Motyw śmierci w literaturze fantasy

Śmierć to część naszej ziemskiej egzystencji, która ją kończy i w zależności od wiary oznacza przejście na drugą stronę lub całkowity kres wszystkiego. Ludzkość od zawsze zastanawiała się na jej sensem, symboliką i znaczeniem, a dywagacje na temat tego, czy jest ona końcem życia, czy może dopiero początkiem nowej drogi, nie zostaną rozwiązane zapewne jeszcze przez długi czas. Znaczenie i tajemniczość śmierci sprawiły, że stała się ona jednym z głównych motywów literackich, pojawiających się nieprzerwanie na przestrzeni wieków i w dziełach z wielu gatunków. Jeden z nich to literatura fantastyczna, w którym śmierć ukazywana jest na różne sposoby i w rozmaitych kontekstach.

Władca Pierścieni

„Władca Pierścieni” Johna Tolkiena obrazuje losy Drużyny Pierścienia na czele z Powiernikiem Pierścienia – Frodem – którzy wspólnie mają do wykonania misję zniszczenia Jedynego Pierścienia, aby nie wpadł w ręce sił zła reprezentowanych przez Saurona. Jednym z bohaterów powieści jest Boromir – szlachetny, mężny i dumny rycerz powszechnie szanowany w swoim kraju. Scena jego śmierci odbywa się na wzgórzu Amon Hen, gdzie zostaje zabity przez orków. Wcześniej jednak ma miejsce ważne wydarzenie, ponieważ pod wpływem Jedynego Pierścienia niesionego przez Froda Boromir traci nad sobą panowanie i rzuca się na swojego kompana, pragnąć wyrwać mu drogocenny skarb. Nie udaje mu się ta sztuka, bo Frodo zręcznie ucieka, a następnie znika, zakładając pierścień na palec.

Niedługo potem pojawiają się Orkowie, z którymi Boromir stacza zacięty bój, zabijając około dwudziestu i ratując tym samym życie Samowi oraz Pippinowi. Rany odniesione w walce okazują się jednak tak poważne, że rycerz umiera. W ostatnich chwilach życia leży oparty o pień i z pokorą zwierza się Aragornowi, iż chciał odebrać Frodowi pierścień. W związku z tym wyraża ubolewanie, a następne umiera. Boromir odchodzi jako wielki wojownik, który poprzez bohaterską postawę podczas walki z orkami naprawia popełnione grzechy i oczyszcza swoje sumienie.

Ginie w glorii chwały i jako moralny zwycięzca, ponieważ udało mu się wygrać z własnym słabości i obronić najsłabszych uczestników wyprawy, czyli Sama i Pippina. Po śmierci przyjaciele oddają mu hołd poprzez złożenie jego ciała w łodzi i spuszenie go z prądem rzeki, ponieważ mają świadomość, że oddał życie za najważniejsze wartości, jakimi są przyjaźń i lojalność wobec najbliższych. Boromir ginie z podniesioną głową, ratując swój honor i rycerską dumę, dlatego można stwierdzić, że jego śmierć jest zaprezentowana w sposób heroiczny i patetyczny.

Opowieści z Narni: lew, czarownica i stara szafa

Jeden z bohaterów powieści to lew o imieniu Aslan – władca i twórca całej krainy zwanej Narnią, która została pobita przez złą czarownicę Jadis. Aslan decyduje się na śmierć z własnej woli i z pełną świadomością poświęca własne życie, aby uratować je posądzonemu o zdradę Edmundowi i tym samym uniknąć unicestwienia Narni, do którego zgodnie z przepowiednią doszłoby wówczas, gdyby zdrajca Edmund nie poniósł kary śmierci. Aslan godzi się, aby za cenę własnego życia odkupić winy Edmunda, co akceptuje Jadis. Ostatecznie lew zostaje zabity przez złą czarownicę, która wbija w niego sztylet.

Widać zatem, że śmierć Aslana wynika z jego poświęcenia dla drugiego człowieka i całej krainy oraz stanowi rodzaj najwyższej ofiary, jaką można ponieść na rzecz innych. Przed zamordowaniem czarownica i jej świata poniżają go, zakładając mu kaganiec, obcinając grzywę, szyderczo z niego kpiąc i przywiązując do Kamiennego Stołu, gdzie następuje jego egzekucja. Śmierć Aslana pozwala odkupić winy Edmunda, obrazuje jego wielkoduszność i jest ujęta w sposób pełen heroizmu, a jednocześnie wzruszający, podniosły i emocjonalny. Łucja i Zuzanna żegnają się z nim czule, płacząc za nim, a on odchodzi ze świata żywych w dumie i spokoju, mając świadomość, że poświęca własne dla wyższej sprawy.

Istotne znaczenie ma fakt, że Aslan zmartwychwstaje, pokonując tym samym śmierć i dając do zrozumienia, że miłosierdzie, uczciwość i przyjaźń są silniejsze niż zło i nienawiść. Zmartwychwstanie dodaje jego śmierci cech mistycznych i symbolicznych, ponieważ za jego sprawą Aslan upodabnia się do śmierci Chrystusa, który umarł w podobnych okolicznych, a następnie powstał z grobu. Rola śmierci Aslana jest taka sama jak w przypadku Chrystusa i polega na odkupieniu grzechów ludzkich symbolizowanych przez zdradę Edmunda.

Harry Potter i Insygnia Śmierci

Jedną z najpopularniejszych sag fantasy ostatnich lat jest skierowana przede wszystkim do młodzieży seria powieści o Harrym Potterze – nastoletnim czarodzieju, którego najważniejszą misją jest walka z potężnym czarnoksiężnikiem i zabójcą jego rodziców – Lordem Voldemortem. Jedną z finałowych scen kończących cały cykl jest potyczka Harry’ego Pottera z Voldemortem, w trakcie której ginie ten drugi. Jest to ostateczny pojedynek dwóch największych antagonistów, walczących ze sobą przez cały czas trwania fabuły. Przed śmierć czarnoksiężnik wykazuje pychę i pewność siebie, grożąc tytułowemu bohaterowi, że już za chwilę go zabije.

Voldemort szydzi z Harry’ego, jest pełen agresji i pragnie zgładzić przeciwnika. Kiedy w końcu dochodzi do krótkiego pojedynku rozgrywanego na tle licznej widowni, obaj czarodzieje walczą ze sobą za pomocą magicznych różdżek, próbując odeprzeć swoje zaklęcia. W końcu zaklęcie rzucone przez Voldemorta odbija się od czaru Harry’ego, w efekcie czego czarny charakter ginie, a jego ciało pada głucho na ziemię. Scena śmierci czarnoksiężnika jest nerwowa i pełna napięcia, stanowiąc punkt kulminacyjny całej serio i decydujące wydarzenie, które kończy sagę.

Przyjmuje ona wymiar optymistyczny i zostaje opisana w sposób radosny z uwagi na fakt, że oznacza zwycięstwo dobra symbolizowanego przez Harry’ego nad złem uosabianym przez Lorda Voldemorta. Kiedy czarnoksiężnik umiera, zgromadzony tłum obserwujący walkę magików zaczyna się radować i wpada w euforię. Śmierć Voldemorta jest ostatecznym zwycięstwem pozytywnego bohatera nad czarnym charakterem i zwieńczeniem długiej walki dwóch wielkich antagonistów.

Wiedźmin: Pani Jeziora

Motyw śmierci pojawia się w jednej z powieści wchodzącej w skład sagi „Wiedźmin”, zatytułowanej „Pani Jeziora”. W tym przypadku mamy do czynienia z dynamicznym obrazem śmierci podczas pełnych napięcia walk odbywających się w trakcie oblężenia zamku potężnego czarnoksiężnika – Vilgefortza. Szturmu dokonuje grupa Wiedźma w celu uratowania Ciri i Yennefer, jednak przeciwnik przez długi czas skutecznie się broni. Na zamku, pośród płomieni, gruzów, przelatujących wokół strzał i czyhających wszędzie wrogów, Wiedźmin i jego kompania toczą zacięte pojedynki z wojskami Vilgefortza.

W ciągłych ucieczkach, unikach i atakach postrzelona zostaje Milva, która pada, a następnie jej nieruchome ciało wynoszą Cahir oraz Geralt, nie bacząc na ostrzał. Po chwili Milva ginie, mówiąc rozpaczającej Angouleme, że ją kocha. Następna umiera właśnie Angouleme, powoli wykrwawiając się z powodu odniesionych w walce ran. W godzinie śmierci majaczy i rozmawia z trzymającą ją na rękach Ciri. Zabity zostaje również Cahir, którego podczas zaciętej bitwy na miecze śmiertelnie rani Bonhart.

Narrator precyzyjnie opisuje rozlewającą się krew i ćwiartowanie Cahira przez okrutnego Bonharta. Mimo że Cahir zginął, to udało mu się uratować życie Ciri. Ciri bohatersko ratuje także Geralt, a następnie ona zabija Bonharta. Kolejny umiera wampir Regis, który jako nietoperz nadlatuje na pomoc zaatakowanej przez Vilgeofrtza Yennefer i ocala jej życie. Regis z wściekłością rzuca się na czarnoksiężnika, ale on go chwyta, rzuca na ziemię i za pomocą czaru zamienia go w bezkształtną masę. Z kolei ranny Geralt podczas walki zabija Vilgefortza za pomocą magii iluzji, którą czarodziej mógł powstrzymać, jeśli nie uniósłby się pychą i nie chciałby zabić Geralta w walce wręcz, pragnąc go upokorzyć.

Vilgefortz umiera wobec tego z powodu pychy, będąc przekonanym o swojej wielkości. Śmierci kompanów Wiedźmina opisane w scenach szturmu na zamek Stygga odbywają się podczas walk i ukazują zabitych jako wielkich bohaterów, którzy poświęcili własne życie, aby ratować Ciri oraz Yennefer i wypełnić misję całej drużyny. Umierają, ratując swoich przyjaciół i jednocześnie zwyciężają nad złem. Giną w bardzo dynamicznych i pełnych napięcia okolicznościach, jednak jeśli mogą, to wypowiadają ostatnie słowa – nierzadko wulgarne lub ironiczne. Ludzie z kompanii Geralta zawsze umierają przy kimś z drużyny, co symbolizuje jej jedność i wzajemną lojalność. Ich śmierć jest typową śmiercią wojownika, który poświęcił życie walce.

Podsumowanie

W literaturze fantastycznej śmierć ma różne formy, wymiary i znaczenia. Mianowicie może być ona sposobem na odkupienie win, tak jak to było w przypadku Boromira; ofiarą poniesioną na rzecz drugiego człowieka i całego świata, co widać na przykładzie lwa Aslana; upadkiem zła, czego dowodzi klęska Lorda Voldomerta, a także symbolem lojalności, oddania i przyjaźni, co potwierdza „Wiedźmin”. Warto zauważyć, że w literaturze fantastycznej śmierć wynika z walki sił dobra ze złem i często jest ofiarą mającą pozwolić osiągnąć jakieś wyższe cele. Może ona być zarówno heroiczna, podniosła i patetyczna, tak jak we „Władcy Pierścieni” i „Opowieściach z Narni”, jak i całkiem zwykła oraz szybka, czego przykład stanowią dzieła „Wiedźmin” oraz „Harry Potter i Insygnia Śmierci”. Elementem pojawiającym się regularnie w scenach śmierci bohaterów literatury fantastycznej jest obecność osób bliskich oraz wykorzystanie czarów i magii.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Lewis Clive Staples, Opowieści z Narni – tom 1, Warszawa, Media Rodzina, 2008, ISBN 9788372781758,
2. Tolkien John Ronald Reuel, Władca Pierścieni, Warszawa, Czytelnik, 1981, ISBN 8307000610,
3. Rowling Joanne Kathleen, Harry Potter i Insygnia Śmierci, Warszawa, Media Rodzina, 2008, ISBN 9788372782816.
4. Sapkowski Andrzej, Pani Jeziora, Warszawa, SuperNOVA, 2000, ISBN 9788370541507.

II Literatura przedmiotu:
1. Kieniewicz Teresa, Zapomniany świat Śródziemia, Literatura na Świecie,1977, nr 11, s. 321-326,
2. Sieradzki Jacek, Wiedźmin, potwory i ludzie (Magiczny świat Andrzeja Sapkowskiego przypomina prawdziwy), Polityka, 1998, nr 3, s. 44-45,
3. Śmierć, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 354-360,
4. Zielińska Agnieszka, „Opowieści z Narni” w oczach dorosłych czytelników, Guliwer, 1991, nr 1, s. 40-46.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: W literaturze fantastycznej śmierć ukazywana jest na różne sposoby i w rozmaitych kontekstach.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Władca Pierścieni: heroiczna i patetyczna śmierć Boromira, który ginie w walce z hordą orków, ratując życie Samowi i Pippinowi i naprawiając wcześniejsze błędy.
b) Lew, czarownica i stara szafa: dobrowolna śmierć Aslana, po której zmartwychwstaje, jako ofiara poniesiona na rzecz odkupienia win Edmunda i uratowania Narni.
c) Harry Potter i Insygnia Śmierci: optymistyczna śmierć Lorda Voldemorta podczas walki z Harrym Potterem jako rozwiązanie głównego wątku i optymistyczne zakończenie sagi.
d) Pani Jeziora: poniesiona w walce śmierć bohaterów z drużyny Wiedźmina, która wynika z poświęcenia na rzecz przyjaciół, lojalności wobec kompanów i wierności najważniejszym wartościom.

3. Wnioski:
a) W literaturze fantastycznej śmierć może być sposobem na odkupienie win, ofiarą poniesioną na rzecz drugiego człowieka i całego świata, upadkiem zła, a także symbolem lojalności, oddania i przyjaźni.
b) Śmierć wynika z walki sił dobra ze złem i często jest ofiarą mającą pozwolić osiągnąć jakieś wyższe cele.
c) Śmierć w literaturze fantasy może być heroiczna, podniosła i patetyczna, jak i całkiem zwykła oraz szybka.