Fantasy a science fiction (fantastyka naukowa) – analiza porównawcza

Fantastyka to bardzo specyficzna dziedzina literatury, która charakteryzuje się tym, że fabuła utworu bazuje na motywach i postaciach fantastycznych, magicznych oraz nierzeczywistych. W jej obrębie można wyróżnić gatunki fantasy i sciecne fiction, które mimo tego, że pochodzą z tej samej dziedziny literatury, czyli fantastyki, to jako odrębne gatunki znacznie się różnią, charakteryzują się innymi cechami i prezentują odmienne wizje świata przedstawionego.

Mianowicie fantasy bazuje na motywach magicznych i postaciach nadprzyrodzonych, które nie mogłyby zaistnieć w rzeczywistości, zaś science fiction opiera swoje wizje na wiedzy naukowej i teoretycznie wytłumaczalnych racjonalnie zjawiskach. Różnice i podobieństwa pomiędzy tymi dwoma gatunkami omawia poniższa praca.

Fantasy

Jedną z najbardziej znanych powieści fantasy w historii jest „Władca Pierścieni”, przedstawiający historię Froda oraz jego kompanów udających się do Mordoru, aby zniszczyć Jedyny Pierścień zdolny do władania na światem. To przełomowe dla całego gatunku dzieło składa się z trzech części, ale ja będę odnosił się wyłącznie do drugiej, zatytułowanej „Dwie wieże”. Z kolei na polskim rynku niezaprzeczalnie najpopularniejszym utworem fantasy jest saga o Wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego, w skład której wchodzi omawiana powieść „Pani Jeziora”.

Podstawową cechą gatunku fantasy wyłaniającą się z „Dwóch wież” i „Pani Jeziora” jest fakt, że zobrazowana przez autorów rzeczywistość pełna jest niewytłumaczalnych i nienaturalnych wydarzeń oraz sytuacji, które nie są możliwe do zaistnienia w normalnym świecie. Wśród nich można wymienić m.in. podróżowanie w czasie w wykonaniu Ciri, umiejętność zniknięcia po założeniu pierścienia na palec Froda czy . Światy zilustrowane przez Tolkiena i Sapkowskiego pełne są magii i czarów, którymi w dużej części posługują się bohaterowie. Tego typu nadprzyrodzone umiejętności posiadają Ciri, Gandalf, Geralt, Yennefer, Saruman czy Sauron.

Magiczne są również miecze i laski bohaterów. Z punktu widzenia czytelnika świat fantasy musi wydawać nielogiczny, bo łamie podstawowe prawa fizyki, chemii i biologii, jednak należy zauważyć, że jest wewnętrznie spójny i nie wychodzi poza narzucone sobie ramy. Specyficzną cechą jest jego monumentalność i wielkość, która dotyczy zarówno potężnego Śródziemia, jak i krainy z „Wiedźmina”. Oba światy składają się z kilku kontynentów o wielorakim krajobrazie i klimacie, dzięki czemu są bardzo różnorodne i występują wśród nich góry, lasy, rzeki, morza, stepy, łąki, miasta oraz wsie. Ponadto czytelnik poznaje mitologię tych wspaniałych światów, których historia i geneza opisywane są na marginesie głównych wątków.

Inny specyficzny element dla literatury fantasy pojawiający się w utworach Sapkowskiego i Tolkiena to obecność fantastycznych istot, takich jak druidzi, elfy, jednorożce, krasnoludy, gobliny, enty czy orkowie. Wiele z tych istot jest inspirowana starożytnymi mitami i starymi legendami, czego dowodzą krasnoludy wywodzące się z mitów nordyckich, elfy pochodzące z mitów germańskich czy średniowieczne jednorożce. Inspirację mitologią widać jednak nie tylko na podstawie fantastycznych istot, ale również w poszczególnych wątkach. Sapkowski wręcz bezpośrednio nawiązuje do historii o Pani Jeziora, która ma swoje źródła w średniowiecznej legendzie o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu.

Dzieła fantasy są wielowątkowe i pojawia się w nich duża liczba rozmaitych bohaterów, jednak najważniejsze wątki dotyczą podróży i misji głównych bohaterów oraz walki dobra ze złem. Mianowicie w „Pani Jeziora” widzimy, jak Geralt wraz ze swoją drużyną udaje się na zamek Stygga, a Ciri próbuje wydostać się z alternatywnych światów, zaś w „Dwóch wieżach” obserwujemy wędrówka Froda i jego kompanów, którzy mają do wykonania zadanie zniszczenia pierścienia. Jeśli chodzi o walkę dobra ze złem, to w „Pani Jeziora” rozgrywa się ona pomiędzy Gandalfem a czarnoksiężnikiem Vilgefortzem, a w „Dwóch wieża” pomiędzy Sauronem i Sarumanem a Drużyną Pierścienia.

Nieodłączną cechą fantasy są walki i bitwy nadające dynamizmu fabule i stanowiące element walki dobra ze złem. W „Pani Jeziora” odbywają się pojedynki pomiędzy zjednoczonymi wojskami Temerii i Redanii a armią Emhyra var Emreisa, a w „Dwóch wieżach” pomiędzy wojskami Sarumana a Drużyną Pierścienia. Warto również zwrócić uwagę na kreacje głównych bohaterów, którzy wykazuje się heroizmem, poświęceniem dla wyższych wartości i gotowością do pomocy swoim kompanom.

Science fiction (fantastyka naukowa)

Następnie analizie zostaną poddane dzieła z literatury science-fiction. Aby scharakteryzować ten gatunek, posłużę się dwoma przykładami – powieściami „Ja, Robot” Izaaka Asimova oraz „Eden” Stanisława Lema. Zacząć należy od miejsca akcji, którym jest określone miejsce o jasno wytycznych granicach – w przypadku „Ja, Robot” mowa o amerykańskim mieście Chicago, zaś w „Edenie” akcja dzieje się na tytułowej planecie Eden. Fabuła nie wychodzi poza te obszary, a wszystkie wątki dzieją się w ich obrębie. Podstawowa tematyka fantastyki naukowej obejmuje wpływ osiągnięć nauki i techniki na życie jednostek oraz społeczeństw.

Mianowicie „Ja, Robot” podejmuje kwestie istnienia wysoko rozwiniętej sztucznej inteligencji, a „Eden” rozważa problem możliwości porozumienia się z obcą cywilizacją. Logiczną konsekwencję tego stanu rzeczy stanowi fakt, że akcja utworów z gatunku science fiction z reguły dzieje się w przyszłości, co umożliwia zobrazowanie postindustrialnych światów i społeczeństw. Pojawiają się one bowiem zarówno w „Ja, Robot” na przykładzie miasta Chicago w roku 2035, jak w „Edenie” na bazie umieszczonej w bliżej nieokreślonej przyszłości planety Eden. Oba dzieła mają charakter mocno naukowy, a ich język jest fachowy i pełen nowoczesnych neologizmów, które stwarzają pozory realności.

Autorzy opisują nierealną rzeczywistości w taki sposób, aby logicznie wytłumaczyć jej funkcjonowanie, w efekcie czego przy odpowiednich warunkach teoretycznie mogłaby ona zaistnieć. Świat zobrazowany przez literaturę science fiction jest zatem prawdopodobny, bo istnienie inteligentnych robotów czy cywilizacji pozaziemskich nie jest wcale jednoznacznie wykluczone, czego nie można powiedzieć o magii charakterystycznej dla gatunku fantasy.

W science fiction nie ma zatem mowy o jakichkolwiek motywach baśniowych, gdyż wszystko podporządkowane jest wytłumaczalny teoriom naukowym. Poza tym w fantastyce naukowej brak wartkiej akcji, a fabuła bazuje na opisach rzeczywistości i dywagacjach naukowo-filozoficznych. Ukazując przerażające i mroczne obrazy przyszłości lub rozwoju techniki, pisarze zadają poważne pytania o kondycję człowieka i jego moralności w obliczu wszechobecnego postępu oraz o to, czy przypadkiem nie obróci się on przeciwko ludzkości.

Literatura science fiction podejmuje poważne dywagacje filozoficzno-moralne pod pretekstem naukowych teorii rozwoju cywilizacji. Pokazując skutki robotyki, Issak Asimov rozważa problem, gdzie istnieje granica pomiędzy światem ludzkim a industrialnym, zaś Stanisław Lem analizuje ludzkie ograniczenia w obliczu próby nawiązania kontaktu z cywilizacją pozaziemską.

Podsumowanie

Cechy literatury science fiction i fantasy w ogromnym stopniu się różnią. Mianowicie utwory z gatunku fantasy, dzieją się w wyimaginowanym świecie pełen magii i czarów, zawierają elementy inspirowane mitologią, ich fabuła bazuje na długiej podróży i misji wykonywanej przez dobrych bohaterów tworzących zgrany zespół oraz walczących z postaciami negatywnymi, występują różnego rodzaju nadprzyrodzone stwory, miejsce akcji jest rozległe, bitwy i walka tworzą dynamikę akcji.

Z kolei utwory zaliczane do fantastyki naukowej są zdecydowanie bardziej naukowe i przedstawiają wizje przyszłości. Miejsce ich akcji ogranicza się do jednego miejsca, a główną tematyką jest rozwój techniki i nauki oraz jego wpływ na życie człowieka, co pozwala autorom podjąć filozoficzno-moralne refleksje. W dziełach science fiction brak magii, inspiracji mitologicznych i wymyślonych stworów, a zaprezentowane wydarzenia mają w sobie cechy prawdopodobieństwa.

Zasadnicza różnica pomiędzy literaturą science fiction a fantasy wynika z tego, że fantasy służy przede wszystkim rozrywce i zagłębieniu się w magiczny, pełen wymysłów autora świat, zaś science fiction podejmuje ważne tematy egzystencjalne, moralne, etyczne i społeczne odnoszące się do mogącej realnie zaistnieć rzeczywistości, przestrzegając w ten sposób ludzkość przed określonymi zagrożeniami oraz zastanawiając się nad tym, jak w przyszłości będzie wyglądał świat. Wspólnym mianownikiem pomiędzy tymi dwoma gatunkami jest to, że wydarzenia, motywy i sytuacje nie istnieją tu i teraz.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Asimov I., Ja, robot, Bydgoszcz, Limbus, 1993, ISBN 8371198199,
2) Lem S., Eden, Warszawa, Agora, 2008, ISBN 9788375524109,
3) Tolkien J.R.R., Władca Pierścieni – Dwie Wieże, Warszawa, Amber, 1990, ISBN 8385100083,
4) Sapkowski A., Pani Jeziora, Warszawa, superNOVA, 2014, ISBN 9788375780697.

II Literatura przedmiotu:
1) Fantastyka, W: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka A., Wrocław, Ossolineum, 1992, ISBN 83-04-03942-7, s. 281-287,
2) Franke H., Wirtualny świat science fiction, W: Polonistyka, 2000, nr 1, s. 21-23,
3) Grotta D., Tolkien – twórca Śródziemia, Warszawa, Prószyński i S-ka, 1998, s. 3-23, 39-56,
4) Handke R., Science fiction ante portas, W: Polonistyka, 1989, nr 3, s. 163-170,
5) Rottensteiner F., Science fiction – przypadek trudny, ale nie beznadziejny, W: Polonistyka, 2000, nr 1, s. 15-20,
6) Stróżyński M., O narodzinach gatunku fantasy, W: Język Polski w Gimnazjum. – 2001/2002, nr 4, s. 31-33.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Fantasy i fantastyka to dwa znacznie różniące się gatunki literatury fantastycznej, które odnoszą się do nieistniejącej i wymyślonej rzeczywistości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Fantasy: rzeczywistość pełna niewytłumaczalnych i nienaturalnych wydarzeń oraz sytuacji, magii i czarów; monumentalność i wielkość świata przedstawionego; obecność fantastycznych istot; inspiracją mitologią i legendami; podróż i misja oraz walka dobra ze złem jako główne wątki; obecność bitew i wojen.
b) Fantastyka naukowa: określone i ograniczone miejsce akcji; wizja przyszłości; wpływ osiągnięć nauki i techniki na życie jednostek oraz społeczeństw; naukowy język; pozory realności i prawdopodobność świata przedstawionego; powolna fabuła bazująca na opisach; dywagacje moralno-filozoficzne.

3. Wnioski:
a) W literaturze fantasy pojawia się wyimaginowana rzeczywistość pełnej magii, w której bohaterowie mają do wykonania określoną misję i walczą ze złem, akcja dzieje się w rozległym miejscu, a motywy i wątki są inspirowane mitologią i legendami.
b) Fantastyka naukowa skupia się na wpływie rozwoju nauki i techniki na życie człowieka, wykreowany w jej ramach świat cechuje się prawdopodobieństwem, a autorzy podejmują poważne dywagacje filozoficzno-moralne.
c) Różnice między literaturą fantasy a science fiction wynikają z faktu, że science fiction kładzie nacisk na moralność i problemy społeczne ludzkości, zaś fantasy na rozrywkę i bogactwo świata przedstawionego.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *