Motyw kłamstwa w literaturze

Czy prawda jest zawsze lepsza niż kłamstwo? Według mnie nie – nie w każdej sytuacji bowiem warto być całkowicie szczerym. W niektórych przypadkach lepiej nie powiedzieć prawdy bądź nawet skłamać. Lecz które to są te niektóre przypadki? Kto ma prawo oceniać, kiedy wolno wprowadzać innych świadomie w błąd, a kiedy nie? Te kwestie są bardzo trudne do rozstrzygnięcia i tylko od nas zależy, jak je rozwiążemy. Tego typu dylematy są często obecne w życiu, dlatego nie może dziwić fakt, że nierzadko odnosi się do nich również literatura. Przedstawia ona motyw kłamstwa w kontekście jego wpływu na życie człowieka.

Konrad Wallenrod

Jednym z ważnych dzieł, które traktują o kłamstwie, jest Mickiewiczowski dramat zatytułowany „Konrad Wallenrod”. Akcja dzieje się w średniowiecznej Litwie, lecz fabuła niewątpliwie dotyczy sytuacji Polski w XIX wieku. Ze względu na cenzurę Mickiewicz musiał osadzić akcję w realiach niemających związku z walką narodowowyzwoleńczą Polaków. Autor prezentuje sylwetkę tytułowego bohatera, patrioty, dla którego naród jest najważniejszą wartością w życiu. Potwierdzeniem tej tezy może być fakt, iż Wallenrod odrzuca miłość kobiety, którą kocha, tylko po to, aby móc walczyć o ojczyznę.

Widzimy zatem, jak Konrad podejmuje samotną bitwę z potężnym Zakonem Krzyżackim. Aby odnieść sukces, musi posługiwać się niemoralnym środkami, takimi jak na przykład sabotaż, szpiegostwo i kłamstwo. Wallenrod rozbija wroga od środka, raz po raz okłamując Krzyżaków, że jest jednym z nich. Powiedzenie prawdy doprowadziłoby bowiem do dekonspiracji i skończyłoby się dla niego śmiercią. Notoryczne posługiwanie się kłamstwem nie jest dla głównego bohatera utworu Mickiewicza łatwe, ponieważ przez to musi walczyć ze swoim rycerskim sumieniem, które nie godzi się na takie postępowanie.

Wallenrod jest w tragicznej sytuacji, niemającej dobrych rozwiązań. Rozbijanie od środka Zakon Krzyżacki, mordowanie w ukryciu rycerzy nieprzyjaciela i ciągłe okłamywanie wroga wyraźnie nie odpowiada tytułowemu bohaterowi dzieła Mickiewicza. Niemniej jednak Konrad nie ma innego wyjścia i tylko poprzez niemoralne kłamstwa może osiągnąć swój cel. Jak więc widać, Wallenrod, nagminnie posługując się nieprawdą, robi to dla wyższej wartości, jaką jest dobro ojczyzny.

Ma świadomość haniebności swych czynów, lecz jednocześnie wie, że jest to jedyna droga do osiągnięcia zamierzonego celu. Mając to na uwadze, uważam, że kłamstwo w wykonaniu Wallenroda jest usprawiedliwione i nie można mu wytykać tego, że się nim posługuje. Rycerz nie ma bowiem innego wyjścia. Tak jak w życiu, tak i w przypadku Konrada prawda nie zawsze jest jedynym i odpowiednim wyjściem.

Kamizelka

Podobnie można ocenić kłamstwo, które przedstawił w „Kamizelce” Bolesław Prus. Autor w swojej noweli przedstawia drugą stronę mówienia nieprawdy – tę dobrą i w niektórych sytuacjach lepszą niż bycie całkowicie szczerym. „Kamizelka” opowiada historię pewnego małżeństwa, które spotyka tragiczna sytuacja; męża dotyka bowiem nieuleczalna choroba. Lecz ten nie ma siły i odwagi, aby powiedzieć o tym swojej wybrance. W celu ukrycia beznadziejności sytuacji, w jakiej znajdują się kochankowie, oboje zaczynają się okłamywać.

Mianowicie mężczyzna każdego dnia przesuwa sprzączkę od paska, aby jego luba nie była świadoma, w jak złym jest stanie, ona zaś w tym samym celu skraca pasek. Bardzo trudno jednoznacznie ocenić postępowanie małżeństwa, lecz skłaniam się ku stwierdzeniu, że kłamstwo, jakim się oboje posługują, jest szlachetne i daje chwile – bądź co bądź ulotnego, ale jednak – szczęścia. Okłamując się nawzajem, stwarzają pozory normalności i oddalają od siebie myśl o nieuchronnej śmierci. Wzajemna nieszczerość z pewnością ma ogromny wpływ na życie małżeństwa i świadczy o ich wielkim uczuciu.

Według mnie ów wpływ jest pozytywny. Kłamstwo bowiem daje nadzieje i pozwala odsunąć myśli o okrutnej przyszłości. Nowela Prusa udowadnia, że w niektórych sytuacjach lepiej odsunąć od siebie prawdę i żyć w błogiej nieświadomości, niż katować się nieustannie myślami o beznadziejności zastanej sytuacji. Tak więc „Kamizelka” przedstawia pozytywny wpływ kłamstwa na postawy bohaterów, które jest usprawiedliwione wyższą wartością, jaką niewątpliwie jest miłość.

Dzika kaczka

Utwór Henryka Ibsena zatytułowany „Dzika kaczka” opowiada historię Hjalmara i Giny – małżeństwa, które wiedzie spokojne i szczęśliwe życie. Jednak sytuacja diametralnie się zmienia, kiedy na drodze kochanków pojawia się Grzegorz. Mężczyzna, chcąc uczynić życie Hjalmara i Giny lepszym, wyjawia im prawdę dotyczącą tego, że kobieta przed piętnastoma laty miała romans, a ich córka prawdopodobnie pochodzi z nieprawego łoża. Prawda, którą poznaje Hjalmar, sprawia, że jego idealnie wyobrażenie na temat Giny legnie w gruzach.

Mężczyzna, nie mogąc się z nią pogodzić i nie umiejąc przyjąć jej do siebie, opuszcza żonę i wyrzeka się córki. Załamana młoda dziewczyna, nie radząc sobie z trudną sytuacją, jaka spotyka ją i jej rodzinę, postanawia popełnić samobójstwo. To sprawia, że Hjalmar całkowicie się załamuje i zaczyna żałować, że opuścił rodzinę. Henryk Ibsen w „Dzikiej kaczce” uświadamia czytelnikowi, że w niektórych sytuacjach lepiej żyć w nieświadomości niż znać okrutną prawdę, tym bardziej że w przypadku Ekdalów jest ona bardzo odległa i nie ma wpływu na funkcjonowanie rodziny.

Prawda wyjawiona przez Grzegorza doprowadza do tragicznych skutków, z których najpoważniejszym jest samobójcza śmierć córki Hjalmara. Zatem podobnie jak w „Konradzie Wallenrodzie” i „Kamizelce”, tak i w „Dzikiej kaczce” kłamstwo ma ogromny wpływ na działania bohaterów i okazuje się lepsze od niszczącej prawdy.

Zbrodnia i kara

Motyw kłamstwa pojawia się także w kolejnym dziele, które chciałbym omówić w kontekście tematu, czyli w „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego. Powieść Rosjanina opowiada historię pewnego studenta – Raskolnikowa – który nie mając środków na życie, decyduje się zabić pewną lichwiarkę w celu zabrania jej dość dużej sumy pieniędzy. Rozważając, czy dokonać zbrodni, młody mężczyzna dochodzi do wniosku, że jego życie i działania, które podejmie po morderstwie, przyniosą społeczeństwu lepsze skutki niż bezproduktywność lichwiarki.

Zatem widać, że Raskolnikow rozgrzesza się, uważając się za kogoś lepszego niż inni. Okłamuje sam siebie, aby pozbyć się wyrzutów sumienia, które dręczyłyby go, gdyby jedynym powodem, dla którego dokonuje morderstwa, była tylko kradzież. Raskolnikow, będąc wobec swojej osoby nieszczerym i nieobiektywnym, okłamuje sam siebie. To doprowadza do tragicznego finału, jakim jest okrutna zbrodnia popełniona na lichwiarce. Wobec prawa kobieta jest niewinna, lecz dla głównego bohatera powieści Dostojewskiego jej śmierć, która umożliwia mężczyźnie wzbogacenie się, a co za tym idzie możliwość edukacji, przyniesie społeczeństwu więcej dobrego niż lichwiarskie działania kobiety.

Jak więc widać, okłamywanie samego siebie przez Raskolnikowa ma ogromny wpływ na jego życie i w konsekwencji doprowadza do tego, że ten popełnia okrutną zbrodnię. Niemniej jednak w przeciwieństwie do poprzednich dzieł, które omówiłem, „Zbrodnia i kara” przedstawia kłamstwo w negatywnym świetle. Z całą pewnością – tego typu nieszczerość, jaką prezentuje Raskolnikow, jest zła i haniebna.

Proszę państwa do gazu

Jedno z opowiadań Tadeusza Borowskiego przedstawia historię więźniów, którzy są wiezieni do komór gazowych pod pretekstem kąpieli. Hitlerowcy, wmawiając niewinnym ofiarom, że po dostaniu się do obozu czeka ich lepsze życie, dają im złudną nadzieję na lepszą przyszłość. Z pełną świadomością okłamują więźniów co do swoich intencji. Okrucieństwa SS-manów dopełnia fakt, iż wiozą oni ofiary w karetkach Czerwonego Krzyża, co kojarzy się z wybawieniem i pomocą.

Przywiezieni do obozu więźniowie zostają odprowadzeni przez Niemców do komory gazowej. Lecz nie są tego świadomi, ponieważ Hitlerowcy wmawiają im, że to zwykła kąpiel. To okrutne kłamstwo ma sprawić, że ofiary nie zaczną panikować i próbować uciekać. Gdyby bowiem powiedziano im, że idą na pewną śmierć, zapewne większość z nich zaryzykowałaby i starała się uniknąć tego, co ich spotka. Za pomocą kłamstwa Hitlerowcy panują nad więźniami i nie dają im pretekstu do martwienia się o swoje życie.

Zatem kłamstwo ukazane w „Proszę państwa do gazu” ma ogromny wpływ na życie – a raczej na śmierć – bohaterów, którymi są ofiary. Z całą pewnością jest to kłamstwo haniebne, niegodne ludzkiej postawy; można je tylko i wyłącznie oceniać negatywnie. Niestety w obozach koncentracyjnych tego typu sytuacje były na początku dziennym.

Podsumowanie

Kłamstwo bardzo mocno wpływa na życie bohaterów. Nie zmienia to faktu, że jego ocena jest niejednoznaczna – raz jest ono jako lepsze od prawdy, co widać na przykładzie „Dzikiej kaczki”, „Konrada Wallenroda” i „Kamizelki”, innym razem jest ukazane w negatywnym kontekście, czego przykładami są „Zbrodnia i kara” i „Proszę państwa do gazu”. Warto także zaznaczyć, że posługiwanie się kłamstwem często podyktowane jest wyższymi wartościami, takimi jak ojczyzna czy miłość. Niemniej jednak najlepiej byłoby, gdyby w życiu nie trzeba nigdy było posługiwać się kłamstwem.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Borowski Tadeusz, [w:] Wybór opowiadań, Warszawa, Sara, 2004, Proszę Państwa do gazu, ISBN 8372970246,
2. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373273522,
3. Ibsen Henryk, Dzika kaczka, Wrocław, Siedmioróg, 2001, ISBN 8371625308,
4. Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8386740639,
5. Prus Bolesław, Kamizelka, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8387139971.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Kłamstwo ma silny wpływ na życie i losy bohaterów literackich.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Konrad Wallenrod: kłamstwo jako sposób walki o dobro ojczyzny; usprawiedliwienie kłamstwa wyższym celem, jakim jest dobro ojczyzny.
b) Kamizelka: kłamstwo kojące ból i przynoszące chwile szczęścia; kłamstwo usprawiedliwione wyższą wartością, jaką jest miłość.
c) Dzika kaczka: niszcząca prawda, rozbijająca życie rodzinne Ekdalów; kłamstwo lub ukrywanie prawdy lepsze niż jej wyjawienie.
d) Zbrodnia i kara: okłamywanie samego siebie, że jest się lepszym od innych (Raskolikow); kłamstwo doprowadzające do morderstwa; destrukcyjne okłamywanie siebie samego.
e) Proszę państwa do gazu: okrutne kłamstwo, mające na celu zgładzenie niewinnych więźniów.

3. Wnioski:
a) Kłamstwo bardzo mocno wpływa na życie bohaterów.
b) Kłamstwo może być zarówno pozytywnie ukazane w danym utworze (Kamizelka, Konrad Wallenrod), jak i negatywnie (Zbrodnia i kara, Proszę państwa do gazu).
c) Kłamstwo jest często podyktowane wyższymi wartościami, takimi jak miłość (Kamizelka) czy ojczyzna (Konrad Wallenrod).