Występowanie nadprzyrodzonej, nienaturalnej rzeczywistości w utworach literackich jest zabiegiem powszechnym i popularnym niezależnie od epoki, z jaką mamy do czynienia. Począwszy od Biblii i antyku, poprzez romantyzm, a nawet pozytywizm, skończywszy na współczesności, w mniejszym lub większym stopniu motywy fantastyczne są tematem dzieł literackich. Wynika to z odwiecznej wiary i ciekawości człowieka, który od początku cywilizacji poszukuje kontaktu z bytami oraz zjawiskami transcendentnymi i pozaziemskimi. Choć funkcje, jakie przyjmują istoty nadprzyrodzone w dziełach literackich są różne, to świadczą one o współistnieniu świata fantastycznego i rzeczywistego.
Lilie
W „Liliach” motyw fantastyczny pojawia się tu na przykładzie zjawy męża głównej bohaterki, który wcześniej, jako mąż, zostaje przez nią zabity. Kobieta morduje go, żeby nie dowiedział się o jej zdradzie. Aby ukryć zbrodnie, chowa jego zwłoki na łące, a grób przykrywa liliami. Długi czas mija, zanim najbliżsi zabitego godzą się z jego śmiercią, co pozwala morderczyni na uspokojenie nerwów i rozpoczęcie nowego życia. O jej względy rywalizują bracia zamordowano męża, którzy wspólnie z nią postanawiają urządzić wyścig o jej rękę, polegający na tym, że pierwszy, któremu uda się dostarczyć kobiecie kwietny wianek, zostanie jej mężem. Przez przypadek bracia zrywają kwiaty z mogiły zabitego brata, a następnie w kaplicy, gdzie ma dojść do ślubu, wywiązuje się pomiędzy sprzeczka o to, kto powinien zostać zwycięzcą. Właśnie w tym momencie Mickiewicz sięga po motyw fantastyczny, ponieważ wówczas w kaplicy pojawia się duch zamordowanego męża. Wraz z nadejściem tajemniczej, białej zjawy tworzy się nastrój grozy: gasną świecie i zawiewa wiatr. Zjawa ma zbroję i stanowczym, podniesionym głosem ujawnia swoją tożsamość, przeklina żonę i braci i sprowadza śmierć na wszystkich zgromadzonych w kaplicy, doprowadzając do jej zapadnięcia się pod ziemię. Motyw fantastyczny zaprezentowany na przykładzie tajemniczego i mściwego widma, które każe za grzechy i wymierza sprawiedliwość za nieprawe zachowanie, wpisuje się w ludową wymowę utworu i podkreśla, że za zbrodnię zawsze należy ponieść karę.
Świteź
Ballada „Świteź” opowiada o tajemniczym jeziorze, którego piękno łączy się z tajemniczością i grozą. W nocy, w pobliżu tego miejsca dzieją się bowiem różne dziwne, niewytłumaczalnie racjonalnie rzeczy. W końcu mieszkańcy pobliskiej wsi decydują się rozwiązać zagadkę i penetrują dno jeziora. Ku ich zaskoczeniu, z wody wyłania się zjawa kobiety będąca córką legendarnego władcy Świtezi. Opowiada ona o tym, że miejsce, w którym się znajduje, kiedyś było małym miasteczkiem. Gdy wojska carskie zaatakowały zaprzyjaźnioną armię Mendgora, władca Świtezi szybko wyruszył z pomocą, zabierając ze sobą wszystkich zdolnych do walki mężczyzn. Tak więc w miasteczku zostały wyłącznie kobiety z dziećmi. Wojownicy cara wykorzystali tę sytuację, aby zagrabić Świteź i zaatakować bezbronne niewiasty. Nie mogąc w żaden sposób się obronić, zjawa – jeszcze wtedy żywa księżniczka – postanowiła prosić Boga o śmierć. Stwórca wysłuchał jej próśb, zatopił miasteczko, a mieszkańców zamienił w kwiaty, które były powodującą śmierć trucizną dla najeźdźców. Jak więc widać, motyw fantastyczny w „Świtezi” polega na powołaniu do życia nadprzyrodzonej istoty. Zjawa opowiada starodawne dzieje, tworzy klimat grozy i tajemniczości, a także przybliża mieszkańcom i czytelnikowi to, co niegdyś się działo. Historia opowiedziana przez ducha ma zaś pokazać, że nie ma winy bez kary, a każdy, kto popełni jakiekolwiek haniebny czyn, powinien się z liczyć z konsekwencjami. Zjawa symbolizuje wobec tego ludową moralność.
Dziady cz. II
W drugiej części „Dziadów” motywy fantastyczne po raz kolejny pojawiają się pod postacią istot pozaziemskich przybywających na wezwanie ludzi. W ludowej atmosferze tajemniczości nasz narodowy wieszcz przedstawia pogański obrzęd tytułowych dziadów, którego celem jest przywołanie duchów zmarłych za pomocą odpowiednich zaklęć, aby móc im ofiarować pożywienie. Na czele obrzędów sto Guślarz, a pierwszymi postaciami fantastycznymi pojawiającymi się nocą w ciemnej kaplicy są tzw. duchy lekkie, występujące jako zmarłe przedwcześnie dzieci o imionach Rózia i Józio. Mają one postać aniołów, a ich pragnienie to otrzymanie ziarnka goryczy. Swoją prośbę uzasadniają tym, że za życia nie poznały bólu ani cierpienia, w związku z czym nie mogły zaznać wszystkich jego smaków i chaotycznie tułają się po świecie. Józia i Rózio dają do zrozumienia, że nie można przeżyć życia bez cierpienia i bólu, ponieważ wówczas jest ono niepełne. Pokazują one, że w życiu powinno się zaznać wszystkich uczuć i emocji – zarówno pozytywnych i szlachetnych, jak i złych i negatywnych. Kolejną postacią fantastyczną ukazującą się po duchach lekkich jest tzw. duch ciężki, czyli zły pan, który na wezwanie Guślarza przybywa do kaplicy, aby zaspokoić dręczący go głód. W życiu doczesnym był bowiem człowiekiem bezdusznym, egoistycznym i bezlitosnym dla ludzi, w związku z czym po śmierci cierpi głód i z tego względu pragnie otrzymać od Guślarza coś do jedzenia. Jak się okazuje, zły pan nie może jednak zjeść otrzymanego pożywienia, gdyż za każdym razem nie pozwalają mu na to ptaki, które wydziobują podarunek. Rola złego pana jako ducha ciężkiego polega na tym, żeby uświadomić czytelnikowi, iż pewne zachowania i grzechy, jakich człowiek dopuszcza się za życia, są niewybaczalne i nawet po śmierci nie da się ich odpokutować ani zaznać chwili spokoju lub choćby namiastki szczęścia. Trzecim rodzajem zjaw pojawiających się w drugiej części „Dziadów” jest tzw. duch średni, istniejący pod postacią pięknej dziewczyny o imieniu Zosia. Podczas pobytu na ziemi była piękną, ale pyszną i zapatrzoną w siebie egoistką, która kpiła z uczuć innych ludzi i odsuwała ich od siebie. Za karę po śmierci Zosia została skazana na samotność i błąkanie się pomiędzy niebem a ziemią, toteż przybyła do Guślarza, aby prosić go o towarzystwo i umożliwienie stałego pobytu na ziemi. Ostatecznie okazuje to się jednak niemożliwe, ponieważ porywa ją wiatr. Funkcją Zosi jako postaci nadprzyrodzonej jest pokazanie, że egoizm, wygodnictwo i zamknięcie na drugiego człowieka są postawami nieodpowiednimi, które po śmierci mogą obrócić się przeciwko nam samym. Na podstawie charakterystyki wszystkich rodzajów duchów pojawiających się w drugiej części „Dziadów” można stwierdzić, że pełnią one rolę dydaktyczną. Za ich pośrednictwem Adam Mickiewicz udziela porad życiowych uświadamiających czytelnikowi, jakich postaw należy się wystrzegać, a także pokazuje, że za przewinienia za życia każdego z nas prędzej czy później spotka odpowiednia kara.
Kordian
W „Kordianie” Słowackiego pierwszy raz motywy fantastyczne pojawiają się pod postacią diabłów w scenie „Przygotowanie”. To one poprzez magiczne czary kreują przywódców powstania listopadowego i wpływają na bieg rzeczywistości, co podpowiada, że musi być ona zła, a więc powstanie jest skazane na klęskę. Za ich pomocą Słowacki tworzy nastrój grozy i tajemniczości, a także w sposób metaforyczny i symboliczny przedstawia swoją krytyczną perspektywę na ówczesne mu wydarzenia. Motywy fantastyczne występują także w akcie III dramatu Słowackiego, kiedy tuż przed realizacją planu zamordowania cara, w jego komnacie, kiedy Kordian już widzi jego postać, ukazują mu się niestworzone wizje: słyszy dziwne głosy, widzi niesamowite rzeczy, takie jak pochód umarłych czy spersonifikowane postaci Strachu i Imaginacji, a nawet zostaje zaatakowany przez ożywające obrazy wiszące na ścianach. W tym przypadku motywy fantastyczne są wyobrażeniem lęku i niemocy głównego bohatera, którego mimo wielkich ambicji nie stać na dokonanie tak spektakularnego i przełomowego czynu, jakim jest zabójstwo władcy.
Wesele
Jednym z najbardziej znanych polskich dzieł, w których pojawiają się motywy fantastyczne na przykładzie istot nadprzyrodzonych, jest z całą pewnością „Wesele”. W dramacie Wyspiańskiego współistnieją równolegle dwie rzeczywistości – naturalna, reprezentowana przez weselnych gości wzorowanych na prawdziwych osobach, a także fantastyczna, których przedstawicielami są zjawy i duchy pojawiające się przed oczami gości. Za ich pomocą zostają unaocznione obawy, problemy i nadzieje narodu polskiego związane ze wspólną walką o niepodległość. Wśród duchów z dramatu Wyspiańskiego pojawia się m.in. Stańczyk, czyli postać błazna występującego na płótnach Jana Matejki, który ukazuje się Dziennikarzowi, dając mu do zrozumienia, że nie potrafi wywiązać się z funkcji budowania ducha narodu w obliczu walk niepodległościowych. W zestawieniu z pozornie poważnym i odpowiedzialnym, a w rzeczywistości tchórzliwym i zrezygnowanym Dziennikarzem komiczny błazen Stańczyk jawi się paradoksalnie jako wielki myśliciel i człowiek o ogromnym zaangażowaniu w sprawy narodowy. Przed oczami Poety staje natomiast Zawisza Czarny, co pokazuje, że Poeta nie potrafi swoją bronią, czyli słowem stanąć do walki o ojczyznę. Brakuje mu odwagi, męstwa i determinacji w działaniu, które były cechami Zawiszy Czarnego. Z kolei zjawa zdrajcy narodowego Hetmana Branickiego ukazuje się Panu Młodemu, symbolizując zdradę szlacheckich ideałów spowodowaną faktem wzięcia chłopki za żonę. Duch Jakuba Szelki staje przed Dziadem, zwracając w ten sposób uwagę na ogromne różnice dzielące zgromadzone na weselu warstwy społeczne znajdującej się pod zaborami Polski, czyli chłopów oraz inteligencję. Symbolem wolności i suwerenności jest zaś Wernyhora, a Chochoł, który ukazuje się Isi, przypomina o możliwości przebudzenia się narodu w przyszłości. Zjawę Malarza Ludwika widzi Marysia, czego efektem są jej wątpliwości w związku z wyjściem za mąż za Poetę oraz sentymentalne wspomnienia o kochanku z przeszłości. Wszystkie omówione widma, zjawy i duchy pojawiają się w świecie rzeczywistym i stają przed oczami gości, metaforycznie i historycznie obrazując ich wnętrze, charaktery, postawy oraz przemyślenia. Mają historyczne pochodzenie, zachowują się jak ludzie, a ich wizerunku odzwierciedlają głęboko skrywane cechy charakteru weselnych gości.
Urszula Kochanowska – Bolesław Leśmian
Wiersz Bolesława Leśmiana o tytule „Urszula Kochanowska” ma formę relacji małej córeczki Jana Kochanowskiego, która opowiada, jak przybyła do nieba, gdzie spotkała się z Bogiem. Bóg był dla niej dobry i czule z nią rozmawiał, obiecując nawet, że spełni jej wszystkie życzenia, aby była szczęśliwa. W odpowiedzi Urszula prosi, żeby w niebie było wszystko tak samo jak w domu w Czarnolesie, zaś Bóg realizuje jej pragnienie i w mgnieniu oka tworzy dom identyczny jak rodzinny. Po chwili dziewczynka się do niego wprowadza, szybko się zadomawia, zachowuje się tak jak za życia i z utęsknieniem czeka na rodziców. Kiedy ktoś puka do drzwi, a ona z wielką nadzieją otwiera, myśląc, że to ukochani rodzice, okazuje, że to Bóg ją odwiedza. Motywy fantastyczne mają w tym przypadku chrześcijańskie konotacje i pozwalają Leśmianowi na zobrazowanie wizji nieba. Za ich pomocą autor kreuje obraz niesamowitej, baśniowej niebiańskiej rzeczywistości, gdzie wszystko jest możliwe, a dusze umarłych spotykają się z Bogiem. Mimo wszystko Leśmian pokazuje, że nawet niebo nie jest miejscem pozbawionym żalu i tęsknoty i nawet tam można poczuć pustkę oraz samotność. Motywy fantastyczne mają zatem uświadomić, że niebo daje tyle szczęścia co obecność rodziców, którzy są największą miłością Urszulki i za którymi bardzo tęskni.
Motywy fantastyczne najczęściej pojawiają się pod postacią istot nadprzyrodzonych, takich jak duchy, zjawy, widma czy diabły. Autorzy wykorzystują motywy fantastyczne w celu wykreowania nastroju grozy i tajemnicy, co widać w utworach romantycznych, a także baśniowości, czego dowodzi przykład wiersza „Urszula Kochanowska”. Ponadto w literaturze romantycznej istoty nadprzyrodzone wymierzają karę, stoją na straży ludowej sprawiedliwości, pełnią rolę dydaktyczną i mają pochodzenie mocno folklorystyczne. Motywy fantastyczne mogą być również wykorzystywane w celu zobrazowania wnętrza bohaterów i metaforycznego przedstawienia rzeczywistości, co było widać w „Kordianie” oraz „Weselu”.
Bibliografia
I Literatura podmiotu:
1. B. Leśmian, Urszula Kochanowska, [w:] Poezja polska w szkole średniej,
pod red. A. Rajcy, Warszawa 1997, s. 353.
2. A. Mickiewicz, Dziady część II, [w:] A. Mickiewicz, Dziady, Kraków 2013, s. 10-28.
3. A. Mickiewicz, Lilije, [w:] A. Mickiewicz, Ballady i romanse, Kraków 2005, s. 51-60.
4. A. Mickiewicz, Świteź, [w:] A. Mickiewicz, Ballady i romanse, Kraków 2005, s. 9-15.
5. J. Słowacki, Kordian, Warszawa 1994.
6. S. Wyspiański, Wesele, Wrocław 1999.
II Literatura przedmiotu:
1. M. Cieśla-Korytowska, „Dziady” Adama Mickiewicza, Warszawa 1995, s. 46-60.
2. M. Cykowska, „Ballady i romanse” Adama Mickiewicza, Gdańsk 1994, s. 25-29, 48-52.
3. L. Eustachiewicz, „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, Warszawa 1991, s. 63-75.
4. M. Głowiński, Wiersze Bolesława Leśmiana, Warszawa 1971, s. 14-27.
5. J. Maciejewski, „Kordian” Juliusza Słowackiego, Warszawa 1976.
Ramowy plan wypowiedzi:
1. Teza: Motywy fantastyczne pełnią różne funkcje w literaturze.
2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Lilie: stojące na straży ludowej moralności widmo zabitego męża jako sposób na wymierzenie kary morderczyni.
b) Świteź: zjawa kobiety, która tworzy nastrój grozy i tajemniczości oraz symbolizuje ludową moralność
c) Dziady cz. II: ludzkie, przestraszone i pokorne duchy jako element ludowości, których funkcja moralizatorska polega na ostrzeżeniu przed niewłaściwymi postawami życiowymi i uświadomieniu, że kara za nie jest nieodzowna.
d) Kordian: diabły wpływające na bieg rzeczywistości i kreujące przywódców powstania listopadowego oraz fantastyczne wizje, które powstrzymują Kordiana przed zabiciem cara.
e) Wesele: zjawy, które tworzą portret polskiego społeczeństwa i są wykorzystane w celu nawiązania do wydarzeń historycznych w kontekście walki Polaków o wolność.
f) Urszula Kochanowska: elementy fantastyczne o baśniowym charakterze, które służą do wykreowania wizji nieba.
3. Wnioski:
a) Motywy fantastyczne najczęściej pojawiają się pod postacią istot nadprzyrodzonych.
b) Autorzy wykorzystują motywy fantastyczne w celu wykreowania nastroju grozy, tajemnicy lub baśniowości.
c) W literaturze romantycznej istoty nadprzyrodzone wymierzają karę, stoją na straży ludowej sprawiedliwości, pełnią rolę dydaktyczną i mają pochodzenie mocno folklorystyczne.
d) Motywy fantastyczne mogą być wykorzystywane w celu zobrazowania wnętrza bohaterów i metaforycznego przedstawienia rzeczywistości.