Motyw brzydoty i jego funkcje w literaturze i filmie

To, czy literatura i sztuka powinny w swoich dziełach odwoływać się do brzydoty, jest kwestią dyskusyjną i kontrowersyjną. Z jednej strony brzydota i wszystko, co z nią związane, jest częścią ludzkiego życia, lecz patrząc z innej perspektywy, nie jest to zbyt pozytywny aspekt naszej egzystencji, dlatego też może wydawać się, że lepiej, aby sztuka od niego abstrahowała.

Nie wdając się w dyskusję słuszności odwoływania się do brzydoty, trzeba zaakceptować, że poruszanie tego tematu przez artystów jest faktem. Duża ilość odwołań do brzydoty wskazuje, że jest moda, która w mniejszym lub większym stopniu występuje w każdej epoce. W tym kontekście warto się zastanowić, w jakim celu wykorzystuje się ten motyw i jakie funkcje pełni w poszczególnych dziełach.

Kwiaty zła

Wiersz Charlesa Baudelaire zatytułowany „Padlina” pochodzi ze zbioru „Kwiaty zła”. Sytuacja liryczna ukazuje dwoje zakochanych ludzi. Mężczyzna to podmiot liryczny przypominający ukochanej, jak pewnego pięknego, ciepłego, letniego dnia widzieli rozkładające się zwłoki jakiejś kobiety. Osoba mówiąca dokładnie i w bardzo bezpośredni sposób opisuje ten makabryczny obraz, bez większych emocji mówiąc o larwach i robakach wychodzących z cuchnących zwłok, stęchłej krwi czy ropiejących ranach atakowanych przez hordy much. Jego opis można określić jako bardzo dosadny i wręcz wulgarny.

Skończywszy mówić o rozkładającym się ciele, podmiot liryczny znienacka oświadcza ukochanej, że również ona będzie znajdować się w tak makabrycznym stanie, mimo że teraz jest piękna i młoda. Widać zatem, że w „Padlinie” Charlesa Baudelaire’a brzydota ma za zadanie pokazać przemijalność ludzkiego życia. Za jej pomocą poeta uświadamia czytelnikowi, że każdego z nas dosięgnie śmierć, nawet jeśli nie zdajemy sobie z tego sprawy. Taka, a nie inna funkcja w utworze tego twórcy wynika z faktu, że tworzył on w okresie Młodej Polski, zwanej również dekadentyzmem. Był to kierunek, którego przedstawiciele z powodu obaw przed przyszłością skupiali się przede wszystkim na pesymistycznych aspektach ludzkiego życia, czego dobitnym przykładem jest wiersz „Padlina”.

Moralność pani Dulskiej

Inne godne omówienia w kontekście tematu dzieło pochodzące z okresu Młodej Polski to „Moralność Pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. W tym przypadku mamy do czynienia nie z dekadentyzmem, a z naturalizmem połączonym z realizmem, czyli z ujęciem zjawisk społecznych i przyrodniczych w taki sposób, aby jak najbardziej przypominały stan rzeczywisty. Autorka ukazuje codzienność mieszczańskiej rodziny, w której despotyczne rządy sprawuje tytułowa bohaterka. Jej dewizą życiową jest moralność na pokaz, czyli pranie brudów we własnym mieszkaniu, co wiąże się z hipokryzją, cynizmem i obłudą.

Aniela Dulska to postać całkowicie negatywna, której krytyczna postawa zostaje zaprezentowana nie tylko przez poszczególne zachowania i sytuacje, ale również poprzez jej niechlujny wygląd oraz ohydny obraz mieszkania. Brzydota Anieli objawia się w postaci niedbałego stroju, papilotów na głowie oraz noszenia brudnych i podartych ubrań. Z kolei brzydota mieszkania wynika z powszechnego bałaganu i kurzu zalegającego w kątach. W dramacie Zapolskiej brzydota zewnętrzna miesza z osobowością domowników i stanowi uzupełnienie dla ich obłudnego charakteru.

W „Moralności Pani Dulskiej” brzydota pełni zatem funkcję krytyki rodziny tytułowej bohaterki. Za jej pomocą Zapolska pokazuje, jak zniszczeni moralnie są Dulscy, a w szczególności Aniela. Posługiwanie się brzydotą paradoksalnie ma ową brzydotę wyeliminować, demaskując ją i pokazując, jakimi ludźmi w rzeczywistości są mieszczanie, którzy w oczach Zapolskiej byli bardzo negatywną warstwą społeczną.

Zew Cthulu

Jedno z opowiadań Howarda Philipsa Lovecrafta wchodzących w skład zbioru „Zew Cthulu”, zatytułowane „Koszmar w Dunwich”, przedstawia pewne zapomniane miasteczko, gdzie mieszkają szkaradni ludzie o odrażającym wyglądzie. Są oni zdegenerowani zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym, co wynika z faktu, że na terenie Dunwich często zawierano małżeństwa pomiędzy spokrewnionymi ze sobą osobami, w efekcie czego potomstwo przychodziło na świat w stanie upośledzonym.

Kazirodztwo, otępiałość intelektualna, morderstwa i inne okrutne czyny są dla tych ludzi na porządku dziennym, gdyż nie potrafią oni obiektywnie ocenić swojego zachowania ani przewidzieć, jakie będą jego efekty. Nic więc dziwnego, że również ich miasto jest kompletnie zdegenerowane, co objawia się poprzez panujący w nim smród i podupadające domy. Wśród nich mieszkają państwo Whateley, których syn o imieniu Wilbur i jego historia stanowią ważną część fabuły opowiadania. Ów bohater jest ohydnym monstrum o posturze człowieka, który ma zniekształcone ciało oraz twarz i z wyglądu przypomina zwierzę.

Skórę ma podobną do aligatora lub krokodyla, na plecach białe i czarne plamy, z brzucha wyrastają mu liczne macki, a od pasa w dół cały jest pokryty sierścią. Narrator dokładnie opisuje scenę jego śmierci, jeszcze bardziej uwydatniającej jego brzydotę. Zarówno w jego przypadku, jak i u innych mieszkańców Dunwich brzydota stanowi konsekwencję nieuporządkowanego życia w społeczności wiejskiej, która nie potrafi sobą zarządzać. Brzydota uwydatnia negatywne cechy mieszkańców, pokazuje ich grzeszność i stanowi efekt powszechnego kazirodztwa panującego w Dunwich, dlatego można stwierdzić, że za jej pomocą Howard Philips Lovecraft krytykuje tego typu postępowanie.

Sny w domu wiedźmy

Innym utworem tego autora, w którym można wyodrębnić estetykę brzydoty, jest opowiadanie „Sny w domu wiedźmy” wchodzące w skład zbioru „Coś na progu”. Przedstawia ono historię pewnego młodego studenta matematyki poszukującego cichego lokum, aby móc w spokoju dokończyć pracę magisterską. Kiedy to mu się udaje i początkowo wydaje się, że wszystko idzie bez najmniejszych problemów, nic nie wskazuje na to, że spotka go przykra niespodzianka.

Mianowicie okazuje się, że koszmary senne z obrzydliwym szczurem o ludzkiej postaci i złowrogą wiedźmą w roli głównej są rzeczywistością, z której nie zdawał sobie sprawy. Są to szkaradne postaci, w co w szczególności celuje szczur. Wzbudzają one w czytelniku odrazę i wręcz przerażenie, gdyż ich brzydki wygląd komponuje się z wewnętrznym złem. Funkcją, jaką ma w „Sny w domu wiedźmy” do wykonania brzydota, jest stworzenie klimatu grozy, gdyż dzieło to uznawane je za horror. Za pomocą odrażających postaci autor straszy czytelnika i wzbudza w nim poczucie przerażenia.

Malowany ptak

„Malowany ptak” Jerzego Kosińskiego opisuje historię pewnego sześcioletniego żydowskiego chłopca porzuconego na wsi przez rodziców, gdzie miało być bezpieczne i uchronione przed konsekwencjami wojny. Mimo że intencje rodziców były szczodre, rzeczywistość je mocno skorygowała, gdyż mieszkanie na wsi okazało się dla dziecka pasmem cierpień i nieszczęść wynikających z brutalnego traktowania przez mieszkańców, którzy nie akceptują odmienności. Przebywając w różnych miejscach i wielu rodzin wiejskich, chłopak spotyka się z odrażającymi sytuacjami, takimi jak zbiorowe gwałty na bezbronnych kobietach, współżycie ludzi ze zwierzętami, perwersyjne czynności fizjologiczne wykonywane nawet przez mnichów czy brutalne pobicia, a nawet morderstwa.

Wszystkie te okrutne sceny są ukazane w bardzo dosadny, wręcz naturalistyczny sposób, dlatego bez wątpienia można stwierdzić, że w „Malowanym ptaku” mamy do czynienia z estetyką brzydoty. Jeśli chodzi o jej funkcję, to w moim mniemaniu za jej pomocą Kosiński krytykuje zacofanie i bezmyślność ludzi mieszkających na wsi. Poprzez takie, a nie inne sceny autor chce zwrócić uwagę, jak wiele zła jest w ich zachowaniu.

Władca Pierścieni: Powrót Króla

Jedna z postaci pojawiających się w filmie „Władca Pierścieni: Powrót Króla” to Gollum, dawniej znany jako Smeagol. Jest to obrzydliwa i zwyrodniała kreatura, która w przeszłości była człowiekiem. Metamorfoza została spowodowana przez to, że pod wpływem chciwości i żądzy władzy Smeagol zabił swojego przyjaciela, gdyż ten złowił Jedyny Pierścień będący źródłem najwyższej mocy. Dzięki niemu Smeagol mógł znikać i dokonywać kradzieży, za co został wypędzony ze swojej społeczności i zamieszkał w Górach Mglistych.

Z powodu samotności i ciągłej obecności pierścienia hobbit Smeagol zamienił się w odrażającego stwora Golluma. Mając na uwadze powyższą historię, można stwierdzić, że poprzez brzydotę reżyser zwraca uwagę na problem kary za grzechy. Metamorfoza w ohydną kreaturę wynika bowiem z haniebnych czynów, jakie dokonał Smeagol. We „Władcy Pierścieni” brzydota pełni zatem funkcję moralizatorską i dydaktyczną.

Podsumowanie

Brzydota jest popularnym temat, do którego często odwołują się artyści różnych epok. Ta kategoria estetyczna pełni w poszczególnych dziełach różne funkcje, ściśle związane z przesłaniem danego utworu. Niekiedy tworzy klimat grozy, tak jak w „Snach w domu wiedźmy”, w innych przypadkach służy do krytyki określonych zachowań i grup społecznych, czego przykładami są dzieła „Moralność Pani Dulskiej”, „Malowany ptak” i „Koszmar w Dunwich”, a także pozwala odnieść się do przemijalności ludzkiego życia oraz kary za grzechy, o czym świadczy wiersz Padlina i film „Władca Pierścieni”.

Sposób ukazywania brzydoty bazuje na powoływaniu do życia szkaradnych postaci oraz opisywaniu brutalnych oraz makabrycznych scen i zwyrodniałych, często nierzeczywistych istot. Z kolei duża liczba odwołań do tego tematu i uniwersalność jego prezentacji, a także funkcje, jakie pełni, mogą być potwierdzeniem, że brzydota w kulturze to powszechna moda.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Charles Baudelaire, Padlina [w:] Charles Baudelaire, Kwiaty zła, wyd. 1, Kraków, 2005, ISBN 83-738-9890-5.
2. Jackson Peter, Władca Pierścieni : Powrót Króla, Nowa Zelandia/USA, Warner Bros, 2003.
3. Kosiński Jerzy, Malowany ptak, Warszawa : Czytelnik, 1990. ISBN 83-07-01959-1.
4. Lovecraft Howard Philips, Zew Cthulu, przekł. R. Grzybowska, Warszawa : Czytelnik 1983. Koszmar w Dunwich, s. 260, 262-263, 278-279.
5. Lovecraft Howard Philips, Coś na progu, Poznań : Zysk i S-ka, 1999. Sny w domu wiedźmy, s. 114-139.
6. Zapolska Gabriela, Moralność Pani Dulskiej, Łódź : Wydawnictwo Łódzkie, 1974. ISBN 83-218-0307-5.

II Literatura przedmiotu:
1. Eco Umberto, Historia brzydoty: przykład zbiorowy, Poznań : Dom Wydawniczy Rebis, 2007. Wiedźma, s. 262
2. Sławiński Janusz, Słownik terminów literackich, Warszawa : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989. [brzydota, s. XXX, turpizm s. XXX]
3. Żak Stanisław, Słownik – kierunki, szkoły, terminy literackie, wyd. 1, Kielce : Wydawnictwo Pedagogiczne ZG ZNP, 1991. [brzydota, s. XXX, teatr absurdu, s. XXX]

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Brzydota to jeden z elementów często pojawiających się w tekstach kultury, za pomocą którego artyści osiągają określone cele i uzyskują odpowiednie wrażenia.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Padlina”: obraz rozkładającego się ciała kobiety jako sposób na podjęcie dywagacji na temat przemijalności ludzkiego życia.
b) „Moralność Pani Dulskiej”: brzydota w wyglądzie i zachowaniu bohaterów sposobem na krytykę mieszczaństwa.
c) „Koszmar w Dunwich”: odrażające postaci mieszkańców miejscowości jako czynnik pozwalający na krytykę społeczności wiejskich.
d) „Sny w domu wiedźmy”: szkaradne postaci wiedźmy i szczura o ludzkiej posturze jako elementy tworzące nastrój grozy.
e) „Malowany ptak”: pełne brzydoty, odrażające i brutalne zachowanie mieszkańców wsi jako sposób na ich krytykę.
f) „Władca Pierścieni: Powrót Króla”: szkaradny Gollum postacią, za pomocą której autor odnosi się do kwestii kary za grzechy.

3. Wnioski:
a) Funkcja brzydoty zależy od wymowy danego dzieła.
b) Sposób prezentacji brzydoty bazuje na kreacji odrażających postaci i makabrycznych sytuacji.
c) Brzydota to popularny temat, do którego często odwołują się artyści różnych epok.