Staropolskie wzorce osobowe w literaturze

My, jako ludzie, charakteryzujemy się tym, że żyjemy w społeczeństwie, które tworząc określone schematy zachowań, determinuje nasze postawy. Owe schematy są powiązane z rolami i pozycjami, jakie są nam przypisywane. Wzorce osobowe są zatem swego rodzaju modelami idealnymi określającymi wartości i ideały, którymi człowiek wcielający się w daną rolę społeczną powinien się w życiu kierować. Wzorce osobowe różnią się więc od siebie z różnych względów.

Najważniejszym czynnikiem mającym wpływ na ich kształt ma przede wszystkim kontekst historyczny i epoka, w jakiej są ustanawiane. Doskonałym odzwierciedleniem tego procesu jest literatura parenetyczna, czyli taka, która ukazuje modele bohaterów będących idealnymi przedstawicielami danych wzorców osobowych. Literatura parenetyczna była szczególnie popularna w epoce staropolskiej, obejmującej swoim zasięgiem epoki renesansu i baroku. Niniejsza praca ma za zadanie dokładniej omówić ten temat i na podstawie wybranych utworów zaprezentować staropolskie wzorce osobowe.

Wzór pań mężnych

„Wzór pań mężnych” Jana Kochanowskiego przedstawia sylwetki sześciu kobiet – biblijnej Ewy oraz antycznych Chiomari, Kammy, Timoklii i Mikki. Pierwsza jest opisywana Ewa, którą można traktować jako przedstawicielkę wszystkich kobiet i matkę wszystkich ludzi. Jak podkreśla poeta, została ona stworzona z kości i boku człowieka, a nie z gliny, tak jak Adam, dlatego jej pochodzenie jest bardziej szlachetne. Następnie Kochanowski odwołuje się do napisanego przez Leona Hebrajczyka „Dialogu wtórym o miłości”, czyli dzieła, w którym autor przywołuje „Ucztę” Platona. Pokazuje w ten sposób, że starożytny filozof, wskazując na obupłciowość pierwszych ludzi, czerpał inspirację z Biblii.

Kochanowski przywołał ten wątek po to, aby jak najbardziej uwiarygodnić stworzone przez siebie wzorce osobowe i przekonać czytelnika, że w tym celu sięga do jak najgłębszych źródeł. Po zaprezentowaniu Ewy poeta przechodzi do Chiomary, która była żyjącą w I w. p.n.e. Galatiańską szlachcianką i żoną wodza Galatów. Kochanowski wspomina jej pojmanie przez Rzymian, podkreślając, że dostała się ręce plugawego i jednocześnie łatwowiernego rotmistrza. Plugawego, ponieważ Chiomara została przez niego zgwałcona, a łatwowiernego, gdyż z uwagi na jego zachłanność królową wykupili jej przyjaciele.

Chcąc uzyskać łapówkę, rotmistrz zabrał ją nad rzekę, gdzie Galaci mieli ją odebrać. Rzymski wojskowy nie przeżył jednak tego spotkania, ponieważ poddany Chiomary na jej rozkaz zabił go, a następnie sama królowa odcięła mu głowę i zaniosła do męża, mówiąc mu, że na świecie może żyć wyłącznie jeden mężczyzna, który posiadł jej ciało, czyli właśnie jej mąż. Powyższa historia pozwala stwierdzić, że wzorzec osoby wykreowany w tym przypadku przez Kochanowskiego to kobieta odważna, dumna, ceniąca honor i świadoma swojej siły, która nie pozwala na złe traktowanie swojej osoby.

Chiomara to postać bardzo dzielna i nie odczuwająca strachu nawet przed największymi wyzwaniami życiowy. Kolejna niewiasta opisana przez Kochanowskiego to piękna Kamma, żona Galata Sinatusa, który został zabity przez zazdrosnego o nią Sinoryxa. Aby pomścić ukochanego, Kamma podstępem namówiła mordercę męża, aby przyszedł do kościoła i wziął z nią ślub. Przed ceremonią wlała do kielicha z winem truciznę, a następnie w trakcie rytuału wypiła wraz z Sinoryxem, w efekcie czego oboje zginęli. Powyższa historia pozwala stwierdzić, że Kamma, podobnie jak Chiomara, to kobieta niezwykle odważna, honorowa i dumna, która jest gotowa do największych poświęceń w imię najważniejszej wartości, jaką jest dla niej miłość.

Za wszelką cenę chce pomścić zamordowanego męża i jednocześnie spotkać się z nim po śmierci, dlatego zabija siebie i Sinoryxa. Można ją określić jako idealną żonę, dla której wierność mężowi i zemsta za jego śmierć okazały się ważniejsze od własnego życia. Kolejna postać wykreowana przez Kochanowskiego to równie odważna, honorowa i dumna kobieta o imieniu Timoklia. O jej bezkompromisowej postawie świadczy fakt, że gdy jeden z najeźdźców króla macedońskiego chciał ograbić jej dom, ta podstępem zaprowadziła go do ogrodu i zasypała kamieniami, gdy znajdował się w dole, w którym rzekomo umieszczono rodowe skarby.

Kiedy pod zarzutem zabójstwa postawiono ją przed obliczem macedońskiego króla, dumnie wyznała, że nie boi się śmierci, gdyż woli umrzeć, niż widzieć, jak ona i jej najbliżsi giną z rąk wroga. Ostatnia z postaci pojawiających we „Wzorze pań mężnych” to Mikka, która nie chcąc podporządkować się woli tyrana Luciusa, została przez niego zabita. Wolała bowiem zginąć, niż żyć w upokorzeniu, jakie z pewnością doznałaby, gdyby poszła z dworzaninem. Wszystkie cztery omówione postaci, czyli Chiomara, Kamma, Timoklia i Mikka to wzory osobowe kobiet honorowych, odważanych, dumnych i gotowych do heroicznych czynów, aby bronić swojej godności.

Są w stanie poświęcić największą wartość, a więc życie, aby tylko nie zostać upokorzone lub aby pomścić ukochane osoby. Nie boją się śmierci ani ryzyka, a dobre imię, miłość i rodzina są dla nich najważniejsze. Gotowe są do pomszczenia swoich mężów, co pokazuje, jak bardzo są im wierne i oddane. Jednocześnie wykazują się bezkompromisowością i całkowitym poświęceniem w imię najistotniejszych da siebie ideałów i wartości. Kochanowski w ten sposób stworzył staropolski wzór osobowy niewiasty idealnej i kobiety doskonałej, posługując się w tym celu sylwetkami postaci zaczerpniętych z antycznych mitów.

O senatorze doskonałym

Wzór osobowy idealnego senatora prezentuje natomiast Wawrzyniec Goślicki w swoim dziele o wiele mówiącym tytule „O senatorze doskonałym”. Autor skupia się przede wszystkim na sprawach państwowych, nad którymi pochyla się za pomocą postaci senatora idealnego. Goślicki podkreśla, że rola senatorów w kontekście rozwoju państwa jest ważniejsza nawet od króla mającego, według niego, mniejszy wpływ na życie mieszkańców niż senatorowie. Senatorowie przez niego opisani to ludzie cnotliwi, sprawiedliwi i mądrzy, którzy dzięki swoim umiejętnościom i zdobytej wiedzy mogą dobrze doradzać królowi.

Co więcej, Goślicki wyraża opinię, że senator powinien być nie tylko doradcą, ale również przyjacielem władcy. Obowiązki senatorów mają kluczowe znaczenie dla stanu państwu, a co za tym idzie – dla szczęścia obywateli, dlatego ich praca jest bardzo odpowiedzialna. Z tego względu powinni oni posiadać umiejętność patrzenia w przyszłość i przewidywania nadchodzących zdarzeń, tak aby móc w odpowiednim momencie i w należyty sposób zareagować. Inspirując się Arystotelesem, Goślicki przedstawia cztery zagadnienia, które powinny mieć największe znaczenie dla idealnego senatora, a są nimi: kwestie obronności i wojny, ekonomia państwa, handel zagraniczny oraz zagadnienia legislacyjne obejmujące znajomość prawa nie tylko polskiego, ale również innych państw.

Tak ukształtowany senator może dobrze wywiązywać się ze swoich obowiązków i dbać o rozwój ojczyzny oraz o jakość życia obywateli. Goślicki nie skupia się jednak wyłącznie na najistotniejszych kwestiach związanych z działalnością senatorów i opisuje cechy idealnego senatora w bardzo szczegółowy sposób. Cała druga księga „O senatorze doskonałym” jest poświęcona tej kwestii, dlatego obok tak istotnych zagadnień jak znajomość ekonomii czy prawa da się również odnaleźć wskazówki dotyczące tak – wydawałoby się – błahych kwestii jako chociażby ubiór.

Według Goślickiego senatorowie są bowiem przedstawicielami narodu, dlatego powinni być uosobieniem jego dostojeństwa nie tylko za sprawą swoich decyzji i postaw, ale także poprzez wygląd zewnętrzny, który ma być schludny i elegancki. Najważniejszą kwestią w „O senatorze doskonałym” jest jednak cnota, jaką muszą wykazywać się senatorowie, aby dobrze wywiązywać się z powierzonych im zadań. Cnotę można osiągnąć za pośrednictwem nauki, w tym przede wszystkim filozofii, którą senatorowie mają wręcz obowiązek zgłębiać. Dzięki niej poszerzają swoją wiedzę o wcześniej nieznane zagadnienia, takie jak Bóg, natura, prawo czy dobro.

Z kolei na zgłębienie kwestii naukowych pozwala rozum, dlatego Goślicki podkreśla, że to właśnie nim powinni kierować się senatorowie w trakcie codziennej pracy. Autor uważa, że rozum to największy dar od Boga, który czyni z człowieka istotę idealną i upodabniającą się do Stwórcy. W opinii Goślickiego idealny senator to człowiek mężny, cnotliwy, rozumny, roztropny, odpowiedzialny, sprawiedliwy i dostojny. Wynika to z faktu, że od decyzji senatorów w dużej mierze zależny jest król, który ma za zadanie wysłuchać ich rad i wdrażać je w życie. W dziele Goślickiego senatorowie to mężowie stanu biorący na swoje barki tak istotną sprawę jak rozwój państwa. Senatorowie mają w nim największą władzę, dlatego muszą wykazać się cnotą i rozumem, tak aby uszczęśliwiać obywateli i odpowiednio doradzać królowi.

W „O senatorze doskonałym” mamy również do czynienia z dywagacji na temat sposobu wyłaniania senatorów. W tym kontekście Goślicki wyraża opinię, że senatorem może zostać wyłącznie obywatel danego państwa, zaś jego wybór leży wyłącznie w gestii króla, a nie całego narodu, gdyż w przeciwieństwie do władcy naród jako duża grupa społeczna kieruje się emocjami, a nie cnotą i rozumem. Autor daje zatem rady królowi i podkreśla, że oprócz wszystkich wyżej wymienionych cech idealny senator powinien być dobrze urodzony, należycie wychowany i wykształcony, biegły w nauce, a do tego musi szczycić się idealną opinią wśród obywateli, dojrzałością, sprawiedliwością, znajomością prawa, doświadczeniem w służbie państwu i rozsądną, wyważoną religijnością nieprzysłaniającą spraw przyziemnych.

Widać zatem, że w Goślicki „O senatorze doskonałym” wykreował obraz doskonałego senatora, jako człowieka wszechstronnego, rozsądnego i kierującego się cnotą w celu aktywnego działania na rzecz państwa. Powyższy koncept jest jednym z elementów idealnego ustroju, jaki stworzył w swoim dziele Goślicki. W owym ustroju to właśnie senatorowie znajdowali się na czele władzy, dlatego autor poświęcił tak dużą uwagę ich kreacji. W ten sposób chciał pokazać, jak powinni postępować prawdziwi mężowie stanu, dla których sprawy państwowe stoją najwyżej w hierarchii wartości.

Dworzanin polski

„Dworzanin polski” Łukasza Górnickiego stanowi parafrazę traktatu „Il Cortegiano” napisanego przez Włocha Baltazara Castiglione. W stosunku do oryginału polski autor naniósł wiele zmian, jednak najważniejsze elementy zostały powielone. „Dworzanin polski” należy do literatury parenetycznej, czyli takiej, której zadaniem jest wykreowanie wzorca osobowego – w tym przypadku idealnego dworzanina. Łukasz Górnickie w swoim dziele opisuje odbywający się w Prądniku pod Krakowem dialog dziewięciu ważnych dla ówczesnej rzeczywistości postaci. Każdy z rozmówców dodaje coś od siebie i w ten sposób zostaje stworzony modelowy obraz doskonałego dworzanina.

Pierwszą cechą, która rzuca się w oczy, jest szlacheckość dotycząca nie tylko urodzenia, ale przede wszystkim postawy życiowej. Mianowicie szlachetność powinna w głównej mierze objawiać się poprzez chwalebne i honorowe postępowanie, a dopiero później poprzez urodzenie. Idealny dworzanin ma więc być prawy, moralny i uczciwy, tak aby stanowić przykład dla innych ludzi. Ponadto jego obowiązkiem jest umiejętność odpowiedniego zachowania się w towarzystwie, dlatego dobre maniery, ogłada, znajomość etykiety, grzeczność i kindersztuba nie mogą być mu obce. Dworzanin musi błyszczeć w towarzystwie i potrafić odnaleźć się w każdej sytuacji, tak aby kompani podziwiali jego postawę.

