Świat widziany oczyma dziecka w literaturze

Dzieciństwo to okres niezwykle ważny dla każdego człowieka, podczas którego kształtuje się nasz światopogląd, postawy życiowe i ideały. W jego trakcie uczymy się funkcjonować w społeczeństwie, przyswajamy schematy kulturowe i stajemy się świadomymi ludźmi w pełny tego słowa znaczeniu. Z tego względu świat widziany oczyma dziecka jest specyficzny i w dużej mierze różni się od tego, co widzi człowiek dorosły. Dowodem na to są nie tylko osobiste doświadczenia, ale również w literaturze, która często podejmuje ten temat. Poprzez ukazanie świata widzianego oczyma dziecka pisarze obrazują bowiem sposób, w jaki małoletni bohaterowie postrzegają rzeczywistość.

Nie-Boska Komedia

Omawiając „Nie-boską komedię” w kontekście tematu, trzeba pamiętać, że w epoce romantyzmu postać dziecka była przeznaczona do tego, aby nawiązywać kontakt ze światem nadprzyrodzonym. Taką właśnie funkcję w dramacie Krasińskiego pełni Orcio – syn hrabiego Henryka i jego żony Marii. Bohater jest przeciwieństwem normalnego dziecka, które spędza czas, beztrosko się bawiąc. Nie jest radosny, energiczny i ciekawy świata, lecz wręcz przeciwnie – smutny, nie umie się bawić i stale coś go martwi. Jego postawa jest typowe dla wartości, jakie prezentuje romantyzm. Orcio na świat patrzy wyłącznie przez prymat poezji, ponieważ tylko ona jest dla niego w życiu istotna.

Rzeczywistość, jaką widzi, ma postać słów i myśli, a nie obrazów. Takie wrażenie potęguje narracja typowa dla dramatu, czyli mająca formę dialogów, które w wykonaniu Orcia są enigmatyczne i można je rozpatrywać tylko w kontekście poezji będącej dla niego całym światem. Wielki talent dziecka jest dla niego przede wszystkim ogromnym cierpieniem, co przejawia się poprzez oślepnięcie. Tak jak typowi przedstawiciele romantyzmu, tak i on jest istotą niezwykle wrażliwą, kruchą psychicznie i osamotnioną. Świat poezji stanowi dla niego alternatywną rzeczywistość, do której w każdej chwili może uciec.

Liryka staje się dla bohatera dramatu Krasińskiego zarówno wybawieniem, jak i przekleństwem, ponieważ z jednej strony, daje mu możliwość wyrażenia się, lecz z drugiej, to przez nią ślepnie i nikt go nie rozumie. Świat postrzegany oczyma Orcia jest antagonistyczny wobec wizji rzeczywistości, jaką prezentuje normalne, przeciętne dziecko. Nie ma tu miejsca na zaciekawienie, odkrywanie czy beztroską zabawę, jak to z reguły wygląda u jego rówieśników. Dla potomka hrabiego Henryka i jego żony realny świat niesie ze sobą wyłącznie rozczarowanie i ból. Postać Orcia jest niezwykła, zagadkowa i tajemnicza, a jego przeznaczenie to cierpienie, co dobitnie uświadamia nam, że jest on typowym przedstawicielem epoki romantyzmu.

Antek

Do motywu świata widzianego oczami dziecka odnosi się również Bolesław Prus w „Antku”. Tytułowy bohater to kilkunastoletni chłopiec, który posiada niezwykły talent rzeźbiarski, gdyż z drewna umie wystrugać niecodzienne wyroby. Nikt jednak nie potrafi dostrzec tego talentu – nawet najbliższa rodzina włącznie z matką uważają Antka za osobę niespełna rozumu, kiedy dowiadują się, że ten wiąże przyszłość ze swoim talentem. Na wsi, na której żyje główny bohater i jego najbliżsi, nikt nie zajmuje się takimi sprawami jak sprawy artystyczne.

Ze względu na zacofanie cywilizacyjne, niski poziom edukacji i opieki zdrowotnej oraz biedotę na wsi całymi rodzinami walczy się bowiem o przeżycie i jedzenie, o czym świadczy fakt, że już jako kilkunastoletni chłopak Antek musi pomagać rodzicom w gospodarstwie. Nikt nie potrafi spostrzec, że posiada on niezwykłą umiejętność, dlatego nawet w szkole wykorzystuje się go do prac polowych. Co prawda jego talent zauważa miejscowy kowal, lecz w obawie o konkurencje z jego strony uniemożliwia mu zostanie kowalem.

