Portret polskiego inteligenta w literaturze. Omów ujęcia motywu

Inteligencja to warstwa społeczna składająca się z ludzi najlepiej wykształconych i wyedukowanych, którzy cieszą się dużym szacunkiem wśród innych grup społecznych i często zajmuje najwyższe, kierownicze stanowiska zarówno w przedsiębiorstwach, jak i w administracji państwowej. Do przedstawicieli inteligencji można zaliczyć lekarzy, prawników, sędziów, naukowców, artystów, inżynierów i wysokich urzędników.

Zbiorem zasad i powinności przedstawicieli tej warstwy społecznej jest jej etos podkreślający wiodącą rolę inteligencji w narodzie, jej odpowiedzialność za inne warstwy, konieczność zorganizowania życia społecznego z korzyścią dla wszystkich obywateli i troskę o fundamentalne wartości oraz ideały moralne i narodowe. Właśnie w kontekście etosu, który powinien jej przyświecać i który powinna realizować, inteligencja ukazywana jest w literaturze.

Dziady cz. III – Salon warszawski

Trzecia część romantycznego dramatu zatytułowanego „Dziady” Adama Mickiewicza prezentuje inteligencję w scenie „Salon warszawski”, która przedstawia dwa obozy Polaków. Pierwszy, tak zwane towarzystwo stolikowe, uosabia ówczesną inteligencję, arystokrację, urzędników, literatów i innych wysoko postawionych ludzi, natomiast drugi obóz, zwany towarzystwem przy drzwiach, symbolizuje prawdziwych polskich patriotów, którzy cierpią, walcząc w imię ojczyzny.

Grupa inteligentów w „Salonie warszawskim” została przedstawiona bardzo negatywnie. W czasie, gdy młodzi patrioci poświęcają życie i zdrowie w walce o wyzwolenie narodu, inteligencja siedzi przy stoliku i urządza sobie miłe pogawędki w gronie carskich dostojników. Warstwa ta ukazana jest jako zdrajcy współpracujący z senatorem Nowosilcowem. Jej przedstawiciele troszczą się wyłącznie o własne interesy i nie dbają o wartości narodowe, które sprzedali dla osobistych korzyści.

Zobrazowana przez Mickiewicza inteligencja nie utożsamia się z narodem, którego najlepsze dzieci walczą o wolność i poświęcają w tym celu życie i zdrowie. Dla inteligencji takie osoby są osobliwym zjawiskiem, o którym można ewentualnie napisać wiersz. Reasumując, inteligencja ukazana w „Salonie warszawskim” jest zaprezentowana jako zdrajcy ignorujący los ojczyzny, a jedyne, o co dbają, to dobre samopoczucie.

Lalka

Portret kształtującej się inteligencji można znaleźć w „Lalce” Bolesława Prusa, która dokładnie przedstawia przekrój całego polskiego społeczeństwa pod koniec XIX wieku. Do inteligencji należy zaliczyć głównego bohatera, kupca, zubożałego szlachcica i niespełnionego naukowca – Stanisława Wokulskiego; lekarza o żydowskim pochodzeniu – Michała Szumana oraz naukowca-arystokratę – Juliana Ochockiego. Stanisław Wokulski początkowo robi karierę studencką i naukową, aby następnie zostać majętnym kupcem, który wyłącznie dzięki własnym zdolnościom osiągnął sukces finansowy i uzyskał awans społeczny.

Oprócz tego, że jest pracowitym, ambitnym i jednocześnie uczciwym człowiekiem, troszczy się o losy ojczyzny, czego w sposób romantyczny dowodzi udziałem w powstaniu styczniowym, a pozytywistycznie poprzez codzienną pracę i pomoc innym ludziom, jak Węgiełek, prostytutka Marianna czy wspomniany Julian Ochocki, któremu ofiarowuje pokaźną sumę na realizację badań. Z kolei Michał Szuman to lekarz wykonujący swój zawód z poświęceniem, wielką pasją, dla dobra pacjentów i nauki oraz całkowicie za darmo.

Nie tylko jest idealistą naukowym i człowiekiem niezwykle hojnym oraz pomocnym społeczeństwu, ale także patriotą, który tak jak Wokulski brał udział w powstaniu. Również Julian Ochocki to pełen pasji naukowiec wywodzący się z arystokracji. Jego marzeniem i zarazem planem jest wynalezienie maszyny latającej, czemu poświęca każdą wolną chwilę. Poświęcenie i zaangażowanie w pracę i naukę stają się przyczyną sympatii ze strony Wokulskiego, który finansowo wspomaga go w badaniach.

Z powyższej charakterystyki bohaterów „Lalki” wyłania się pozytywny obraz inteligencji jako warstwy społecznej kultywującej ideały nauki i pracy, składającej się z patriotów gotowych do poświęcenia dla ojczyzny i ludzi przedsiębiorczych, energicznych, ambitnych oraz wykształconych. Należy jednak zauważyć, że jest to warstwa, która dopiero co się kształtuje. Ponadto Stanisław Wokulski, Michał Szuman ani Julian Ochocki nie zostali docenieni przez społeczeństwo ani nie zaznali osobistego szczęścia oraz spełnienia. Reprezentując i realizując najważniejsze wartości i ideały, którymi powinna się kierować inteligencja, odróżniali się od reszty nierozumiejącego ich społeczeństwa.

Wesele

Jednym z najważniejszych polskich dzieł ukazujących inteligencję jest bez wątpienia „Wesele”. Portret tej warstwy społecznej wyłania się za sprawą zachowania i postaw jej reprezentantów, zgromadzonych na przyjęciu weselnym w podkrakowskich Bronowicach, gdzie obok nich ramię w ramię bawią się chłopi. W konfrontacji obu tych warstw inteligencja wypada wręcz dramatycznie i zostaje opisana jako zbiorowisko ludzi pozbawionych ambicji, zadufanych w sobie, biernych, gnuśnych, nieodpowiedzialnych i nieumiejących wywiązać się ze swojej roli, jaką jest przewodzenie społeczeństwu i prowadzenie go z powodzeniem do walki o odzyskanie upragnionej niepodległości.

Przedstawicielami inteligencji w dramacie Wyspiańskiego są: poeci – Lucjan Rydel i Kazimierz Przerwa Tetmajer, dziennikarz Rudolf Starzewski, radczyni Antonina Domańska, siostry Pareńskie oraz Isia, czyli córka Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Inteligencja traktuje chłopów w sposób przedmiotowy, z góry i z dystansem, nie umiejąc nawiązać z nimi zdrowych relacji i wspólnie stworzyć zjednoczony naród. Nie znają realiów życia na wsi ani jej kultury, a mimo to zachwycają się nią powierzchownie, traktując ją jako symbol natury i zdrowia.

Inteligencja z „Wesela” prezentuje dekadencką postawę i nie umie pokierować Polakami w stronę wolności, czego symbolem jest sytuacji, kiedy Gospodarz przekazuje Jaśkowi złoty róg, zrzucając z siebie odpowiedzialność za naród i zaprzepaszczając szanse na sukces. Z kolei brak wiary we własne siły, bierność i słabość inteligencji uosabia Dziennikarz niezdolny do pobudzenia morale Polaków i dania im nadziei na zwycięstwo w staraniach o odzyskanie niepodległości. Przez zrezygnowaną postawę inteligencji zapał i siła chłopów nie zostają wykorzystane, a naród nie jest zgodną jednością, której dążeniom przyświeca wspólny interes.

Jej przedstawiciele nie potrafią podjąć żadnych działań mogących zapewnić pozytywne skutki dla całego narodu i nie wywiązują się ze swojej funkcji jako warstwy przewodniej i wyznaczającej drogę pozostałym grupom społecznym. Zamiast zagrzewać rodaków do walki, wzmacniać ich poczucie wspólnoty narodowej i stanowić przykład postaw obywatelskich, całkowicie kompromitują się w swojej roli. Widać zatem, że inteligencja zobrazowana przez Wyspiańskiego jest sportretowana w sposób jednoznacznie negatywny i sprzeniewierza się etosowi, który powinien jej przyświecać.

Ludzie bezdomni

W powieści „Ludzie bezdomni” pojawia się niejednoznaczny, choć raczej negatywny obraz polskiej inteligencji pod koniec XIX w. Z całą pewnością do pozytywnych jej przedstawicieli można zaliczyć Tomasza Judyma – syna biednego szewca z Warszawy. W przeciwieństwie do bohaterów z „Wesela” Judym w pełni realizuje etos inteligencki i służy społeczeństwu, ofiarowując dla niego nawet osobiste szczęście. Całkowicie poświęca się misji szerzenia higieny i świadomości zdrowotnej oraz medycznej wśród najniższych warstw społecznych i potrafi dostrzec potrzeby pokrzywdzonych.

W trakcie nauki i studiów wykazuje się ambicją i pracowitością, dlatego pomimo trudnej sytuacji rodzinnej udaje mu się je skończyć, a później pracuje jako lekarz i otwiera się na ludzi najbardziej dotkniętych przez los. Ze względu na swój idealizm i determinację w działaniu Judym naraża się na ostracyzm ze strony swojego środowiska, które choć również reprezentuje inteligencję, to nie realizuje jej etosu i zostaje ukazana w krytycznym świetle.

Lekarze zaprezentowani podczas odczytu u doktora Czernisza to ludzie egoistyczni, zajęci wyłącznie robieniem kariery i zarabianiem pieniędzy, chciwi i niezainteresowani losem mas społecznych, których nie stać na korzystanie z usług lekarskich. Żyją w luksusowych warunkach, odseparowani od reszty społeczeństwa, podczas gdy jego większość ledwo wiąże koniec z końcem. Na odczyt Judyma zwracający uwagę na tragiczny poziom higieny wśród najniższych warstw społecznych, konieczność poprawienia tego stanu rzeczy i obojętność lekarzy wobec losu najuboższych reagują z pogardą i wyraźną niechęcią. Nie są zdolni do samokrytycyzmu i nie rozumieją idealistycznego i miłosiernego podejścia Judyma do swojej pracy.

Do inteligencji można zaliczyć również szeroko uzdolnionego, kulturalnego i wykształconego administratora majątku w Cisach – Krzywosąda Chobrzańskiego – jednak i on jest postacią negatywną. Wraz z doktorem Węglichowskim sprzeciwia się bowiem osuszeniu stawów w Cisach, aby wyeliminować źródło lokalnych chorób i ułatwić życie okolicznej biedocie. Decyzja o braku poparcia dla pomysłu Judyma wynika z chęci zysku, który byłby mniejszy, gdyby zrealizowano projekt głównego bohatera. Dla Chobrzańskiego i Węglichowskiego bardziej liczy się zatem zysk aniżeli los przeciętnych obywateli.

Podsumowując, w „Ludziach bezdomnych” wśród inteligencji można odnaleźć zaledwie kilka pozytywnych postaci, bo do takich oprócz Judyma zaliczają się również inżynier Korzecki i emancypantka Joanna Podborska, jednak w przeważającej części ta warstwa społeczna podlega krytyce i nie wywiązuje się ze swoich powinności.

Podsumowanie

Portret polskiej inteligencji jest skrajnie różny i niejednoznaczny. Z jednej strony mamy przykłady inteligentów wiernych etosowi i realizujących go w praktyce, czego dowodzą postaci Tomasza Judyma i bohaterów z „Lalki”, a z drugiej – ludzi zepsutych moralnie, obojętnych na los społeczeństwa i niezdolnych do działania na jego rzecz, co było widać w „Weselu”, trzeciej części „Dziadów” oraz na podstawie lekarzy z „Ludzi bezdomnych”. Warto zwrócić uwagę na bardzo różne pochodzenie społeczne polskiej inteligencji, wśród której mamy Judyma – syn szewca, Żyda Szumana i zubożałego szlachcica Wokulskiego. Należy również zauważyć, że obraz inteligencji ukazywany jest w kontekście wyzwań społecznych i politycznych, jakie stoją przed nią w określonym momencie dziejowym.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Mickiewicz, Dziadt cz. III,
2) Prus Bolesław, Lalka, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968,
3) Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, 2011. ISBN 9788373272378,
4) Żeromski Stefan, Ludzie Bezdomni, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373271724.

II Literatura przedmiotu:
1) Inteligent, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kosiek Teresa, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 129-133,
2) Klukowski Bogdan, Bolesław Prus Lalka, Warszawa, Jota, 1991, rozdz.: Warszawa w Lalce, s. 24-27,
3) Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917, s. 25-34,
4) Wilczycka Danuta, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581269, s. 19-30.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Literacki portret polskiej inteligencji ukazywany jest w odniesieniu do etosu, który powinien przyświecać tej warstwie społecznej i który powinna realizować.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Lalka: pozytywny obraz dopiero co kształtującej się inteligencji składającej się z ludzi pracowitych, wykształconych, ambitnych i kochających ojczyznę.
b) Dziady cz. III: niejednoznaczny obraz inteligencji.
c) Wesele: zepsuta, bierna, obojętna i apatyczna inteligencja, która nie potrafi przewodzić narodowi i wziąć na siebie odpowiedzialności za jego los, w efekcie czego marnuje szanse na sukcesywną walkę o wolność.
d) Ludzie bezdomni: negatywny obraz inteligencji, w której przeważają chciwi egoiści niezdolni do działania na rzecz wspólnego dobra i niezauważający losu ludzi najbardziej potrzebujących.

3. Wnioski:
a) Portret polskiej inteligencji jest skrajnie różny i niejednoznaczny.
b) Inteligencja może realizować etos i składać się z pozytywnych bohaterów, którzy wywiązują się ze swojej roli, lub być grupą nieodpowiedzialnych egoistów nierealizujących etosu.
c) Pochodzenie społeczne polskiej inteligencji jest różne.
d) Obraz inteligencji ukazywany jest w kontekście wyzwań społecznych i politycznych, jakie stoją przed nią w określonym momencie dziejowym.