Słownictwo i frazeologia biblijna oraz mitologiczna w języku polskim

Obecność frazeologizmów i przysłów wywodzących się z Biblii i mitologii jest tak powszechna w języku polski, że często nawet nie zdajemy sobie sprawy z ich starożytnej genezy. Przyzwyczailiśmy się tak mocno do słownictwa biblijnego i mitologicznego, że nawet jeśli nie znamy antycznych przekazów, rozumiemy ich znaczenie i potrafimy wychwycić ich sens. Niniejsza praca szerzej opisuje zjawisko wpływu Biblii i mitologii na słownictwo oraz frazeologię języka polskiego.

Analizę należy rozpocząć od określenia, czym jest słownictwo i frazeologia. Mianowicie słownictwem – lub inaczej leksyką – określa się zbiór wyrazów i terminów, którymi posługuje się dana grupa społeczna, czyli w przypadku języka polskiego – Polacy. Słownictwo jest bogatym i różnorodnym zespołem słów wykorzystywanych przez Polaków w życiu codziennym. Każde wypowiadane przez nas oraz istniejące w języku polskim słowo zalicza się wobec tego do słownictwa. Z kolei mianem związku frazeologicznego definiuje się wyrażenia, które mają znaczenie przenośne, a więc inne, niż sugeruje ich dosłowna treść.

Sens związków frazeologicznych jest z reguły metaforyczny i zrozumiały dla większość osób wywodzących się z kręgu kulturowego, w którym wykorzystuje się dany frazeologizm. Dla przykładu, większość Polaków dobrze wie, o co chodzi, kiedy ktoś powie, że zjadłby konia kopytami, boi się własnego cienia lub zapomniał języka w gębie. Dosłowne znaczenie powyższych związków frazeologicznych mówi coś innego niż ich ukryty sens, jednak w naszej kulturze stały się one na tyle powszechne, że jednocześnie czytelne dla przeważającej części naszego narodu.

Wpływ Biblii oraz mitologii na słownictwo języka polskiego objawia się przede wszystkim poprzez występowanie w nim wielu frazeologizmów, wyrażeń i zwrotów mających swoje źródła w starożytnych podaniach. Ich budowa i treść są bardzo różne, jednak postaram się je sklasyfikować według wybranych przez siebie kryteriów. Jednym z nich będzie kryterium gramatyczne, które z uwagi na złożoność językową dzieli frazeologizmy na wyrażenia, zwroty i frazy. Frazy to najbardziej złożone frazeologizmy, przyjmujące formę zdań z podmiotem i okolicznikiem, które często zalicza się do przysłów, powiedzeń, sentencji lub maksym.

Wiele z nich odwołuje się do Biblii oraz mitologii, czego dowodzą takie przykłady jak biblijne Z pustego i Salomon nie naleje, Sieją wiatr, a będą zbierać burzę czy Ostatni będą pierwszymi albo mitologiczne Fortuna kołem się toczy. W nawiązaniu do opisanych w Biblii oraz mitologii wydarzeń, postaci i symboli przekazują one odwieczne życiowe prawdy na temat otaczającej nas rzeczywistości. Z kolei zwroty to frazeologizmy zawierające czasownik w formie odmienionej lub bez bezosobowej. W porównaniu z frazami są krótsze i nie posiadają jednocześnie orzeczenia oraz podmiotu, a więc nie są zdaniami. Wśród nich można wymienić biblijne Być na świeczniku, Odsyłać od Annasza do Kajfasza, Chodzić po wodzie, Przenieść się na łono Abrahama, Rzucać perły przed wieprze, Zamienić się w słup soli czy mitologiczne Odrodzić się jak Feniks z popiołów albo Spocząć w objęciach Orfeusza.

W odróżnieniu od fraz zwroty inspirowane Biblią i mitologią nie mają funkcji dydaktycznej, a ich celem nie jest przekazywanie życiowych prawd, lecz barwne opisywanie rzeczywistości. W poetycki sposób ilustrują one ludzkie reakcje i postawy oraz potoczne sytuacje. Podobną rolę odgrywa najliczniejszy zbiór biblijnych i mitologicznych frazeologizmów, który tworzą wyrażenia, czyli krótkie, dwu- lub trzywyrazowe złożenia składające się z rzeczownika, przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego lub przysłówka albo nawet pojedynczego słowa.

W języku polskim istnieją setki wyrażeń pochodzenia biblijnego i mitologicznego, a wśród nich można wymienić hiobowe wieści, kainowe znamię, jabłko Adama, judaszowe srebrniki, faryzeusza, ciemności egipskie, miłosiernego Samarytanina, rzeź niewiniątek, Sodoma i Gomora czy wieżę Babel, jeśli chodzi o przykłady biblijne oraz nić Ariadny, złote runo, olimpijski spokój, pyrrusowe zwycięstwo, wyrocznię delficka czy stajnię Augiasza z mitologii.

Warto również rozpatrzeć rolę, jaką w języku polskim odgrywa słownictwo pochodzenia biblijnego i mitologicznego – co za jego pomocą wyrażamy, jakie informacje przekazujemy, jak odbieramy tego typu frazeologię. Analizując wymienione przed momentem przykłady wyrażeń, zwrotów i fraz, widać dużą różnorodność funkcji, jakie pełnią w języku polskim frazeologizmy biblijne i mitologiczne. Posługujemy się nimi bowiem np. po to, aby w metaforyczny sposób opisać jakiejś miejsce, wydarzenia czy zachowania.

Tak jest w przypadku zwrotu Sodoma i Gomora, który służy do krytycznej oceny rozwiązłości cielesnej, podobnie jak słowo Faryzeusz określające obłudnego człowieka lub Miłosierny Samarytanin jako definicja ludzi litościwych i gotowych do bezinteresownej pomocy innym. Z kolei hiobowe wieści wskazują na jakieś tragiczne wydarzenia, a słowo Judasz jednoznacznie kojarzy się ze zdrajcą. Frazeologizmy biblijne i mitologiczne są zatem często eufemizmami, czyli peryfrazami jakichś innych słów bądź zwrotów, których z jakichś względów nie chcemy nazywać wprost. Wszak w niektórych sytuacjach lepiej wykorzystać związek frazeologiczny Sodoma i Gomora aniżeli w dosłownych słowach opisać to, co rzeczywiście kryje się pod tym zwrotem.

Za pomocą biblijnych i mitologicznych frazeologizmów w zdystansowany sposób można nawiązać do trudnych i emocjonalnych spraw dotykających naszego życia. Jeśli chodzi o treść owych frazeologizmów, to odnoszą się one do postaci, wydarzeń, wartości, symboli oraz motywów biblijnych i mitologicznych. Przywołują w ten sposób określone skojarzenia i powiązują je z daną sytuacją. Jeżeli zatem, usłyszawszy jakąś wiadomość, stwierdzimy, że jest to hiobowa wieść, będzie to oznaczało, że jest ona tragiczna, tak jak tragiczne były wieści przekazane Hiobowi, zaś kiedy przypomnimy, że wykonywaliśmy Syzyfową pracę, damy do zrozumienia, że była ona bezsensowna i bezcelowa, tak jak bezsensowne było ciągłe wnoszenie głazu pod górę przez Syzyfa. Frazeologizmy biblijne i mitologiczne mają także znaczenie symboliczne i uosabiają określone wartości oraz ideały. Jako przykład w tym kontekście można podać róg obfitości jako symbol bogactwa, Sodomę i Gomorę jako symbol grzechu i zepsucia moralnego, Judasza jako wcielenie zdrady czy kainowe piętno jako znak zbrodni.

Choć frazeologizmy wywodzące się z Biblii i mitologii mają bardzo duży wpływ na język polski, to jednak nie są jedynymi elementami leksyki, które na niego oddziałują. Oprócz nich na co dzień używamy bowiem wykrzyknień mających swoje źródła w głównej mierze w Biblii i odnoszących się do biblijnych postaci, takich jak Jezus Maria!, O Boże! czy Wielkie nieba. Ich zastosowanie wydaje się oczywiste, ponieważ służą do wyrażania emocji i z reguły stanowią naszą spontaniczną reakcję na jakieś przełomowe, zaskakujące, emocjonalne lub budzące grozę wydarzenia albo informacje. Po tego typu wykrzyknienia sięgamy automatycznie, nawet nie zdając sobie sprawy, że dotykamy ważnego dla wielu osób obszaru religijnego.

Biblia i mitologia mają duży wpływ na język polski. Są one źródłem setek zwrotów, wyrażeń, fraz, przysłów, maksym, powiedzeń, aforyzmów i prawideł, które zakorzeniły się tak mocno w naszej narodowej mowie, że postrzegamy je jako coś oczywistego. W efekcie większość z nas rozumie znaczenie i przesłanie biblijnych oraz mitologicznych słów i frazeologizmów, nawet jeśli nie znamy treści Biblii ani antycznych mitów. Słownictwo wywodzące się z mitologii i Biblii pozwala na eufemistyczne i symboliczne opisanie otaczającej nas rzeczywistości, a także na wyrażenie emocji w określonych sytuacjach. Bogactwo i uniwersalizm starożytnych źródeł decydują, że słownictwo odnoszące się do mitologii oraz Biblii funkcjonuje w języku polskim od wieków i zapewne nie zniknie jeszcze przez długi czas.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Koziara S., Frazeologia biblijna w języku polskim, Łask, 2009, ISBN 9788360178690,
2. Puda-Blokesz M., Frazeologizmy pochodzenia mitologicznego w języku polskim (zasób, stan i perspektywy opisu), W: Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej Teoria. Zagadnienia ogólne, pod red. Bąby S., Skibskiego K., Szczyszka M., Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2010, ISBN 9788323222163.

II Literatura przedmiotu:
1. Bąba S., Liberek J., Kilka uwag o współczesnym uzusie frazeologicznym, W: Norma językowa w polszczyźnie, red. Bugajski M., Zielona Góra, Wyższa Szkoła im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1995, ISBN 8385693599, s. 67- 79,
2. Chlebda W., Frazeologia w międzyludzkiej przestrzeni komunikacyjnej, W: Problemy Frazeologii Europejskiej. Tom VI, pod red. Lewicki A.M., Lublin, Norbertinum, 2004, ISBN 8372220867, s.11-20,
3. Lewicki A.M., Pajdzińska A., Rejakowa B., Z zagadnień frazeologii. Problemy leksykograficzne, Warszawa, PIW, 1987, ISBN 8301071648.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Biblia i mitologia mają silny wpływ na słownictwo i frazeologię języka polskiego.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wyjaśnienie pojęć: „słownictwo” jako zbiór wszystkich wyrazów, terminów i słów w języku polskim; „frazeologia” jako zbiór związków frazeologicznych funkcjonujących w danym języku.
b) Frazeologizmy biblijne i mitologiczne: podział frazeologizmów pod względem gramatycznym na frazy, wyrażenia i zwroty; analiza funkcji i roli językowej frazeologizmów.
c) Wykrzyknienia: wykrzyknienia nawiązujące do postaci biblijnych jako sposób na spontaniczne wyrażenie emocji.

3. Wnioski:
a) Mitologia i Biblia są źródłem mocno zakorzenionych w języku zwrotów, wyrażeń, fraz, przysłów, maksym, powiedzeń, aforyzmów i prawideł.
b) Słownictwo wywodzące się z mitologii i Biblii pozwala na eufemistyczne i symboliczne opisanie rzeczywistości oraz wyrażenie emocji.
c) Silny wpływ mitologii i Biblii na słownictwo oraz frazeologię języka polskiego wynika z bogactwa i uniwersalności tych źródeł.