Funkcja i rola tytułu i motta w dziele literackim

Tytuł i motto utworu literackiego pełnią bardzo ważną funkcję w kontekście jego odbioru. Mogą wskazywać na treść danego dzieła, określać jego wydźwięk, podpowiadać tematykę czy podkreślać nastrój, z jakim będziemy mieli do czynienia podczas czytania. Przykłady tego typu tytułów to chociażby „Zmierzch”, „Cień wiatru”, „Ojciec Chrzestny” czy „Zbrodnia i kara”. W niektórych przypadkach zdarza się jednak, że pisarze sięgają po przewrotne i na pierwszy rzut oka mało zrozumiałe tytuły lub motta, które dopiero po zapoznaniu się z dziełem nabierają sensu.

Na potwierdzenie tej tezy wystarczy wspomnieć chociażby o „Ptaśku”, „Władcy Much” czy „Dziesięciu małych murzynkach”. Podczas swojej prezentacji zamierzam dokładniej przyjrzeć się tytułom i mottom poszczególnych dzieł literackich, rozpatrując, jaką rolę one pełnią i analizując je w kontekście interpretacji danego utworu literackiego.

Dżuma

Powieścią godną omówienia w kontekście tematu jest „Dżuma” Alberta Camusa. Na pierwszy rzut oka tytuł wydaje się oczywisty, gdyż mówi o treści książki. Wszak utwór jest poświęcony tej śmiercionośnej chorobie, więc mogłoby się wydawać, że nie ma w nim nic nadzwyczajnego. Nic bardziej mylnego, ponieważ dosłowne znaczenie tytułu to tylko jedna z kilku możliwych interpretacji. Dżumę da się bowiem rozpatrywać również w innych kategoriach, takich jak wojna.

Wiele wskazuje na to, że tę śmiercionośną chorobę można interpretować właśnie jako nawiązanie do wojny, o czym świadczy bezradność ludzi wobec tego kataklizmu oraz wszechobecne, niczym niezawinione cierpienie i śmierć. Dżumę można rozumieć również jako zło tkwiące w człowieku. W tym kontekście należy domniemywać, że poprzez takie zaprezentowanie tytułu autor chciał uświadomić nam, że zło tkwi w każdym człowieku, bez względu na to, kim się jest. Dżumę da się rozpatrywać też pod kątem absurdu; jest ona czymś tak niedorzecznym, że aż nierzeczywistym.

O tym, że znaczenie tytułu można rozpatrywać na wiele sposobów, o których powiedziałem przed chwilą, świadczy motto powieści mówiące, że rozsądną rzeczą jest ukazać jakiś rodzaj uwięzienia poprzez inny. Mając na uwadze to zdanie, wydaje mi się, że najbardziej trafnym skojarzeniem tytułu jest to związane z wojną. Jak więc widać, w „Dżumie” tytuł i motto pełnią funkcję uświadamiającą czytelnikowi, że należy rozpatrywać i analizować powieść na wielu płaszczyznach, a nie tylko na jednej, tej najbardziej oczywistej związanej ze śmiercionośną chorobą. Tytuł i motto dają nam zatem do zrozumienia, że utwór Camusa to powieść-parabola o przesłaniu głębszym niż to powierzchowne.

Konrad Wallenrod

Kolejnym utworem, który chciałbym dziś omówić, jest „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. Motto jest cytatem pochodzącym z dzieła włoskiego filozofa Nicollo Machiavellego i brzmi:

Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem.

Owo motto ma na celu uświadomienie czytelnikowi, że istnieją dwie metody walki: jedna związana z postawą lisa, a druga z zachowaniem lwa. Jak można się domyślać, ta pierwsza metoda, symbolizowana przez lisa, postuluje walkę poprzez spryt, cwaniactwo, knucie i intrygi, natomiast metoda lwa polega na otwartej wojnie, podczas której wykorzystuje się odwagę, męstwo i siłę. Zasadność posłużenia się tym mottem obrazuje fakt, że treść utworu przedstawia historię tytułowego bohatera, który walczy z Zakonem Krzyżackim, wykorzystując w tym celu podstęp, kłamstwo, spryt, zdradę i intrygę. Konrad Wallenrod nie ma bowiem wyboru – jeśli chce uratować swój kraj przed najeźdźcą, musi posłużyć się takimi haniebnymi metodami.

Zakon Krzyżacki jest za silny, dlatego bohater byłby bez szans w otwartej i uczciwej walce. Motto ma zatem na celu rozgrzeszenie go i pokazanie, że metoda walki na lisa jest uprawomocniona, gdy nie ma innej możliwości walki. Trzeba również pamiętać o tym, że Konrad Wallenrod wykorzystywał metodę lisa w imię wyższych wartości, takich jak wolność ojczyzny, co jeszcze bardziej go usprawiedliwi. Ponadto motto można traktować jako swoiste ukazanie tragizmu Konrada Wallenroda. Wszak żaden z jego wyborów nie jest dobry, ponieważ obranie metody walki na lisa jest niezgodne z rycerskim etosem, natomiast wybranie metody walki lwa skazuje go z góry na porażkę. Dzięki mottu czytelnik ma świadomość, że w takich przypadkach haniebna i niehonorowa metoda walki lisa jest w pełni usprawiedliwiona i nie można mieć Konradowi Wallenrodowi za złe, że się nią posłużył.

Inny świat

Tytuł odgrywa równie dużą rolę w utworze Gustawa Herlinga-Grudzińskiego „Inny świat”. Inspiracją dla autora była powieść Fiodora Dostojewskiego „Zapiski z martwego domu”, którą Grudziński czytał podczas pobytu w sowieckim obozie. Stanowiła ona natchnienie dla pisarza i to właśnie z niej zaczerpnął swoje motto brzmiące:

Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy.

Owo motto wraz z tytułem mają za zadanie wprowadzić czytelnika w inny świat, który jest zupełnie odmienny od normalnej, znanej każdemu z nas rzeczywistości. Motto i tytuł dają nam do zrozumienia, że w świecie sowieckich łagrów wszystko jest inne i tak absurdalne, że aż nierealne. W łagrach ludzie, choć żywi, to w sensie moralnym i psychicznym są martwi. Cierpienie, ból, nienawiść, tortury, rozpacz i podłość to rzeczy codzienne i całkowicie normalne w tej okrutnej rzeczywistości. W sowieckich obozach pracy nie obowiązują żadne zasady moralne ani etyczne. Wszystko jest odwrócone do góry nogami i nic nie wygląda normalnie.

Liczy się jedynie przetrwanie, przez co człowiek staje się zwierzęciem kierującym się instynktem, a nie istotą myślącą i podejmującą decyzje pod wpływem rozumu bądź emocji. Łagry zmuszają więźniów do dbania wyłącznie o siebie, jeśli chce się przeżyć. Pozwalają na zachowanie jedynie resztek godności, które i tak bardzo trudno obronić w tak trudnych i okrutnych warunkach. To jest właśnie ten inny świat — tak odległy, lecz jednocześnie tak bliski; tak zwierzęcy, a przecież całkowicie ludzki; tak beznadziejny i zmuszający do ciągłej walki o przetrwanie. Świat kompletnie inny niż ten, który znamy na co dzień.

Medaliony

Ostatnim omówionym dziś przeze mnie dziełem będą „Medaliony” Zofii Nałkowskiej. Wyjaśnienie tytułu odnajdujemy w jednym z opowiadań wchodzących w skład cyklu, a mianowicie w „Kobiecie cmentarnej”. Pojawia się tam następujący tekst:

Później przyszedł czas, gdy na cmentarz spadały pociski. Posągi i medaliony potłuczone leżały wzdłuż alei. Groby z otwartymi wnętrzami ukazały w pękniętych trumnach swoich umarłych.

Daje on do zrozumienia, że tytułowe medaliony to tak naprawdę swoisty pomnik złożony w hołdzie ofiarom wojny. Dzięki nim ludzie nie zapomną o okrucieństwach, jakie spotkały wszystkich więźniów oraz inne osoby, które straciły życie w wyniku największego konfliktu zbrojnego w dziejach. Jeśli chodzi o motto, to pojawia się ono na początku utworu i brzmi:

ludzie ludziom zgotowali ten los

Mamy zatem do czynienia z czasem przeszłym, co znaczy, że wszystkie okrucieństwa zostały już dokonane i nie da się ich w żaden sposób cofnąć – można jedynie postarać się o nich nie zapomnieć. To niedługie zdania pokazuje, że za zbrodnie wojenne nie jest winny nikt inny, jak tylko człowiek. To właśnie ludzie traktowali siebie z takim okrucieństwem, zadając sobie niewyobrażalną ilość bólu. Należy zaznaczyć, że Nałkowska w motto nie mówi o tym, kto był ofiarą, a kto oprawcą; podkreśla jedynie ludzki aspekt tych wszystkich zbrodni, jakie zostały dokonane podczas wojny. To ludzie są winni śmierci milionów niewinnych osób, którzy w żaden sposób nie przyczynili się do tego, aby spotkał ich taki los. Wszystko to ma nam uświadomić motto obecne na pierwszej stronie „Medalionów”.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie utworów, tytuły i motta pełnią funkcję wprowadzenia do poszczególnych dzieł. Uświadamiają odbiorcy, jak ma je odczytywać i w jaki sposób należy do nich podejść. Są namiastką treści obecnej w środku poszczególnych książek i przybliżają ich kształt. Tytuł i motto oddają również zamysł autorów i to, w jaki sposób oni traktują swoje dzieła.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Camus Albert, Dżuma, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2003, ISBN 8306030253,
2) Grudziński Herling-Gustaw, Inny świat, Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2009, ISBN 9788308040249,
3) Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8386740639,
4) Nałkowska Zofia, Medaliony, Wrocław, Siedmioróg, 2004, ISBN 8372543712.

II Literatura przedmiotu:
1) Lementowicz Urszula, Dżuma Alberta Camusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581924, s. 39-43,
2) Lementowicz Urszula, Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Lublin, Biblios, 2013, ISBN 9788386581993, s. 37-46,
3) Lementowicz Urszula, Medaliony Zofii Nałkowskiej, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581832, 43-46,
4) Wilczycka Danuta, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581467, s. 31-34.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Tytuł i motto mówią wiele o poszczególnych utworach literackich.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Dżuma”: wiele znaczeń tytułu, o którym motto mówi, że można go rozpatrywać na kilka różnych sposobów.
b) „Konrad Wallenrod”: motto utworu jako usprawiedliwienie dla haniebnych metod, jakimi posługuje się tytułowy bohater.
c) „Inny świat”: motto i tytuł uświadamiające czytelnikowi, że świat sowieckich łagrów całkowicie różni się od normalnej rzeczywistości.
d) „Medaliony”: tytuł dający do zrozumienia, że cykl opowiadań Nałkowskiej to pewnego rodzaju pomnik dla ofiar wojny; motto pokazujące, że wszelkie cierpienia wojny zostały wyrządzone tylko i wyłącznie przez ludzi.

3. Wnioski:
a) Tytuł i motto stanowią wprowadzenie do utworu i przybliżają jego treść.
b) Tytuł i motto pokazują, w jaki sposób należy interpretować poszczególne utwory.
c) Tytuł i motto dają pojęcie o tym, w jaki sposób autor traktuje swój utwór.