Najważniejsze motywy i tematy w literaturze romantycznej

Romantyzm to charakterystyczna epoka w dziejach literatury, powstała pod koniec XVIII i funkcjonująca do połowy XIX wieku. Zrodziła ona wielu wybitnych pisarzy z Goethem, Byronem, Blake’iem, Słowackim, Mickiewiczem i Norwidem na czele, którzy wypracowali własny, specyficzny styl. Ich twórczość powiela pewne utarte w okresie romantyzmu schematy, pozwalające na wyodrębnienie typowych motywów dla tej epoki. Najczęściej wykorzystywane tematy romantyzmu związane są z założeniami programowymi tej epoki i całkowicie się im podporządkowują.

Miłość

W romantyzmie przywiązywano ogromną wagę do uczuć i duchowej strony ludzkiego życia, co miało stanowić opozycję wobec racjonalnego myślenia charakteryzującego okres oświecenia. Romantycy dzielili świat na rzeczywistość materialną, inaczej zwaną przez nich jako widzialną, i transcendentną, której poznanie jest możliwe wyłącznie za pomocą duszy, uczuć czy wiary. Nic więc dziwnego, że jednym z najbardziej ulubionych motywów wykorzystywanych przez twórców tej epoki była miłość.

Najczęściej przedstawiano ją jako nieszczęśliwą i tragiczną, lecz zawsze miała ona ogromne znaczenie dla poszczególnych bohaterów. W tym kontekście wystarczy wspomnieć chociażby o tytułowym bohaterze „Cierpień młodego Wertera”, który na zabój zakochuje się w Lotcie, choć ta jest zaręczona. Początkowo, kiedy jej narzeczony – Albert – nie wykazuje żadnych obiekcji w stosunku do tego, że Werter spotyka się z jego ukochaną, główny bohater czuje się szczęśliwy jak nigdy dotąd. Upaja się każdą chwilą spędzoną z Lottą, która wydaje mu się bliźniaczą duszą, mającą identyczne zainteresowania i spojrzenie na rzeczywistość jak on.

W pewnym momencie Werter zaczyna nawet sądzić, że Lotta odwzajemnia jego ogromne uczucie, lecz jest to tylko złudzenie, spowodowane faktem, że dziewczyna jest bardzo miła, wrażliwa i potrafi znaleźć z Werterem wspólny język. Kiedy jego nachalność względem Lotty zaczyna stawać się nie do zniesienia dla niej i dla Alberta, kobieta prosi go, aby już nie nachodził ich domu, co sprawia, że młodzieniec traci sens życia. Nie potrafi żyć bez ukochanej, ponieważ miłość stanowi dla niego najważniejszą wartość. Z tego względu, kiedy jego cierpienia sięgają zenitu, mężczyzna popełnia samobójstwo, nie widząc celu w dalszej egzystencji.

Widać więc, że miłość jest dla Wertera wszystkim i to właśnie jej podporządkowuje swoje dążenia. Całkowicie poświęca się uczuciu, lecz jest ono niemożliwe do spełniania, dlatego wywołuje w nim ogromne cierpienie, którego konsekwencją staje się samobójstwo. Podobny los spotyka Gustawa — głównego bohatera czwartej części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Podczas monologu opowiada on o niespełnionej miłości, która całkowicie zawładnęła jego życiem i dała mu zarówno niespotykane pokłady szczęścia, jak i równie wiele cierpienia.

Miłość Gustawa i jego ukochanej okazuje się bowiem niemożliwa do spełnienia ze względu na różnice społeczne, jakie występują pomiędzy kochankami. Kiedy bohater dowiaduje się, że jego ukochana zostaje wydana za mąż za innego, jego życie zaczyna tracić sens, przez co popada w szaleństwo. Ostatecznie popełnia samobójstwo, wierząc, że dzięki temu będzie mógł na wieki związać się z ukochaną. Podobnie jak w przypadku Wertera, tak i w czwartej części „Dziadów” miłość stanowi więc najważniejszą w życiu wartość, która potrafi dać wiele szczęścia, jak i ogrom cierpienia.

Przewyższa ona wszystko, co ziemskie, i całkowicie podporządkowuje sobie losy bohaterów romantycznych, często doprowadzając ich do ostatecznego kroku, czyli samobójstwa. Zarówno „Cierpienia młodego Wertera”, jak i czwarta część „Dziadów” pokazują, że wedle romantyków miłość może przekraczać granice materialnej rzeczywistości, gdyż popycha bohaterów do samobójstwa.

Patriotyzm

Dla romantyków bardzo istotna była nie tylko miłość do drugiego człowieka, ale również do narodu. Ze względu na zabory motyw patriotyzmu był nader popularny w polskim romantyzmie, o czym świadczą chociażby takie utwory jak „Kordian” czy „Dziady cz. III”. Ich główni bohaterowie to młodzi mężczyźni, dla których ojczyzna stanowią najwyższą wartość. Kordian, aby uwolnić Polskę spod jarzma zaborców, udaje się na audiencję u papieża, chcąc prosić go o wstawiennictwo w imię ojczyzny, a następnie planuje zabić cara w odwecie za wszystkie cierpienia, jakie carska Rosja wyrządziła Polsce.

Kordian całkowicie poświęca się w imię narodu, ryzykując życie tylko po to, aby zadośćuczynić swoim rodakom całe zło, jako otrzymali od cara. Jego postawa jest heroiczna, podobnie zresztą jak w przypadku Konrada z trzeciej części „Dziadów”, który również całe swoje dążenia podporządkowuje walce o wolność Polski. W tym celu buntuje się nawet przeciwko Bogu, aby ten dał mu władzę nad rzędem dusz, dzięki czemu mógłby poprowadzić naród w walce o niepodległość. Patriotyczny charakter dramatowi Mickiewicza nadaje także mesjanistyczna wizja symbolizowana przez widzenie ks. Piotra, która ukazuje Polskę jako Chrystusa umierającego za inne narody i w końcu zmartwychwstającego w chwale.

Indywidualizm

Inny ważny w romantyzmie motyw polega na ukazywaniu bohaterów jako skrajne indywidua, w ogromnym stopniu odróżniające się od reszty społeczeństwa. Takimi właśnie postaciami byli Werter, Konrad i Kordian. Werter dzięki swojemu wykształceniu, wrażliwości i artystycznej duszy czuje się inny niż wszyscy inni ludzie, a jedyna osoba, z którą tak naprawdę potrafi odnaleźć wspólny język, to Lotta. Wertera od reszty społeczeństwa odróżnia jednak nie tylko osobowość i charakter, ale nawet charakterystyczny strój.

Podobnie sytuacja wygląda z Konradem, którego można określić jako człowieka pysznego, przeświadczonego o swojej wyższości nad innymi ludzi, a nawet nad Bogiem, o czym świadczy Wielka Improwizacja, a także fakt, że w pojedynkę chce uwolnić naród. W dużej mierze główny bohater trzeciej części „Dziadów” uważa się za lepszego od innych ze względu na talent poetycki, jaki posiada. Indywidualnością jest też Kordian, który podobnie jak Konrad, samotnie planuje zabić cara. Tytułowa postać dramatu Słowackiego, mimo że jest bardzo młoda, wykazuje się więc dużą dozą dojrzałości, co bez wątpienia odróżnia ją od rówieśników i sprawia, że można ją nazwać jako indywiduum.

Samotność

W parze z indywidualizmem idzie samotność, którą można określić jako kolejny ulubiony motyw literatury romantycznej. Samotni byli bowiem główni bohaterowie „Cierpień młodego Wertera”, „Kordiana”, trzeciej części „Dziadów” i „Sonetów krymskich”. Werter czuje się samotny po odrzuceniu ze strony Lotty, Kordian w pojedynkę przemierza Europę, a także samotnie podejmuje spisek wobec cara, Konrad bez niczyjej pomocy chce uratować Polskę, będąc swego rodzaju romantycznym Prometeuszem, a podmiot liryczny „Sonetów krymskich” czuje się odosobniony w rzeczywistości odległej od ukochanego kraju. Samotność bohaterów romantycznych wynika w takim razie z miłości do ukochanej kobiety lub do narodu, w imię którego poświęcają oni całe życie.

Orientalizm

Przy „Sonetach Krymskich” warto pozostać chwilę dłużej, ponieważ są one uosobieniem dwóch ważnych romantycznych motywów, o których dziś nie wspominałem, a więc orientalizmu i emigracji. Orientalizm polegał na zachwycie orientalną kulturą Dalekiego i Bliskiego Wschodu, postrzeganą jako symbol tajemniczości, odmienności i kolorytu. Postacią uosabiającą ten motyw w „Sonetach Krymskich” jest przewodnik podmiotu lirycznego, czyli Mirza, który fascynuje osobę mówiącą. Jego postać wiąże się jednak nie tylko z orientalizmem, ale również z ludowością, ponieważ mądrość Mirzy wynika z jego doświadczenia życiowego i głębszego, niematerialnego spojrzenia na rzeczywistość.

Emigracja, podróż, tułaczka

Rozpatrując „Sonety Krymskie” w kontekście tematu, należy wspomnieć o motywie emigranta, pielgrzyma i wędrowca, który był charakterystyczny dla epoki Mickiewicza i występował również w „Kordianie”, ponieważ tytułowy bohater odbył podróż po Europie. W „Sonetach Krymskich” topos tułacza łączy się z motywem samotności wywoływanej przez monumentalną i przytłaczającą przyrodę zjawiskowego Krymu.

Ludowość

Powracając do omawianej już dziś „Romantyczności”, w kontekście tematu należy ten utwór rozpatrywać nie tylko z uwagi na motyw miłości przekraczającej granice racjonalnego poznania i irracjonalizmu, ale też ze względu na występującą w nim ludowość, która była charakterystyczna dla epoki romantyzmu. Adam Mickiewicz posługiwał się nią także w innych utworach z cyklu „Ballady i romanse”, jak i w drugiej części „Dziadów”. Jeśli chodzi o „Romantyczność”, to zakresie ludowości mamy tu do czynienia z prostym, ludowym spojrzeniem na rzeczywistość, symbolizowanym przez postawę wieśniaków obserwujących zachowanie Karusi.

Wierzą oni, że dziewczyna ma kontakt ze zjawą, choć sami jej nie widzą. Sceptyczny wobec jej wizji pozostaje jedynie staruszek, którego możemy utożsamiać z racjonalnymi poglądami klasycystycznymi. To, kto w sporze pomiędzy ludem a starcem ma rację, rozstrzyga sam podmiot liryczny, wskazując, że niektóre rzeczy da się zobaczyć jedynie sercem. Widać zatem, że Mickiewicz w „Romantyczności” odwołuje się do prostej, ludowej moralności i światopoglądu uosabianego przez mieszkańców małych wsi, podkreślając tym samym, że jest on jak najbardziej właściwy i nie należy go krytykować, nawet jeżeli się go nie rozumie.

Podsumowanie

Typowe motywy i tematy występujące w literaturze romantycznej to: toposy nieszczęśliwej miłości, patriotyzmu, samotności, ludowości lub inaczej folkloru, irracjonalizmu i wiary w niematerialną rzeczywistości, orientalizmu indywidualizmu, wędrówki oraz emigracji. Wszystkie te motywy składają się na romantyczny światopogląd, podkreślający siłę uczuć, przywiązanie do narodu oraz tajemniczość i jednostkowość bohaterów romantycznych. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że zaprezentowane dziś przeze mnie motywy odnosiły się wyłącznie do postaci męskich, co pokazuje, że to właśnie mężczyźni odgrywali najważniejsze role w ówczesnej rzeczywistości, a kobiety co najwyżej traktowano jako obiekty uczuć głównych bohaterów.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Goethe Johann Wolfgang, Cierpienia Młodego Wertera, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373276025,
2. Mickiewicz Adam, Dziady III, [w:] Dziady II, IV i I, Warszawa, Książka i Wiedza, 1997, ISBN 830512911X,
3. Mickiewicz Adam, Dziady IV, [w:] Dziady II, IV i I, Warszawa, Książka i Wiedza, 1997, ISBN 830512911X,
4. Mickiewicz Adam, Romantyczność, [w:] Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344,
5. Mickiewicz Adam, Sonety Krymskie, Kraków, Greg, 2002, ISBN 8373272747,
6. Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373277412.

II Literatura przedmiotu:
1. Borkowski Jacek, Kucharska Anna, Powtórka do matury z języka polskiego, Warszawa, Oświata, 1995, rozdz.: Motyw poety i poezji w literaturze romantyzmu, ISBN 8385394281, s. 69-72,
2. Indywidualizm, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 365-369,
3. Krawczyk Agnieszka, Omówienie lektur: Romantyzm, Kraków, Zielona Sowa, 2006, rozdz.: Romantyczna miłość, Podróż romantyczna, ISBN 8374352175, s. 15-17,
4. Sprusiński Michał, Samotność rewolucjonisty: Kordian, [w]: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych, red. Balbus Stanisław, Maciąg Włodzimierz, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 170-172,
5. Wasylewski Stanisław, O miłości romantycznej, [w:] Romantyzm, Warszawa, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1964, s. 229-241.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Romantyzm to epoka literacka, która wytworzyła własny, charakterystyczny światopogląd ukazywany za pomocą często pojawiających się w tym okresie motywów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Miłość: bardzo silna, nieszczęśliwa, tragiczna i przynosząca cierpienie.
b) Irracjonalizm: wiara w rzeczywistość niematerialną.
c) Patriotyzm: ogromne poświęcenie w imię narodu.
d) Indywidualizm: wyjątkowe jednostki, które odróżniają się od reszty społeczeństwa.
e) Samotność: samotność wynikają z miłości do kobiety lub ojczyzny.
f) Orientalizm: fascynacja orientalną kulturą bliskiego wschodu.
g) Emigracja: podróżnik-tułacz tęskniący za ojczyzną.
h) Ludowość: fascynacja ludową moralnością i światopoglądem.

3. Wnioski:
a) Ulubione motywy wykorzystywane przez pisarzy romantycznych to: miłość, irracjonalizm, patriotyzm, indywidualizm, samotność, orientalizm, emigracja, ludowość.
b) Ulubione motywy romantyków składają się na światopogląd epoki, podkreślający siłę uczuć, jednostkowość i tajemniczość bohaterów oraz przywiązanie do narodu.
c) Bohaterami romantycznymi są przede wszystkim mężczyźni, a kobiety pełnią wyłącznie funkcję ich obiektu uczuć.