Obraz człowieka zniewolonego i motyw zniewolenia w literaturze

Pojęcie wolność nie posiada jednej, uściślonej definicji, choć powszechnie przyjęło się, że dotyczy ona stanu, w którym człowiek może decydować sam o sobie, a jego decyzje nie są ograniczane przez innych ludzi, o ile ich nie dotyczą. Podporządkowując się powyższej definicji, warto zauważyć, że w dzisiejszym świecie wiele osób, a nawet grup społecznych w mniejszym lub większym stopniu tak naprawdę nie posiada wolności i zależy od decyzji lub przekonań innych jednostek bądź lepiej zorganizowanych grup.

Sytuacja, w jakiej znajdują się ludzie zniewoleni, jest dramatyczna i przyczynia się do osobistych dramatów. Potwierdza to nie tylko życie codzienne, ale również literatura.

Ferdydurke

Człowieka zniewolonego w sensie społecznym prezentuje „Ferdydurke”. W swojej słynnej powieści Gombrowicz pokazuje, jak kultura wraz ze wszystkimi nieformalnymi konwenansami, obyczajami, wzorcami i schematami sprawia, że człowiek w istocie staje się jej więźniem. Autor zdaje się mówić, że żyjąc w społeczeństwie, siłą rzeczy wpadamy w pewne z góry narzucone modele zachowania. Owe formy stanowią ograniczenie dla wolności człowieka, gdyż nadają określone ramy naszemu życiu i niszczą autentyczność oraz naturalność.

Autor „Ferdydurke” zauważa, że role społeczne, w które się wcielamy, nakazują nam przyjmowanie pewnych postaw i przekreślają inne. Przykładowo, profesor uniwersytecki czy powszechnie szanowany autorytet naukowy nie są istotami wolnymi, bo w określonych sytuacjach muszą przyjmować narzucane im schematy zachowania. Profesor ani autorytet naukowy nie mogą bowiem występować publicznie w dresach, wypowiadać się w wulgarny sposób czy wyjechać w podróż dookoła świata, nawet jeśli pozwalałyby im na to środki finansowe.

W „Ferdydurke” pada stwierdzenie, że nie można uciec przed „gębą”, czyli ową formą społeczną, jak tylko w inną, i nie sposób się z tym nie zgodzić. Bo jeśli ów profesor w jednej chwili postanowiłby zostać lekarzem, prawnikiem czy politykiem, poprzednie modele zachowania zastąpiłyby inne. Dlatego też główny bohater powieści – chwiejny, pozbawiony tożsamości i niezdecydowany trzydziestoparoletni poeta o imieniu Józio – na kolejnych etapach poznaje, czym jest owa forma; jako uczeń jest „upupiany” wraz z innymi uczniami, u Młodziaków obserwuje schemat zachowania swojsko nazwany przez narratora „łydką” polegający na przyjęciu roli rodziny nowoczesnej i wyzwolonej, a w dworku Hurleckich w Bolimowie ma szansę zobaczyć, jakie „gęby” dorabiają sobie ziemianie stylizujący się na wysoko postawionych szlachciców.

Każda z powyższych form jest pełna zakłamania, nieautentyczna i narzuca bohaterowi schematy zachowania, do których powinien się dostosować, aby wcielić się w role, które chcą odgrywać. Poprzez postać Józia nieskutecznie dążącego do uwolnienia się owej niewoli „Ferdydurke” w metaforyczny sposób odnosi się więc do uwięzienia człowieka w społeczeństwie, ograniczającego jego spontaniczność, naturalność i szczerość. Na przykładzie Józia Gombrowicz pokazuje, że jako ludzie jesteśmy zależni od innych ludzi i w kontaktach z nimi wzajemnie kształtujemy swoje postawy. W społeczeństwie nie ma miejsca na wolną wolę, gdyż – świadomie lub nie – każdy z podporządkuje się normom kulturowym i obyczajowym, które w ogromnym stopniu określają nasze postawy, nawet jeśli tego nie chce.

Inny świat

Utwór Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest zapiskiem autora z pobytu w sowieckim obozie pracy, gdzie więźniowie żyli w niewoli pod okiem strażników NKWD. Panują tam nieludzkie warunki bytowe, a system jest skonstruowany w taki sposób, aby zniewolić i pozbawić więźniów godności, skłócić ich ze sobą i zniechęcić do jakiegokolwiek buntu. W efekcie cierpienie, śmierć i głód upowszechniły się i stają się czymś normalnym dla większości osadzonych, którzy aby przetrwać, dostosowują się do odwróconego dekalogu i tym samym są niewolnikami psychicznymi. Bo choć niewola fizyczna w sowieckim łagrze jest niepodważalna i niemożliwa do uniknięcia, to nie wszyscy poddają się niewoli psychicznej i moralnej.

Znajdują się bowiem ludzie zdolni do obrony najważniejszych wartości nawet w obliczu śmierci, tacy jak chociażby główny bohater pełniący zarazem rolę narratora, którzy w ten sposób uratowali swoją wolność psychiczną i moralną. Główny bohater nie tylko nie donosi na kolegów i unika przemocy oraz kradzieży, ale również pomaga innym więźniom – np. „zabójcy Staliny” czy Kostylewowi, za którego chce oddać życie. Gustaw – bo tak ma na imię najważniejsza postać – potrafi nawiązać przyjacielskie relacje z innymi więźniami, jak z Kostylewem, Dimką czy profesorem N. Ponadto dzieli się nimi jedzeniem i w razie przybycia nowego, próbuje nawiązać z nim kontakt, co widać na przykładzie Gorcewa.

Wspiera innych psychicznie i nie pozwala zapomnieć o podstawowych powinnościach człowieka wobec bliźniego. Takie zachowanie oznacza, że choć jest uwięziony fizycznie, bo nie ma możliwości wydostania się z sowieckiej niewoli, to za sprawą swojej prawej, odważnej i mężnej postawy unika zniewolenia psychicznego. Nie poddaje się odwróconej dekalogu obozowego, zachowuje ludzką godność i broni swojego człowieczeństwa, a zatem moralnie jest człowiekiem wolnym.

Proces

Uwięzienie w totalitarnym systemie jest tematem „Procesu”. Dzieło Franza Kafki opowiada historię człowieka, Józefa K., bezkompromisowo postawionego przed jej obliczem. Główny bohater w dzień swoich trzydziestych urodzin dowiaduje się, że został wytoczony przeciw niemu proces. Nie wie, dlaczego taki los spotkał akurat jego, nie ma pojęcia, jakie są zarzuty ani też kiedy zacznie i skończy się postępowanie karne przeciw niemu.

Na początku stara się żyć normalnie i traktuje całą sytuację jako absurd, jednak gdy uświadamia sobie powagę sytuacji, całe swoje siły angażuje w udowodnienie niewinności. W tym momencie staje się marionetką w rękach totalitarnej władzy, która za nic ma praworządność i sprawiedliwość. Józef K., w istocie prawy i uczciwy obywatel, jest przez nią zręcznie manipulowany. To, jak będzie wyglądało jego życie, zależy jedynie od partykularnych decyzji sądu. Znamiennym jest fakt, że do kodeksów prawa mają dostęp wyłącznie urzędnicy, co pozwala im formułować zarzuty wobec każdego, kto jest dla nich niewygodny.

Instytucje państwa i urzędnicy niemal osaczają bohatera i wydaje się, że znajdują się w każdym możliwym miejscu, nawet w tak absurdalnym jak strych. W „Procesie” człowiek nie ma żadnych praw i tak naprawdę wszystkich obywateli może spotkać sytuacja, która przytrafiła się Józefowi K. Nie ma on żadnych informacji o swoim procesie, a wszelkie decyzje z nim związane są podejmowane bez jego wiedzy, dlatego z czasem staje się człowiekiem nerwowym, sfrustrowanym, podejrzliwym, aż w końcu godzi się z karą i pokornie czeka na wyrok śmierci.

Kafka w swym utworze stworzył obraz władzy totalitarnej, która ma pełną kontrolę nad całym życiem głównego bohatera. Poprzez działalność instytucji wszechobecnego państwa i manipulację wpływ na jego myślenie, a on mimo buntu ostatecznie musi się jej podporządkować. Niewinny Józef z czasem zaczyna bowiem wierzyć, że dopuścił się przestępstwa, którego w rzeczywistości nie popełnił. Opisana sytuacja w pełni udowadnia, że w „Procesie” mamy do czynienia z niewolą wobec władzy wynikającą z braku jakiejkolwiek możliwości samodzielnego przeciwdziałania jej.

Postawa Józefa, który najpierw się zbuntował i próbował wyjaśnić swoją sytuację, a następnie z uwagi na swoją bezsilność poddał się jej, jest bardzo trudna do oceny. Sytuacja wygląda tu podobnie jak w Opowiadaniach Borowskiego, choć nie jest tak tragiczna, niemniej nie sposób krytycznie oceniać człowieka, który próbował przeciwstawić się władzy totalitarnej, ale z uwagi na jej ucisk nie udało mu się to.

Rok 1984

Głównym bohaterem powieści George’a Orwella jest Winston Smith – industrialny pisarz trudniący się w propagandowym przedstawianiu lub idealizowaniu przeszłości poprzez pisanie odpowiednio nacechowanych artykułów odnoszących się do wybranych wydarzeń z historii. Ma to na celu ukazanie przeszłości w takim świetle, aby niezależnie od jej biegu była korzystna dla totalitarnej partii rządzącej. Mimo że Winston Smith sumiennie wykonuje swoje obowiązki, to wydają mu się one niemoralne, dlatego buntuje się wobec totalitarnej niewoli zaordynowanej przez despotyczną władzę.

Początkowo konfrontacja z wszechobecnym Wielkim Bratem polega na pisaniu pamiętnika, zainteresowaniu historią czy zapuszczaniu się w miejsca, do których nie powinno się chodzić. Winston Smith ma świadomość, że jako zniewolony i zależny od władzy urzędnik działa wbrew swojemu sumieniu i woli, dlatego jego bunt nasila się coraz bardziej, aż do chwili, gdy nawiązuje romans z Julią. Ich związek jest jawną konfrontacją z Wielkim Bratem i choć chcą ją ukryć, to ostatecznie zostają zdekonspirowani i ponoszą osobistą klęskę.

Widać więc, że w przypadku „Roku 1984” mamy do czynienia z buntem zniewolonego człowieka wobec władzy, która odbiera mu wolność, gnębi sumienie i w efekcie niszczy jego życie. W powieści Orwella taka postawa wymaga poświęcenia, odwagi i działania wbrew okrutnej machiny totalitarnej, dlatego ostatecznie kończy się tragedią. Z powodu takiego stosunku do władzy głównego bohatera „Roku 1984” poddano bowiem torturom i praniu mózgu, aby w pełni uległ propagandzie i przestał się zachowywać w sposób buntowniczy. Jego postawę należy ocenić pozytywnie, ponieważ miał odwagę podjąć ryzyko i przeciwstawić się władzy, aby walczyć o wolność.

Podsumowanie

Człowiek zniewolony jest nieszczęśliwy i znajduje się w bardzo trudnej sytuacji, a jego życie zależy od innych ludzi. Warto zwrócić uwagę, że literatura prezentuje różne formy zniewolenia: fizyczne, co również udowadnia „Inny świat”; kulturowe i społeczne, o których mówi „Ferdydurke” oraz systemowe, zaprezentowane w „Roku 1984”. Bohaterowie przeważnie walczą przeciw swojej niewoli i próbują się z niej wydostać, co jednak wymaga ogromne poświęcenia i rzadko kiedy się udaje. Z całą pewnością można także stwierdzić, że skutki zniewolenia są całkowicie negatywne i przyczyniają się do fizycznej, moralnej lub psychicznej degradacji człowieka.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Gombrowicz Witold, Ferdydurke, Kraków, Wydaw. Literackie, 2009, ISBN 97883039601,
2) Herling-Grudziński Gustaw, Inny świat, Warszawa, Literat, 2009, ISBN 9788375272567,
3) Kafka Franz, Proces, Kraków. GREG, 2006, ISBN 8340112594,
4) Orwell George, Rok 1984, Warszawa, Muza, 2001, ISBN 8373896597.

II Literatura przedmiotu:
1) Lementowicz Urszula, Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Lublin, Biblios, 2013, ISBN 9788386581993, s. 26-28, 33-34,
2) Strzała Robert, Studium strachu – „Rok 1984” George’a Orwella, Warsztaty Polonistyczne, 1996, nr 3, s. 34-38,
3) Wardęga Maria, Między formą a nicością, czyli z Gombrowiczem ku wolności, Polonistyka, 2001, nr 10, s. 613-618.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Człowiek zniewolony znajduje się w tragicznej sytuacji i jest zależny od innych ludzi lub zewnętrznych mechanizmów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Ferdydurke: Józio jako bohater ograniczany przez normy, role i schematy społeczne, które narzucają mu określone „gęby” i eliminują spontaniczność oraz naturalność.
b) Inny świat: główny bohater jako człowiek zniewolony w sensie fizycznym, który dzięki swojemu poświęceniu i wytrwałości nie ulega zniewoleniu moralnemu i psychicznemu.
c) Proces: Józef K., który początkowo próbuje walczyć z władzą, a następnie rezygnuje i poddaje się wyrokowi i zachowuje bierność wobec totalitarnego reżimu.
d) Rok 1984: społeczeństwo zniewolone przez totalitarną władzę, która kontroluje życie obywateli i niszczy ich indywidualizm.

3. Wnioski:
a) Literatura prezentuje różne formy zniewolenia: psychiczne i moralne, fizyczne, kulturalne i społeczne lub systemowe.
b) Bohaterowie przeważnie walczą przeciw swojej niewoli i próbują się z niej wydostać.
c) Skutki zniewolenia są negatywne i przyczyniają się do fizycznej, moralnej lub psychicznej degradacji człowieka.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *