wisława Szymborska, która odebrała ją w 1996 roku jako uznanie za całokształt twórczości, co upodabnia ją do nagrody otrzymanej z tego samego tytułu przez Czesława Miłosza. Co jednak istotne, w swoim dorobku autorka ma wyłącznie utwory poetyckie, co w porównaniu z Reymontem i Miłoszem jest wyjątkowe. W początkowych latach twórczości, czyli w okresie powojennym i w czasie reżimu stalinowskiego, Szymborska tworzyła lirykę zaangażowaną politycznie, aktywnie popierając komunistyczną władzę i wychwalając Stalina oraz Bieruta.

Choć fakt wpływu wydarzeń historycznych na jej dzieła może przywoływać skojarzenia z utworami Miłosza, których treść miała podobne źródło, to należy mieć świadomość, że u Szymborskiej ta tendencja trwała bardzo krótko. Przełomem stał się tomik „Wołanie do Yeti”, po którym autorka już nigdy nie wróciła do tematyki politycznej i który stał się początkiem jej prawdziwej artystycznej drogi. Zarówno w tym tomiku, jak i we wszystkich kolejnych dominuje pozornie lekka tematyka, oscylująca wokół codziennych drobiazgów, zwierząt, natury, a nawet mało ważnych przedmiotów. W wykonaniu Szymborskiej stają się one jednak pretekstem do podjęcia dywagacji na tematy tak istotne jak przemijanie, samotność, śmierć, przyjaźń czy miłość.

Doskonale widać to w wierszu „Kot w pustym mieszkaniu”, który teoretycznie opisuje przeżycia kota, a w rzeczywistości jest lirycznym wyrazem samotności człowieka po stracie kogoś bliskiego. Lekkość i prostota języka oraz prezentowanych sytuacji i tematów odróżniają twórczość Szymborskiej od poważnych dzieł Reymonta i Miłosza, choć głębia jej przekazu i ukryta refleksyjność nieco przybliżają do tego drugiego. Subtelne połączenie powagi i humoru oraz częste stosowanie ironii, anegdotyczności, groteski i rozmaitych metafor, sprawia, że liryka Szymborskiej jest nadzwyczaj oryginalna i niepodobna do żadnego innego autora. Jej dystans wobec świata, życia i samej siebie korespondują z krytyką rozwoju cywilizacyjnego, czego dowodem są wiersze „Eksperyment” i „Spacer wskrzeszonego”.

Umiłowanie natury i antyurbanizm to cechy wspólne twórczości Szymborskiej i Reymonta, który miał podobne zapatrywania. Pod płaszczem błahych tematów i nieskomplikowanego języka autorka przemyca głębokie przemyślenia filozoficzne i intelektualne, czego przykład stanowi wiersz „O śmierci bez przesady”. Choć podejmuje tematykę bardzo poważną, bo przecież dotyczy śmierci, to o dziwo jego nastrój można określić jako pogodny, a wymowę i pointę jako humorystyczną.

Umiejętne posługiwanie się zaskakującą pointą jest zresztą kolejną cechą charakterystyczną twórczości Wisławy Szymborskiej, tak samo jak prosty język, który pomimo swojej potoczności jest naszpikowany zabawnymi dwuznacznościami i kunsztownymi grami słownymi. Również fakt, że wiersze noblistki są mało emocjonalne, a ona sama nie ukazuje w nich swoich uczuć, zamiast których pojawia się ironia, to specyfika jej twórczości, którą można odnaleźć m.in. w utworach „Kot w pustym mieszkaniu” i „O śmierci bez przesady”.

Życie człowieka jawi się w nich jako mało poważna przygoda, a zwierzęta, przedmioty oraz inne zjawiska stają się niemal tak samo ważne jak ludzie. Wszystko to czyni z niej poetkę niepowtarzalną, niemal pod wszystkimi względami odróżniającą się od rozsmakowanego w realizmie Reymonta. Z kolei w porównaniu do Miłosza jawi się jako o wiele bardziej zdystansowana, mniej zaangażowana, mniej poważna, bardziej zabawna, ale równie wielka.

Podsumowanie

Twórczość polskich noblistów z dziedziny literatury jest nad wyraz bogata, wieloraka i kunsztowna. Choć jest ona wyjątkowa, to jednocześnie bardzo różnorodna, a każdy z omówionych artystów odnajduje się w innych gałęziach, prądach i kierunkach literackich. Reymont ukazał swój geniusz poprzez umiejętność obserwowania i przelewania rzeczywistości na papier w powieściach realistycznych, Miłosz za sprawą głębokich dywagacji historiozoficznych, humanistycznych i filozoficznych, a Szymborska dzięki lekkości, dystansowi, humorowi i ukrytej refleksyjności swojej poezji.

Na tle innych pisarzy ci trzej polscy artyści wyróżniają się finezyjnością, warsztatem pracy oraz zdolnością do osiągania doskonałości w swoich niszach, co szczególnie wyraźnie widać na przykładzie Reymonta i Szymborskiej, ponieważ twórczość Miłosza jest nad wyraz bogata i różnorodna, a przez to nie da się jej jednoznacznie skategoryzować. Na koniec warto wyrazić nadzieję, że Szymborska nie była ostatnia i w niedługim czasie pojawi się kolejny polski literat, któremu uda się zdobyć prestiżową Nagrodę Nobla.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Miłosz Czesław, Piosenka o końcu świata, W: Ryszard Matuszewski, Poezja polska 1939-1991, Warszawa, Antologia, 1994, ISBN 8302053023,
2. Miłosz Czesław, Zniewolony umysł, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2009, ISBN 9788308044056,
3. Reymont Władysław, Chłopi. Jesień, Wrocław, Siedmioróg, 2003, ISBN 8371628749,
4. Reymont Władysław, Ziemia obiecana, Kraków, Zielona Sowa, 2002, ISBN 8372204152,
5. Szymborska Wisława, Kot w pustym mieszkaniu, dostęp online: http://poema.pl/publikacja/5230 star-star-star-kot-w-pustym-mieszkaniu, 07.12.2014,
6. Szymborska Wisława, O śmierci bez przesady, dostęp online: http://poema.pl/publikacja/63580-o-smierci-bez-przesady, 07.12.2014.

II Literatura przedmiotu:
1. Chrząstowska Bożena, Poezja Czesława Miłosza, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1993, rozdz.: Piosenka o końcu świata – Apokalipsę trzeba przyjąć, ISBN 8302018120, s. 102-111,
2. Masłoń Krzysztof, Przytrafiła się nam Szymborska, Plus Minus, 1996, nr 43, s. 19,
3. Molisiak Alina, Czesław Miłosz – Nobel 1980. Wisława Szymborska – Nobel 1996, Ojczyzna Polszczyzna, 1996, nr 4, s. 41-43,
4. Osmoła Józef, Chłopi Władysława Reymonta, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 978838658, s. 22-23,
5. Pawelec Dariusz, „Zniewolony umysł” jako parabola, Res Publica, 1988, nr 5, s. 7-10.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Dorobek literacki polskich laureatów Literackiej Nagrody Nobla jest wyjątkowy w swoich dziedzinach.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Władysław Reymont: doskonała umiejętność obserwacji rzeczywistości; realizm powieściowy pozwalający na stworzenie monumentalnych powieści niezwykle wiernie i szczegółowo obrazujących życie zbiorowości.
b) Czesław Miłosz: różnorodność i bogactwo twórczości, która analizuje rzeczywistość w kontekście filozoficznym, historiozoficznym i humanistycznym; głęboki intelektualizm w opisywaniu i interpretowaniu świata społecznego oraz wydarzeń historycznych i politycznych.
c) Wisława Szymborska: poetka tworząca wyłącznie utwory liryczne, które cechują się humorem, ironią, dystansem i anegdotycznością; głębia refleksyjności ukryta pod maską lekkich tematów i prostego języka, który jest naszpikowany dwuznacznościami i grami słów.

3. Wnioski:
a) Twórczość polskich noblistów z dziedziny literatury jest nad wyraz bogata, wieloraka i głęboka.
b) Każdy z omówionych artystów odnajduje się w innych gałęziach, prądach i kierunkach literackich.
c) Na tle innych pisarzy polscy nobliści wyróżniają się kunsztownością, warsztatem pracy oraz zdolnością do osiągania doskonałości w swoich niszach.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *