Motyw nagości w literaturze i sztuce

Nagość istnieje tak długo, jak istnieje człowiek, lecz wraz z upływem czasu podejście do niej się zmieniało. Niegdyś, kiedy jeszcze jako ludzie mieszkaliśmy w jaskiniach i zajmowaliśmy się polowaniem oraz zbieractwem, nagość była czymś oczywistym i bezwstydnym. Taka sytuacja utrzymuje się do dzisiaj w wielu słabo rozwiniętych rejonach świata, które nie mają dostępu do najnowszych osiągnięć cywilizacyjnych.

W przypadku wysoko rozwiniętych społeczeństw nagość należy bowiem do sfery prywatnej i nie jest wystawiona na widok publiczny, a często nawet może spotkać się z represjami obyczajowymi i prawnymi, jeżeli pojawia się w sferze publicznej. Mając na uwadze tak dużą niejednoznaczność nagości, nie ma się co dziwić, że stała się ona tematem popularnym w literaturze i sztuce pozasłownej. Artyści najczęściej wykorzystują ją w sposób metaforyczny, jako uosobienie określonych postaw i wartości.

Biblia – Księga Rodzaju

Motyw nagości pojawia się w Biblii, a dokładnie w Księdze Rodzaju odnoszącej się do historii stworzenia pierwszych ludzi na Ziemi – Adama i Ewy. Najpierw Bóg powołał do życia Adama, a z jego żebra uformował kobietę Ewę, tworząc ich obojga całkowicie nagich. Księga Rodzaju mówi wprost o nagości:

„Chociaż mężczyzna i jego żona byli nadzy, nie odczuwali wobec siebie wstydu”

Powyższy cytat pozwala stwierdzić, iż nagość pierwszych ludzi była symbolem czystości, szczerości i otwartości. Chodzenie bez odzienia była dla Adama i Ewy czymś naturalnym, a wzajemny widok swoich ciał nie wywołał w nich uczucia skrępowania. Nie zwracali na to najmniejszej uwagi, ponieważ byli czyści, jednak sytuacja zmieniła się w momencie, gdy Ewa złamała boski zakaz, sięgając po jabłko z Drzewa Poznania. W tym momencie Księga Rodzaju mówi, że

„otworzyły się im obojgu oczy i poznali, że są nadzy”

To zdanie wskazuje, iż po złamaniu zakazu od Boga Adam i Ewa stali się nieczyści i naznaczeni grzechem, dlatego nagość okazała się krępująca i sprawiła, że zaczęli się siebie wstydzić. Z powodu niegodnego uczynku przestali być wobec siebie otwarci i szczerzy, a naturalna nagość wywołała zakłopotanie. Wszystko to dobitnie pokazuje, że w biblijnej Księdze Rodzaju mamy do czynienia z nagością ujętą jako symbol czystości, niewinności, szczerości, naturalności, dobroci i otwarcia.

Grób Agamemnona

W wierszu „Grób Agamemnona” Juliusz Słowacki prezentuje swoją opinię na temat narodu Polskiego w kontekście walki o jego wolność, do jakiej zmuszeni byli nasi rodacy w dobie romantyzmu. Przyrównując dzieje Polski i Grecji, autor „Balladyny” dokonuje rozrachunku z dziejami ojczyzny. Podmiot liryczny roztacza gorzki obraz rodaków, wskazując, że brakuje wśród nich takich postaci jak na przykład Leonidas. Podkreśla, że wśród Polaków nie ma ludzi, którzy byliby gotowi do poświęcenia życia w imię wolności kraju, i zauważa, że kiedy ojczyzna znajduje się złej sytuacji, obywatele zamiast się zebrać się i podjąć zdecydowaną walkę, tylko opłakują jej los. Jeden z wersów brzmi:

„O Polsko! (…) Wstań jak wielkie posągi bezwstydne, naga – w styksowym wykąpana mule, nowa – nagością żelazną bezczelna – nie zawstydzona niczym – nieśmiertelna”

Naga Polska uosabia bohaterstwo i wyzwolenie kraju spod władzy zaborców, zaś czerwony kontur, który ją otacza i który ma odrzucić, stając się nagą, to ohydna płachta symbolizująca nasze wady narodowe, takie jak bierność, nieumiejętność zjednoczenia się i brak odwagi, które przede wszystkim przyczyniły się do utracenia niepodległości. W opinii Słowackiego, aby odzyskać wolność, Polacy powinni zrzucić ten krępujący ich płaszcz, a kraj powinien stać się nagi, czyli czysty. W tym przypadku nagość jest więc symbolem wielkości i siły odrodzonego narodu polskiego.

Do nagości odwołuje się również wers „Nagi trup Leonidasa”, uosabiający odwagę, walkę i heroizm, co stanowi kontrast wobec ukazanej jako trup Polski odzianej w czerwony kontusz i złoty pas. Owa nagość odnosi się do bitwy pod Termopilami, w wyniku której wojska Leonidasa i on sam zostały pokonane przez Spartan, jednak porażka okazała się moralnym zwycięstwem. Owo moralne zwycięstwo, symbolizowane przez nagość Leonidasa, Słowacki zestawia z ubraną, ale niehonorową i niedbającą o wartości narodowe Polską.

Opowiadania Borowskiego

Nagość występuje także w „Opowiadaniach” Borowskiego. Pierwszy raz jest o niej mowa w opowiadaniu zatytułowanym „U nas w Auschwitzu”, gdy Tadeusz opisuje, gdy podczas pobytu w obozie widział, jak wyjeżdżają z niego samochody pełne nagich kobiet rozpaczliwie wołających o pomoc i krzyczących, że jadą na śmierć do komory gazowej. Mimo setek zgromadzonych wokół mężczyzn nikt nie powiedział nawet ani słowa, nie mówiąc o jakimkolwiek działaniu na rzecz ratowania kobiet, co było spowodowane przez ogromny strach i wynikającą z niego obojętność na ludzki los, która była czymś powszechnym w obozie.

Z kolei sama nagość symbolizuje bezbronność, bezsilność i całkowite poddanie się wobec oprawców. Można traktować ją również jako uosobienie odczłowieczenia i odebrania więźniarkom resztek ludzkiej godności oraz szacunku, jaki należy się każdemu człowiekowi. Z podobnym opisem nagości mamy do czynienia w opowiadaniu „Proszę państwa do gazu”, gdzie pozbawione odzienia i nieświadome niczego ofiary czekają na śmierć. Nagie są także przewożone w wagonach niemowlęta przeznaczone do zagazowania, które są bezwładnie porozrzucane na podłodze – jeśli w ogóle można użyć takiego w stosunku do człowieka. Widać zatem, że w „Opowiadaniach” nagość jest symbolem bezbronności ofiar i ich całkowitego zniewolenia, a także stanowi dowód na okrucieństwo i bestialstwo oprawców.

Twoje ciało moje dzieło

Podmiot liryczny wiersza Rafała Wojaczka „Twoje ciało moje dzieło” to mężczyzna obserwujący i opisujący nagie ciało ukochanej kobiety. Osoba mówiąca zwraca uwagę, że jest ono fantastycznie wyrzeźbione i kolejno portretuje perfekcyjne dłonie, harmonijne piersi oraz nieskończenie długie nogi, które chce całować. U Wojaczka nagość jest więc symbolem bliskości i jednocześnie kobiecego piękna odkrytego za jego pomocą.

Naga kobieta dla podmiotu lirycznego stanowi uosobienie ludzkiego ideału i wyzwala żądzę oraz namiętność. W tym przypadku nagość nie jest wstydliwa i łączy dwoje bliskich ludzi, którzy ufają sobie na tyle, że brak odzienia nie wywołuje w nich skrępowania, lecz oznacza najwyższą czułość i uosabia największe piękno.

Człowiek witruwiański

Szkic Leonarda da Vinci zatytułowany „Człowiek witruwiański” ukazuje sylwetkę mężczyzny wpisaną jednocześnie w okrąg i kwadrat. Owa postać przedstawiona została w dwóch nałożonych na siebie pozycjach, w efekcie czego wydaje się, jakby z tułowia wychodziły dwie pary ramion i rąk, a z miednicy dwie pary nóg. Nad i pod postacią mężczyzny znajdują się zapiski będące wyjaśnieniem dla rysunku. Całość wywołuje wrażenie idealnej harmonii pomiędzy naturą a abstrakcją.

Symbolem owej natury jest właśnie nagość, która sprawia, że człowiek ze szkicu da Vinci wydaje się zespolony z pierwotnymi instynktami. Uosabia ona również harmonię, piękno i doskonałość ludzkiego ciała, które potrafi wkomponować się abstrakcję, jaką są figury geometryczne. W tym przypadku nagość oznacza więc pierwotność, naturalność i ideał fizyczności człowieka.

Podsumowanie

Nagość może być symbolem piękna, czego przykładem są dzieła „Człowiek witruwiański” i „Twoje ciało moje dzieło”, uosobieniem bezbronności, tak jak to miało miejsce w „Opowiadaniach”, czystości i niewinności, o czym świadczy Księga Rodzaju, a także wielkości narodowej, heroizmu i patriotyzmu, czego dowód stanowi „Grób Agamemnona”. Fakt, że motyw nagości występuje w wielu epokach i w różnych gałęziach sztuki, wskazuje natomiast, że jest on nad wyraz uniwersalny i popularny bez względu na okres historyczny. Ponadto w kontekście wniosków warto zauważyć, że w literaturze i sztuce nagość równie często odnosi się do kobiet, co do mężczyzn.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Poznań: Pallotinum, 2002, (Rdz 3-4), ISBN 8370144195,
2. Borowski Tadeusz, Opowiadania, Warszawa, Sara, 2004, ISBN 8372970246,
3. Słowacki Juliusz, Grób Agamemnona, W Wiersze i poematy, Warszawa, Czytelnik, 1971,
4. Vinci da Leonardo, Człowiek witruwiański, Wenecja, Gallerie dell’Accademia, 1490, piórko, atrament i ołówek na papierze, 34,3 × 24,5 cm,
5. Wojaczek Rafał, Twoje ciało moje dzieło. Dostęp online: www.rafal_wojaczek.republika.pl/nowa_strona_6.htm, 14.12.2012.

II Literatura przedmiotu:
1. Nosowska Dorota, Mozaika humanistyczna. Nagość, ale jaka, Cogito, 2009, nr 8, s. 44-45,
2. Oszajca Wacław, Mistyka ciała, Polonistyka, 1993, nr 1, s. 5-9,
3. Polańczyk Danuta, Poezje Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581429, s. 20-24.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Nagość w literaturze i sztuce wykorzystywana jest w sposób metaforyczny, jako symbol określonych postaw i wartości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Księga Rodzaju: nagość jako symbol niewinności, szczerości, czystości i otwartości pierwszych ludzi; bezwstydna nagość, która zaczęła wywoływać zgorszenie po złamaniu zakazu boskiego przez Adama i Ewę.
b) Grób Agamemnona: nagość jako symbol wyzwolonej i silnej Polski, która jest pozbawiona narodowych wad; nagi trup Leonidasa uosobieniem najwyższych wartości patriotycznych, heroizmu i poświęcenia na rzecz ojczyny.
c) Opowiadania: nagość więźniów ukazująca ich bezbronność, całkowite zniewolenie, pełną zależność od katów i obdarcie z resztek ludzkiej godności.
d) Twoje ciało moje dzieło: nagość symbolem namiętności, najwyższego zaufania kochanków wobec siebie oraz piękna kobiecego ciała, którym zachwyca się podmiot liryczny.
e) Człowiek witruwiański: nagość wkomponowana w figury geometryczne, symbolizująca naturę, piękno i harmonię ludzkiego ciała.

3. Wnioski:
a) Nagość może być symbolem piękna (Człowiek witruwiański, Twoje ciało moje dzieło), bezbronności i zniewolenia (Opowiadania), czystości i niewinności (Księga Rodzaju) lub wielkości narodowej i najwyższego patriotyzmu (Grób Agamemnona).
b) Nagość w równym stopniu odnosi się do kobiet, co do mężczyzn.
c) Motyw nagości jest bardzo popularnym i uniwersalnym tematem, który przewija się przez wiele epok i występuje w różnych gałęziach sztuki.