W noweli autora „Lalki” świat widziany oczami dziecka jest szary, zubożały, nie daje szans na samorealizację i wiąże się z wielkim wysiłkiem oraz poświęceniem. Jest to niezwykle brutalna rzeczywistość, w której nie da się rozwijać własnej osobowości ani talentu. Bolesław Prus ujął ten temat w taki sposób po to, aby ukazać, jak duże problemy istniały na XIX-wiecznej polskiej wsi. Za pomocą „Antka” pisarz zwraca uwagę na potrzebę edukacji wśród jej mieszkańców i uświadamia czytelnikom, jak wiele pracy trzeba włożyć, aby wyeliminować zacofanie cywilizacyjne na wsi.

Janko Muzykant

Napisana przez Henryka Sienkiewicza nowela „Janko Muzykant” opowiada historię młodego chłopca, urodzonego w biednej rodzinie, dla którego całym życiem była muzyka. Dziesięcioletni Janko był mizernym, chudym i wątłym chłopcem, którego życie nie rozpieszczało. Pojawiały się nawet dni, kiedy nie miał co zjeść ani w co się ubrać. Można się pokusić o stwierdzenie, iż patrząc na świat, widział nuty. Kiedy wychodził na dwór, delektował się wszystkimi dźwiękami, jakie go otaczały, począwszy od śpiewu ptaków, skończywszy na szumie drzew.

Muzyka była dla chłopca odskocznią od szarej codzienności, która nie raz przynosiła mu ból i rozczarowanie. W tym momencie nasuwa się analogia do Orcia, ponieważ tak jak Janko obserwując rzeczywistość, wychwytywał z niej przede wszystkim muzykę, tak Orcio w swoim życiu uwzględniał tylko poezję. Tytułowy bohater noweli Sienkiewicza nie raz był szykanowany z powodu swojej pasji, lecz nawet te prześladowania nie zmieniły jego hierarchii wartości, w której muzyka zawsze była na pierwszym miejscu. Rzeczywistość przedstawiana przez autora jest szara, odrzucająca i nie daje wiary w lepsze jutro.

Drastyczny dowód potwierdzający tę tezę to postać samego Janka, dla którego talent okazał się zgubą przynoszącą śmierć. Obraz rzeczywistości zmienia się, kiedy tytułowy bohater słyszy muzykę, gdyż w tym momencie zapomina o wszystkich troskach i problemach. Dzięki nutom jego świat staje się pełen kolorów i radości, a muzyka daje mu ukojenie i zapomnienie. Istotnym elementem utworu jest narracja prowadzona z perspektywy trzecioosobowej i skupia się głownie na tytułowym bohaterze, podkreślając jego wielki talent i niezwykłą wrażliwość.

W „Janku Muzykancie” skrzypce nabierają wręcz nadprzyrodzonej mocy i są „czarodziejskim” instrumentem. Warto również zwrócić uwagę na przyrodę, która jest niemal żywa. Ważny jej aspekt to fakt, że obrazuje ona stany emocjonalne, w jakich znajduje się Janko. To wszystko składa się na obraz wyjątkowego chłopca o wielkim i jednocześnie niewykorzystanym, który postrzegał świat poprzez muzykę, lecz niestety to właśnie ona okazała się powodem jego śmierci.

Przedwiośnie

Powieść Stefana Żeromskiego ukazuje losy Cezarego Baryki – młodzieńca żyjącego wraz z matką w rosyjskim Baku. Kiedy jego ojciec – Seweryn – wyjeżdża na wojnę, czytelnikowi dane jest ujrzeć, w jaki sposób Cezary na świat jako dziecko. Owo spojrzenie jest niezwykle naiwne, beztroskie, jednowymiarowe, łatwowierne i nieodpowiedzialne, co początkowo objawia się poprzez problemy w wychowaniu. Mianowicie kiedy nie ma ojca, młody Baryka odczuwa zbyt dużą swobodę i przesadnie zaczyna z niej korzystać, uciekając z lekcji, nie dbając o edukację i nie słuchają matki.

Jako zbuntowane dziecko odczuwające pełną wolność Cezary zachłystuje się nią, co pokazuje, że świat widziany jego oczami jest beztroską zabawą i miejscem na swawolę. Baryka nie potrafi być odpowiedzialny i rozważny, a ponadto wobec matki jest oschły, napastliwy i kłótliwy. Choć początkowo taka postawa nie przynosi większych szkód, to gdy wybucha rewolucja, okazuje się, że naiwne spojrzenie na świat Cezarego staje się przyczyną jego poparcia dla bolszewików. Niezdolny do chłodnego i krytycznego rozumowania oraz postrzegania rzeczywistości w zdystansowany i obiektywny sposób, Baryka zaczyna opowiadać się za hasłami rewolucyjnymi, choć w istocie nie ma pojęcia, jakie zachowania w rzeczywistości za nimi stoją.

Cezary postrzega rewolucję wyłącznie w kontekście siły fizycznej i swobody, jaką ona mu daje, co mu imponuje, gdyż nie jest na tyle dojrzały, aby umieć dostrzec w niej drugie dno. Na egzekucje, łapanki i rabunki patrzy wyłącznie przez pryzmat siły, co ostatecznie kończy się źle, ponieważ z własnej woli oddaje komunistom rodzinny skarb. Widać więc, że świat postrzegany oczami dziecka jest w „Przedwiośniu” naiwny, jednowymiarowy, prosty i bezkrytyczny. Jako łatwowierne dziecko Baryka nie umie oceniać postawy ludzkie i sytuacje społecznych w sposób obiektywny. Z tego względu ulega bolszewikom i przyłącza się do rewolucji, co pokazuje, że w młodości człowiek jest nadzwyczaj naiwny i łatwowierny.

Nie można jednak zapominać, że ostatecznie Cezary dojrzewa i odrzuca hasła rewolucyjne, dzięki czemu trochę wybiela swój wizerunek. Wszystko to pozwala stwierdzić, że poprzez motyw świata widzianego oczami dziecka Żeromski krytycznie odnosi się do rewolucji bolszewickiej, co wpisuje się w społeczno-ideową wymowę „Przedwiośnia”.

Podsumowanie

W większości przypadków poza „Przedwiośniem” świat widziany oczyma dziecka jest smutny, pesymistyczny i krzywdzący dla nich. Zarówno Orcio, jak i Antek oraz Janko byli bowiem dziećmi pokrzywdzonymi, które miały wielkie talenty, ale musiały z ich powodu cierpieć, gdyż nie zostały one docenione. Można więc stwierdzić, że motyw świata widzianego oczyma dziecka najczęściej dotyczy dzieci o niezwykłych talentach i uzdolnieniach. Ponadto w kontekście wniosków należy zauważyć, że sposób ujęcia tego toposu w dużej mierze zależy od ogólnej wymowy danego dzieła i epoki, w której ono powstało.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Krasiński Zygmunt, Nie-Boska Komedia, Janki, Morex, 1993, ISBN 8385904115,
2. Prus Bolesław, Antek, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373272666,
3. Sienkiewicz Henryk, Janko Muzykant, Kraków, Greg, 2003, ISBN 8373271791,
4. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8373899308.

II Literatura przedmiotu:
1. Dziecko, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 198-202,
2. Farent Teodor, Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego, Warszawa, Biblios, 2007, rozdz.: Poeta błogosławiony – Orcio, Nie-Boska komedia jako dramat romantyczny, ISBN 9788386581702, s. 37-41,
3. Nowacka Irena, Nowele i opowiadania Bolesława Prusa, Warszawa, Biblios, 2005, rozdz.: Antek, ISBN 8386581115, s. 23-24.
4. Mackiewicz Antoni, O dwóch dziecięcych tragediach w nowelistyce Henryka Sienkiewicza, [w:] Nowela – opowiadanie (ewolucja gatunku), red. Żak Stanisław, Kielce, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 1994, ISBN 8385230378, s. 71-83.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Ukazując świat widziany oczyma dziecka, pisarze przedstawiają sposób postrzegania rzeczywistości przez małoletnich bohaterów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Nie-Boska Komedia”: Orcio przeciwieństwem normalnego dziecka; dziecko, które nie bawi się, jest ciągle smutne i patrzy na świat przez pryzmat poezji.
b) „Antek”: szara i skrajnie trudna rzeczywistość wiejska widziana oczami niezwykle uzdolnionego dziecka; dramatyczny obraz dziecka, za pomocą którego autor chce zwrócić uwagę na problemy, z jakimi spotykali się ówcześni mu ludzie.
c) „Janko Muzykant”: muzyka obsesją tytułowego bohatera, przez pryzmat której postrzega rzeczywistość; portret dziecka, za pomocą którego autor zwraca uwagę na problem biedy i zacofania.
d) „Przedwiośnie”: bezkrytyczne, nieodpowiedzialne, naiwne i lekkomyślne spojrzenie na świat młodego Cezarego Baryki, za pomocą którego Żeromski krytycznie odnosi się do rewolucji bolszewickiej.

3. Wnioski:
a) W większości przypadków świat widziany oczyma dziecka jest smutny, pesymistyczny i krzywdzący dla nich.
b) Obraz świata widzianego oczyma dziecka w dużej mierze zależy od ogólnej wymowy danego dzieła i epoki, w której ono powstało.
c) Motyw świata widzianego oczyma dziecka najczęściej dotyczy dzieci o niezwykłych talentach i uzdolnieniach.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *