Walka dobra ze złem w literaturze fantasy

Dobro i zło to dwie przeciwstawne wobec siebie wartości etyczne, które określają ludzkie zachowania pod względem moralności. Dobro oznacza więc postawę odpowiadającą przyjętej w danym kręgu cywilizacyjnym moralności, zaś zło ją łamie, dlatego dobrym zachowaniem będzie bezinteresowna pomoc drugiemu człowiekowi, a złym – zadawanie mu cierpienia w imię własnym interesów. Dobro i zło od zawsze znajdowały się na przeciwległym biegunie, co potwierdza nie tylko życie codzienne, ale również literatura fantasy. Wśród należących do tego gatunku dzieł motyw walki dobra ze złem cieszy się nadzwyczajną popularnością i jest głównym elementem kształtującym akcję oraz fabułę, wokół którego rozgrywają się inne wątki.

Mitologia indoeuropejska

Z kolei w mitologii indoeuropejskiej walka dobra ze złem odbywała się pomiędzy straszliwym smokiem Wrytra a bogiem burzy – Indrą. Ten pierwszy, będący gigantycznym wężem, pozbawił ludzkość szans na rozwój poprzez odcięcie za pomocą swojego ciała dostępu do chmur deszczowych, które ukradł, powodując powszechny nieurodzaj i suszę. Wówczas na świecie zapanował chaos, dlatego trzeba było pokonać okrutną Wrytrę, czego dokonał Indra, w tym przypadku będący symbolem sił dobra. W mitologii indoeuropejskiej Indra jest bowiem uznawany za uosobienie mądrości, energii życiowej i sił natury, toteż postrzega się go jako jednego z najpotężniejszych bogów.

Aby ponownie dostarczyć ludzkości życiodajną wodę, Indra wyzywa Wrytrę na pojedynek, który kończy się po długiej walce, a ostatecznym zwycięzcą zostaje dobro uosabiane przez Indrę, dzięki czemu urodzaj i deszcze ponownie powracają na ziemię. Widać zatem, że walka dobra ze złem w mitologii indoeuropejskiej i greckiej jest w gruncie bardzo podobna do siebie. Odbywa się bowiem pomiędzy symbolizującym dobro bogiem a okrutnym i złym monstrum. Bitwa ta dotyczy wyłącznie walk w sensie fizycznym i nie żadnego głębszego wymiaru moralnego, podobnie jak to miało miejsce w przypadku mitologii greckiej. Jedyna różnica pomiędzy tymi dwiema wizjami walki dobra ze złem polega na odmienności postaci walczących istot, ich liczbie oraz sposobie walki.

Enuma elisz

Do tematu walki dobra ze złem odnosi się również mówiący o stworzeniu świata babiloński epos Enuma elisz. Jako siły zła można określić smoka Tiamata, a jako siły dobra boga Marduka. W mitologii babilońskiej po raz kolejny mamy więc do czynienia z walką dobra ze złem odbywającą się pomiędzy dobrym bogiem a złą istotą o postaci smoka, co upodabnia tę mitologię do greckiej i indoeuropejskiej. Ów wąż określany był przez Babilończyków jako uosobienie chaosu i wszelkie zniszczenia, a do dyspozycji miał armię potworów, wraz z którą wystąpił przeciwko uzbrojonemu w sieć, oszczep, piorun i maczugę Mardukowi.

Walka rozstrzyga się w momencie, gdy olbrzymi Tiamat chce połknąć przeciwnika, a ten wypuszcza śmiercionośną strzałę, ostatecznie zabijając okrutnego smoka. W efekcie Tiamat został przecięty przez Marduka, co pozwoliło na połączenie świata w jedną całość. Widać zatem, że w motyw walki dobra ze złem w mitologii babilońskiej opiera się w istocie na identycznych założeniach, jakie przeświecały mitologii greckiej i indoeuropejskiej. Oto bowiem po raz kolejny bitwa odbywa się wyłącznie na płaszczyźnie fizycznej pomiędzy dobrym bogiem a złym smokiem, a wygrywa ją dobro, co pozwala na powrót świata na normalne tory.

Harry Potter i Kamień Filozoficzny

„Harry Potter i Kamień Filozoficzny” przedstawia dzieje tytułowego bohatera, który reprezentuje siły dobra i walczy z czarnym charakterem symbolizującym zło – Lordem Voldemortem. Fakt, że można go określić jako negatywną postać, wynika z zabójstwa własnego ojca jego nienawiści w stosunku do Harry’ego Pottera objawiającej się poprzez zabójstwo jego rodziców i zesłanie na niego klątwy oraz liczne morderstwa na innych czarodziejach. Znamienne jest również to, że Lord Voldemort postrzegany jest przez brytyjskich czarodziei jako uosobienie wszelkiego zła tkwiącego w świecie. Jego charyzma i umiejętność przekonywania ludzi do własnych pomysłów sprawiła, że uległ mu Quirrel – jeden z nauczycieli szkoły, do której uczęszczał Harry. Na rozkaz Voldemorta próbuje on zamordować głównego bohatera, lecz ostatecznie nie udaje mu się to.

W powieści J. K. Rowling walka dobra ze złem odbywa się już od urodzenia Harry’ego, który jako kilkunastomiesięczne dziecko doprowadził do zniknięcia Voldemorta ze świata. Z tego względu, jak również z uwagi na to, że tytułowy bohater posiada najważniejszy dla czarnoksiężnika skarb – Kamień Filozoficzny – i dąży do jego zgładzenia. W utworze „Harry Potter i Kamień Filozoficzny” pojawia się zatem motyw walki dobra ze złem na przykładzie starcia dwóch skrajnych postaci reprezentujących przeciwstawne siły i postawy – Harry’ego, którego należy traktować jako człowieka dobrego, oddanego wyższym sprawom i przyjacielskiego, oraz Lorda Voldemorta, który uosabia całe zło świata i jest istotą brutalną, okrutną oraz zdolną do najbardziej niegodnych i haniebnych decyzji w celu realizacji swoich niecnych planów.

Kontrast pomiędzy dobrem i złem jest wyraźnie widoczny nie tylko na podstawie zachowania Harry’ego i Lorda Voldemorta, ale również poprzez ich wygląd. Mianowicie Lord Voldemort to postać odrażająca i wzbudzająca przerażenie za sprawą swojej odpychającej sylwetki, zaś Harry to niewinny i beztroski młodzieniec niewyróżniający się niczym innym w stosunku do swoich rówieśników. Warto również zauważyć, że ważną rolę w walce dobra ze złem w powieści J. K. Rowling odgrywają czary i nadprzyrodzone umiejętności bohaterów.

Opowieści z Narnii: lew, czarownica i stara szafa

Pierwsza część sagi „Opowieści z Narnii” C. S. Lewisa zatytułowana „Lew, czarownica i stara szafa” przedstawia wizję fantastycznego świata Narnii, dokąd przez przypadek trafia grupa angielskich dzieci. W Narnii despotyczną władzę sprawuje Biała Czarownica o imieniu Jadis, która zaprowadziła w krainie wieczną zimę i włada nią za pomocą terroru. W powieści C. S. Lewisa Jadis oraz jej słudzy reprezentują siły zła, z którymi walczy Aslan oraz jego sprzymierzeńcy symbolizujący dobro. Biała Czarownica to osoba okrutna, podstępna, nieludzka oraz pozbawiona uczuć i sumienia, posługująca się kłamstwem i terrorem jako narzędziem sprawowania władzy. Świadczy o tym fakt, że okłamuje i porywa Edmunda, zabija Aslana, aresztuje fauna Tumnusa za pomoc dzieciom i zamienia w kamień każdego, kto się jej sprzeciwi.

Co istotne, zło w utworze „Lew, czarownica i stara szafa” jest nie tylko okrutne i podstępne, ale również brzydkie i odrażające, ponieważ wśród sprzymierzeńców Jadis znajdują się takie istoty jak wilki, ogry, minotaury, wiedźmy, orki czy wampiry, które odrzucają swoim wyglądem, zaś po stronie symbolizowanego przez lwa Aslana stoją piękne i dostojne stworzenia – jednorożce, nimfy, gryfy, byki, niedźwiedzie czy ptaki. W odróżnieniu od Jadis i jej świty reprezentanci dobra wykazują się poświęceniem wobec siebie, o czym najdobitniej świadczy ofiara życia, jaką ponosi Aslan, aby uratować Edmunda przed śmiercią z rąk kłamliwej Białej Czarownicy. Dobro w ujęciu C. S. Lewisa to szlachetność, przyjaźń, wspólnota i lojalność, zaś zło to niegodziwość, okrucieństwo, zdrada, egoizm i cynizm.

Ostateczna bitwa pomiędzy dobrem a złem odbywa się w krainie zwanej Beruną, gdzie stają naprzeciwko siebie opozycyjne armie – okrutnych i odpychających stworów służących Jadis oraz godnych i honorowych obrońców Narnii pod dowództwem Piotra. Kończy się ona zgładzeniem Czarownicy i zwycięstwem sił dobra wspieranych przez lwa Aslana. Warto zauważyć, że w walka dobra ze złem odbywa się w utworze również w wymiarze jednostkowym i dotyczy Edmunda, który początkowo za sprawą zatrutego ptasiego mleczka ulega Jadis, aby następnie dzięki poświęceniu Aslana i swojego rodzeństwa zostać zbawionym i uświadomić sobie, jak wielki błąd popełnił.

Podsumowując, powieść „Lew, czarownica i stara szafa” ukazuje odwieczną walkę dobra ze złem, dając do zrozumienia, że w konsekwencji, co by się nie działo, to dobro zawsze pokona zło, nawet jeśli początkowo zło ma przewagę i może się wydać, że nie ma szans na jego przezwyciężenie.

Hobbit, czyli tam i z powrotem

W analizie nie może zabraknąć klasyka gatunku literatury fantastycznej i jej wielkiego popularyzatora – Johna Tolkiena. Walka dobra ze złem jest jednym z głównych tematów jego twórczości, o czym świadczy m.in. powieść „Hobbit, czyli tam i z powrotem”. Oparte na motywie podróży dzieło przedstawia wyprawę jednego hobbita – Bilba Bagginsa – i grupy krasnoludów do Samotnej Góry, gdzie pod czujnym okiem smoka Smauga spoczywa odebrany krasnoludom skarb. Walka dobra ze złem rozgrywa się pomiędzy tymi dwoma konfrontującymi się siłami – drużyną Bilba i smokiem Smaugiem.

Po stronie dobra stają również wszystkie postaci pomagające hobbitowi i krasnoludom, czyli m.in. ludzie, elfy i wspomniany Gandalf, zaś po stronie zła szkaradne potwory przeszkadzające głównym bohaterom w realizacji misji, czyli gobliny, pająki czy wargowie. Walka przybiera tu formę pojedynków i bitew, począwszy od niewielkich potyczek w lesie z pająkami, skończywszy na wieńczącej dzieło Bitwie Pięciu Armii. Co ważne, w obliczu walki ze złem następuje pojednanie ludzi i krasnoludów, którzy pomimo wielu niesnasek decydują się stanąć ramię w ramię, aby pokonać Smauga i jego sprzymierzeńców.

Należy zauważyć, że postaci oraz istoty reprezentujące zło są odrażające zarówno pod względem fizycznym, jak i charakterologicznym – ich brzydota zewnętrzna współgra z negatywnymi cechami osobowościowymi – chciwością, głupotą, cynizmem i bezwzględnością. W ten sposób można scharakteryzować wszystkich bohaterów wspierających Smauga. Podstępne zło jest jednocześnie groźne i nieprzewidywalne, ponieważ cały czas czai się do ataku i czyha na odpowiedni moment, aby pokonać przeciwników, czego dowodzi napad goblinów rozpoczynający Bitwę Pięciu Armii.

Z kolei reprezentanci dobra to postaci szlachetne i gotowe do największego poświęcenia w imię walki ze złem, o czym świadczy ofiara życia poniesiona przez Thorina oraz braci Kili i Fili. Ich śmierci daje również do zrozumienia, że walka ze złem wymaga ofiar i heroizmu. Ostatecznie siły dobra zwyciężają tę odwieczną walkę, zabijając Smauga i odbierając mu skarb.

Władca Pierścieni

Trzyczęściowa powieść Johna Tolkiena zatytułowana „Władca Pierścieni” należy do najbardziej rozpoznawalnych i najlepiej ocenianych dzieł w kategorii fantasy, które odcisnęły bardzo silne piętno na całym gatunku. Walka dobra ze złem staje się w tym przypadku najistotniejszym elementem powieści kreującym fabułę. Dotyczy ona bowiem wojny pomiędzy złym Sauronem i jego sługami a dobrą Drużyną Pierścienia i jej sprzymierzeńcami. Wojna toczy się o tytułowy Jedyny Pierścień – artefakt pozwalający na władanie nad światem, który Drużyna Pierścienia z Frodem na czele chce zniszczyć, aby nie dostał się w ręce Sarumana pragnącego go posiadać na własność.

Co istotne, tak jak w poprzednich utworach, tak i tu reprezentanci zła to istoty odpychające, kłamliwe, zdradliwe i okrutne, czego dowodzą orkowie, Nazgule czy trolle. Odrażający jest nie tylko ich zniekształcony wygląd, ale też brutalne i bezlitosne zachowanie. Armia Saurona dąży do zabicia Froda oraz innych członków Drużyny Pierścienia, dlatego aby pokonać zło, muszą oni zaryzykować zdrowie i życie. W ich szeregach, jak również wśród istot pomagających im, znajdują się szlachetne, dumne i godne stworzenia, takie jak elfy, entowie czy hobbici. Reprezentująca dobro Drużyna Pierścienia jest w swoich dążeniach nad wyraz wytrwała i zdeterminowana, co wraz z lojalnością, wzajemnym poświęceniem i gotowością do pomocy sprawia, że w końcu osiąga cel i pokonuje Saurona.

We „Władcy Pierścieni” walka dobra ze złem często odbywa się na polu bitwy i kończy się śmiercią setek bohaterów, przy czym nierzadko giną reprezentanci dobra, jak chociażby Boromir zaatakowany przez orków. W powieści Tolkiena walka dobra ze złem ma jednak również wymiar indywidualny i polega na starciu tych dwóch wartości etycznych w umysłach bohaterów. Najwyraźniej widać to na przykładzie Golluma, czyli dawnego Smeagola, który prowadzi wewnętrzną walkę z pokusami sugerującymi mu odebranie Jedynego Pierścienia i zabicie Froda oraz sugestiami podpowiadającymi, że powinien pokornie służyć swojemu panu. Gollum rozmawia sam ze sobą, rozważając, czy iść drogą zła, a więc zdrady i zbrodni, czy dobra, czyli posłuszeństwa i pomocy.

Również w przypadku Boromira odbywa się wewnętrzna walka dobra ze złem, związana z wizją posiadania pierścienia i odebrania go Frodowi, która ściera się z etosem rycerskim nakazującym lojalność wobec swojego pana. Ową wewnętrzną walkę Boromira najlepiej widać w scenie na wzgórzu Amon Hen, kiedy zło w nim przeważa i w związku z tym atakuje Froda, chcąc odebrać mu Jedyny Pierścień.

Podsumowanie

Motyw walki dobra ze złem napędza fabułę dzieł z literatury fantasy i jest głównym wątkiem, wokół którego dzieje się akcja. Pomimo że owa walka jest trudna i wymaga ogromnego poświęcenia, w ostatecznym rozrachunku zawsze wygrywa dobro, nawet jeśli zło ma początkowo przygniatającą przewagę. Walka dobra ze złem polega na starciu bohaterów i sił reprezentujących przeciwstawne wartości, którzy są zaprezentowani na zasadzie kontrastu. Wszak reprezentanci dobra są szlachetni, lojalni, prawdomówni i piękni, zaś reprezentanci zła – odrażający, brzydcy, kłamliwi, okrutni i cyniczni.

Motyw walki dobra ze złem wpisuje się wobec tego w dualistyczną koncepcję świata, tak charakterystyczną dla literatury fantasy. Warto zauważyć, że walka dobra ze złem odbywa się nie tylko na polu bitwy lub podczas magicznych potyczek, ale również w umysłach bohaterów prowadzących wewnętrzne starcie pomiędzy wartościami dobra i zła. Należy również podkreślić, że za każdy razem zwycięską ręką z walki wychodzą siły dobra.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Enuma eliš czyli Opowieść babilońska o powstaniu świata, oprac. Bednarek Bogusław, Bromski Józef, Wrocław, Wydaw. Wacław Bagiński, 1998, ISBN 9788386480463,
2) Indra, dostęp online: http://www.himalaya-wiki.org/index.php?title=Indra, 23.03.2013,
3) Lewis Clive Staples, Opowieści z Narnii – tom 1 – lew, czarownica i stara szafa, Warszawa, Media Rodzina, 2008, ISBN 9788372781758,
4) Rowling Joanne, Harry Potter i kamień filozoficzny, Warszawa, Media Rodzina, 2000, ISBN 9788372780003,
5) Tolkien John Ronald Reuel, Hobbit, czyli tam i z powrotem, Warszawa, Amber, 2011, ISBN 9788324139514,
6) Tolkien John Ronald Reuel, Władca Pierścieni, Warszawa, Czytelnik, 1981.

II Literatura przedmiotu:
1) Dobro, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 80-82,
2) Kochanowicz Rafał, Fantastyczne perspektywy, Polonistyka, 2000, nr 1, s. 43-47,
3) Nosowska Dorota, Walka dobra ze złem w utworach literackich różnych epok : omów na wybranych przykładach, Cogito, 2011, nr 6, s. 46-47,
4) Ślósarska Joanna, Rozum, transcendencja i zło w literaturze, Warszawa, PWN, 1992, ISBN 8301104279, s. 244-251,
5) Zło, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 838952239X, s. 429-431.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw walki dobra ze złem to najważniejszy wątek utworów fantasy, wokół którego koncentruje się akcja.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mitologia indoeuropejska: walka pomiędzy ogromnym smokiem zalegającym na globie i uniemożliwiającym dostęp do wody a dobrym bogiem burzy, która została wygrana przez tę drugą postać.
b) Mitologia babilońska: fizyczna walka pomiędzy okrutnym smokiem Tiamatem a dobrym bogiem Mardukiem, która zostaje wygrana przez siły dobra.
c) Harry Potter i Kamień Filozoficzny: starcie pomiędzy reprezentującym dobro Harrym Potterem a okrutnym czarnoksiężnikiem Lordem Voldemortem, który reprezentuje zło.
d) Opowieści z Narni: Biała Czarownica i jej armia jako okrutni i despotyczni reprezentanci zła, wobec których przeciwstawia się dobry Aslan wraz ze swoimi sprzymierzeńcami.
e) Hobbit, czyli tam i z powrotem: Bilbo i jego kompania jako reprezentacji sił dobra, które przeciwstawiają się złu symbolizowanemu przez smoka Smauga i jego popleczników.
f) Władca Pierścieni: walka dobra ze złem rozgrywająca się pomiędzy Drużyną Pierścienia i jej sojusznikami a Sauronem oraz jego okrutną armią.

3. Wnioski:
a) W walce dobra ze złem w ostatecznym rozrachunku zawsze wygrywa dobro.
b) Walka dobra ze złem polega na starciu bohaterów i sił reprezentujących przeciwstawne wartości, którzy są zaprezentowani na zasadzie kontrastu.
c) Walka dobra ze złem odbywa się również w umysłach bohaterów prowadzących wewnętrzne starcie pomiędzy wartościami dobra i zła.
d) Motyw walki dobra ze złem wpisuje się w dualistyczną koncepcję świata prezentowaną przez literaturę fantasy.