Jego misją być duszą towarzystwa i człowiekiem, z którym inni ludzie mają przyjemność obcowania. Z tego względu warto, aby dworzanin był dowcipny, potrafił śpiewać, tańczyć i bawić się niezależnie od okoliczności. W ślad za tym idzie umiejętność poprawnego wysławiania się i prawidłowego posługiwania się ojczystym językiem. W tym kontekście Górnicki duży nacisk kładzie na czystość języka i podkreśla, że należy wystrzegać się wszelkiego rodzaju makaronizmów oraz zapożyczeń z języków obcych, ponieważ nasza rodzima mowa jest w zupełności wystarczająco bogata, aby za jej pomocą móc dobrze wyrazić opinie i przekazać emocje. Nie znaczy to jednak, że Górnicki krytykuje ludzi posługujących się językami obcymi, ponieważ sytuacja wygląda zupełnie inaczej.

Mianowicie autor „Dworzanina polskiego” podkreśla nawet, że idealny dworzanin wręcz powinien wykazywać się znajomością języków obcych, jednak nie w celu popisywania się i budzenia podziwu u innych ludzi, a po to, by zgłębiać swoją wiedzę i móc porozumieć się z ludźmi z zagranicy. Można zatem wywnioskować, że Górnicki sugeruje, aby dworzanin był osobą skromną i nieobnoszącą się ze swoimi talentami, jednak gdy towarzystwo poprosi, aby zaprezentować posiadane umiejętności, nie należy odmawiać. Równie istotna jest prawdomówność, która stanowi niezwykle ważną cnotę w kontekście postrzegania dworzanina przez innych ludzi.

Górnicki kładzie nacisk także na wykształcenie i podkreśla, że wskazane jest, aby dworzanin był obyty i posiadał rozległą oraz uniwersalną wiedzę na różne tematy. Nieobce powinny mu być przede wszystkim takie dziedziny jak znajomość literatury, muzyki i sztuki oraz wspomniana umiejętność posługiwania się językami obcymi. Oprócz cech charakteru Górnicki skupia się także na powierzchowności dworzanina, której poświęca równie dużo uwagi. Jego sprawność fizyczna powinna się objawiać poprzez należyte posługiwanie się bronią, męstwo, wytrwałość i odporność. Poza tym dworzanin musi odpowiednio się prezentować, dlatego jego obowiązkiem jest dbanie o wygląd. Górnicki wskazuje, że najistotniejsze cechy zewnętrzne to naturalność, elegancja, gracja i męskość.

Bardzo ważne jest to, aby nie przesadzać w żadną ze stron i kierować się umiarem, dlatego doskonale wyglądający dworzanin nie powinien być zbyt niski, zbyt wysoki, zbyt chudy ani zbyt gruby. Ubiór i sylwetka muszą prezentować się tak, aby inni ludzie nie postrzegali dworzanina jako osobę zbyt wyniosłej czy z drugiej strony – zbyt ubogiej. Podsumowując kwestię wyglądu i ubioru, można stwierdzić, że ich cechy idealne to takt, wyczucie, subtelność i powściągliwość. Wszystkie powyższe walory, odnoszące się zarówno do charakteru, sposobu zachowania, osobowości i wyglądu dworzanina mają jednak służyć jednemu – władcy i ojczyźnie. Służenie władcy i pozytywne działanie na rzecz narodu trzeba za nadrzędną wartość, jaka ma przyświecać idealnemu dworzaninowi. W zamian nie może on jednak liczyć na splendor czy jakikolwiek nagrody, lecz jeśli takowe zostaną mu ofiarowane, powinien z pokorą i wdzięcznością je przyjąć.

Podsumowanie

Wzorce osobowe wykreowane przez literaturę staropolską prezentują modele idealnych postaci mających cechy doskonałe z punktu widzenia roli społecznej, jaką pełnią. Tego typu modele służą do stworzenia wyobrażenia na temat tego, jak powinny zachowywać i prezentować się osoby wcielające się w określoną rolę. Warto zauważyć, że w przypadku wszystkich opisanych staropolskich wzorców osobowych ogromną rolę odgrywają takie wartości jak honor, uczciwość, szlacheckość, ojczyzna, duma czy męstwo, co pozwala stwierdzić, że ówcześnie były to najistotniejsze ideały obowiązujące w społeczeństwie.