Motyw maski w dowolnie wybranych dziełach literackich

Zakładamy maski, ukrywamy tożsamość i przebieramy się, aby uchodzić za kogoś, kim nie jesteśmy. Kostiumy nakładają aktorzy i artyści, w maskach wybieramy się na czasem na bal, ale też każdego dnia skrywamy swoją prawdziwą tożsamość, aby dostosować się do konwenansów i zwyczajów społecznych. Będąc wśród innych, dalszych dla nas ludzi rzadko kiedy jesteśmy bowiem w pełni sobą, ponieważ przyzwyczailiśmy się, aby przed wszystkimi nie odkrywać całego siebie.

Literatura jako pewne odzwierciedlenie rzeczywistości opisuje pełną paletę sytuacji, w których człowiek nie pokazuje prawdziwego „ja” i urywa je pod maską. W jakich celach to robi? Co chce w ten sposób osiągnąć? Jakie są tego konsekwencje i co z tego wynika? Na te i inne pytania dotyczące funkcjonowania motywu maski postaram się odpowiedzieć w trakcie dzisiejszego wystąpienia.

Legenda o św. Aleksym

Dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć swoje rozważania, jest „Legenda o św. Aleksym”. Utwór ten prezentuje postać tytułowego świętego, wybierającego z własnej woli życie bez domu. Choć w rodzinnym domu ma wszystko, czego potrzebuje, a nawet o wiele więcej, gdyż pochodzi ze stosunkowo majętnej i opiekuńczej rodziny, to mimo to wybiera drogę bezdomności. W ten sposób chce zostać ascetą, całkowicie poświęcając swoje życie Bogu. Z tego względu Aleksy wyrzeka się wszystkich kosztowności, jakie posiada i oddaje je potrzebującym, a następnie opuszcza dom rodzinny.

Podczas swojej wieloletniej podróży jest zmuszony do żebrania, spania pod schodami oraz znoszenia mrozu i głodu, ponieważ nikt nie jest w stanie go rozpoznać i nikt nie wie, że pochodzi z rodziny rzymskich patrycjuszy. Jako że przybrał maskę bezdomnego ascety i żebraka, ludzie odnoszą się do niego pogardliwie i sponiewierają go. Mimo to Aleksy nie zamierza wyjawiać swojej tożsamości, ponieważ sprawiłoby to, że byłby traktowany w inny sposób, a tego nie chce. Jego cel to zostanie świętym ascetą, co umożliwia mu właśnie założenie maski.

Najwyraźniej widać to wówczas, kiedy Aleksy żyje pod schodami w domu swoich rodziców, podczas gdy jego rodzice nie mają świadomości, że to ich syn. Dopiero po jego śmierci ludzie dochodzą do wniosku, że ów bezdomny to właśnie Aleksy. W „Legendzie o św. Aleksy” mamy zatem do czynienia z maską, która jest świadomym wyborem świętego, ściśle związanym z jego ascetycznym życiem, ogromną religijnością, jaką się wykazuje, i całkowitym poświęceniem życia w imię Boga. W dużej mierze to właśnie za sprawą ukrywania tożsamości Aleksy osiąga swój cel, czyli staje się błogosławionym ascetą.

Pan Tadeusz

Kolejnym dziełem, które warto omówić, jest „Pan Tadeusz”. Epopeja Adama Mickiewicza ukazuje m.in. losy Jacka Soplicy, którego poznajemy jako hulakę i lekkoducha. Soplica to co prawda wielki patriota, ale o zbyt porywczym i pysznym charakterze, choć mimo to jest lubiany wśród szlachty. Wielka i pełna opiekuńczości miłość do Ewy Horeszko pokazuje również, że Jacek to człowiek uczuciowy i umiejący szczerze kochać.

Mimo że ukochana odwzajemnia jego uczucia, to ojciec panny – Stolnik Horeszko – nie wyraża zgody na ślub i upokarza Soplicę, odmawiając mu ręki córki, co prowadzi do jego kompletnego załamania. Nieszczęśliwa miłość wpędza Jacka w depresję i alkoholizm, a także popycha do bezsensownych decyzji, takich jak ożenek z pierwszą lepszą chłopką, z którą wiąże się tylko po to, aby zapomnieć o Ewie, lecz na niewiele to się zdaje. Soplica staje się opryskliwy i nieprzyjemny wobec żony, a spłodzonego z nią syna traktuje w sposób dość obojętny.

Kobieta nie wytrzymuje złej sytuacji rodzinnej i umiera, w efekcie czego życie Jacka znajduje się w kompletnej ruinie, a on sam czuje się wewnętrznie zagubiony. Apogeum jego fatalnych wyborów to jednak zabójstwo Stolnika Horeszki, którego Soplica morduje w afekcie podczas jego walki z Moskalami. Z uwagi na to Jacek zostaje posądzony o zdradę ojczyzny i choć jest to oskarżenie niesłuszne, to bohater „Pana Tadeusza” postanawia uciec z kraju i przemyśleć swoje zachowanie.

Soplica decyduje się na opuszczenie ojczyzny, aby odkupić swoje winy. Uświadamia sobie, jak wiele błędnych decyzji powziął, więc chce je naprawić, toteż wstępuje do zakonu, przyjmuje maskę ks. Robaka i staje się pokornym oraz usłużnym ojczyźnie, ale odważnym i pełnym zapału oraz determinacji patriotą. Całym sobą angażuje się w pracę emisariusza napoleońskiego i żołnierza, wielokrotnie narażając zdrowie, aby skutecznie działać na rzecz kraju. Błędy życiowe dają Soplicy do zrozumienia, że musi zmienić zachowanie, dlatego jako mnich odrzuca wszystkie swoje wcześniej wady, takie jak porywczość, nieodpowiedzialność, zapalczywość i wybuchowość.

Ubranie stroju mnicha wzmacnia Jacka wewnętrznie, poprawia jego osobowość, przyczynia się do pozytywnej przemiany wewnętrznej i wzbudza jego większą niż wcześniej potrzebę poświęcenia swojego życia ojczyźnie oraz Bogu. Ostatecznie za sprawą swojej niemal heroicznej pracy dla kraju Soplica zrehabilitował się za haniebne wybory życiowe sprzed lat i przebaczono mu winy. Jego przykład pokazuje, że zamożna przejść pozytywną przemianę wewnętrzną, nawet jeżeli popełniło się duże życiowe błędy. Wszystko to udało mu się osiągnąć za sprawą maski mnicha.

Konrad Wallenrod

Innym bohaterem zakładającym maskę jest Konrad Wallenrod, tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza, znany również jako Walter Alf. Jest to człowiek, który dzięki ogromnym zasługom w walce zostaje wybrany na mistrza Zakonu Krzyżackiego, mimo że z pochodzenia jest cudzoziemcem. Jego zadanie polega na aktywnej walce z Litwinami i pokonaniu ich wojsk. Jednak pomimo sprzyjających warunków politycznych i wojskowych nie decyduje się na rozpoczęcie bitwy, ponieważ w rzeczywistości nie ma najmniejszego zamiaru zrobić krzywdy Litwinom ze względu na fakt, iż sam nim jest.

Z uwagi na to wstrzymuje walki i jednocześnie nakłada na rycerzy Zakonu Krzyżackiego szereg rygorystycznych obowiązków niezwiązanych w żaden sposób z wojną. Alter Alf, czyli tak naprawdę Konrad Wallenrod, został bowiem mistrzem krzyżackim po to, aby od wewnątrz, za pomocą podwójnej tożsamości zlikwidować zakon. W tym celu zakłada maskę i postępuje niezgodnie z kodeksem, jaki wyznawał od dzieciństwa, co wzbudza w nim smutek i pogardę dla samego siebie, lecz z myślą o Litwie jest gotów na takie poświęcenie.

Jak więc widać, Konrad Wallenrod w imię narodu ukrywa swoją tożsamość, łamiąc w ten sposób kodeks rycerski i w konsekwencji ofiarowując własne życie, które oddaje za kraj. Woli cierpieć i ryzykować, tając swoje personalia z myślą o kraju, niż osiągać osobiste szczęście w zaciszu domowym ze świadomością, że umiłowana Litwa traci wolność. Konrada Wallenroda można zatem nazwać jako skrajnego idealistę wykazującego heroiczną postawę nakazującą mu całkowite poświęcenie wobec ojczyzny, co objawia się poprzez bardzo niebezpieczne i wielce ryzykowne ukrycie tożsamości i przybranie maski zakonnika.

Potop

Ostatnim dziełem, do którego chciałbym się odwołać, jest „Potop” Henryka Sienkiewicza. Postać przybierająca maskę to Kmicic – jeden z głównych bohaterów utworu. Na początku powieści prowadzi hulaszczy tryb życia i wraz ze swoimi kompanami spędza czas na kolejnych zabawach. Nierzadko wdaje się w bójki, często spożywa alkohol i bierze udział w zawieruchach. Kiedy szlachta Laudańska morduje jego towarzyszy, Kmicic mści się, porywając Oleńkę.

Innym jego błędem jest przysięgnięcie wierności Januszowi Radziwiłłowi, lecz bohater robi to nieświadomie, nie mając świadomości, że w ten sposób zdradza ojczyznę. Widać więc, że los mu nie sprzyja, co wraz z jego zadziornym charakterem staje się przyczyną uznania go za zdrajcę i rozbójnika. Ze względu na krewkie usposobienie, chęć do zabawy i nieszczęśliwy splot przypadków na Kmicie spada wielkie brzemię wroga Polski.

Bohater decyduje się jednak walczyć z nieprzychylnym fatum, dlatego zakłada maskę, przechodzi wewnętrzną metamorfozę i zaczyna ukrywać swoją tożsamość. Ma świadomość, że zhańbił swoje imię, toteż zmienia imię na Babinicz i zostaje mnichem. Od tego momentu przechodzi kompletną przemianę i staje się prawym patriotą, który raz po raz poświęca się w imię narodu. Jego heroiczne czyny, takie jak bohaterska walka pod Jasną Górą, wysadzenie Szwedzkich armat czy zapobieżenie zasadzce na króla Jana Kazimierza ostatecznie sprawiają, że odzyskuje dobre imię i pokonuje nieprzychylny mu los.

Jako ukrywający się, bardzo religijny mnich gotowy do największych poświęceń w celu ratowania zarówno ojczyzny, jak i własnego imienia wsławia się w walce. Jego przykład daje do zrozumienia, że za pomocą maski można pokonać złe fatum, jeśli jest się dostatecznie zdeterminowanym i oddanym swoim celom oraz wartościom. Poprzez kostium mnicha Kmicic naprawia popełnione przez siebie błędy i odzyskuje szacunek.

Taki, a nie inny sposób ujęcia motywu maski wynika z faktu, że „Potop” to powieść stworzona ku pokrzepieniu serc, jako sposób na dowartościowanie Polaków w dobie walki o niepodległość i uświadomienie im, że są zdolni do zadbania o swoją godność. Z walczącego i dzielnego narodu Sienkiewicz nie eliminuje takich postaci jak krewki Kmicic, czyli typowy przedstawiciel cieszącej się wówczas złą opinią szlachty. Jego maska ma pokazać, że nawet szlachta dojrzała do tego, aby bronić ojczyznę, udźwignąć odpowiedzialność, która się wiąże z walką o nią i zamazać tym samym ciemne plamy na swoim wizerunku.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie utworów, ukrywanie tożsamości pod maską przez bohaterów literackich wynika z chęci osiągnięcia w ten sposób określonych celów. Najczęściej są one związane z wyższymi wartościami, takimi jak Bóg czy ojczyzna. Założenie maski często wiąże się z dużym poświęceniem i wymaga odwagi, heroizmu, wielkiej determinacji oraz męstwa, czego przykładami są wszyscy omówieni bohaterowie. Za pomocą swoich masek pozornie stają się innymi ludźmi, lecz w głębi duszy ciągle pozostają tacy sami, a najważniejsze ideały, jakie im przyświecają, nie zmieniają się w momencie założenia maski.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8386740639,
2. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
3. Sienkiewicz Henryk, Potop, Kraków, Zielona Sowa, 2007, ISBN 8371699160,
4. Voragine de Jakub, Legenda o św. Aleksym, W: Literatura staropolska, oprac. Borek Piotr, Mazurkiewicz Robert, Kraków, Greg, 2002, ISBN 8322471401.

II Literatura przedmiotu:
1. Bąk Zbigniew, Wśród bohaterów literatury średniowiecznej [Legenda o św. Aleksym], W: Polonistyka, 1972, nr 2, s. 8-11,
2. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 21-23,
3. Wilczycka Danuta, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581467, s. 17-23.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Za pomocą motywu maski ukazywani są bohaterowie literaccy, którzy ukrywają tożsamość po to, aby uchodzić za kogoś, kim nie są.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Legenda o św. Aleksym”: bohater ukrywający tożsamość i udający żebraka oraz biedaka po to, aby móc prowadzić ascetyczne życie; kamuflowanie prawdziwego „ja” w celu zbliżenia się do Boga i osiągnięcia świętości.
b) „Konrad Wallenrod”: ukrywanie tożsamości jako sposób na walkę z wrogami ojczyzny; motyw maski wykorzystany po to, aby pokazać opinię Mickiewicza na temat sposobu walki Polaków o wolność.
c) „Pan Tadeusz”: sylwetka Jacka Soplicy, który zakłada maskę pod postacią ks. Robaka, dzięki czemu pokornieje, naprawia popełnione błędy i zyskuje przebaczenia za zdradę ojczyzny.
d) „Potop”: ukryta tożsamość Kmicica pod maską mnicha Babinicza pozwalająca na odkupienie win i błędów z przeszłości; motyw maski związany z ogólną wymową dzieła „ku pokrzepieniu serc”.

3. Wnioski:
a) Motyw maski funkcjonuje w sposób metaforyczny.
b) Bohaterowie literaccy zakładają maski po to, aby osiągnąć określone cele.
c) Ukrywanie tożsamości pod maską wynika z chęci realizowania wyższych ideałów i wartości, takich jako patriotyzm czy Bóg.
d) Zakładanie maski przez bohaterów często wiąże się z dużym ryzykiem, poświęceniem, odwagą, męstwem, a nawet cierpieniem.