Motyw miasta w literaturze

Choć dziś niewiele osób już o tym pamięta, to jeszcze kilkaset lat temu miasta niemal w ogóle nie istniały, a przeważająca większość społeczeństwa mieszkała na wsiach i w małych miejscowościach. Rozkwit miast przypadł na wiek XIX, kiedy nastąpiło szybkie uprzemysłowienie i na ich terenie powstawało wiele zakładów, w efekcie czego poszukujący pracy ludzie migrowali ze wsi do większych ośrodków. Tego typu trend trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego, choć coraz bardziej widoczna jest tendencja przemieszczania się na przedmieścia.

Z całą pewnością duży wpływ miast na kształt życia społeczeństw widoczny jest nie tylko w życiu codziennym, ale również w literaturze, która obrazuje sposób i poziom życia mieszkańców, architekturę oraz problemy społeczne, z jakimi się oni spotykają. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić to zagadnienie, analizując na podstawie wybranych przykładów obraz miasta i jego mieszkańców w literaturze.

Kordian

Pierwszym dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć dzisiejsze rozważania, będzie „Kordian”. Juliusz Słowacki w swoim słynnym dramacie przedstawia obraz społeczeństwa Warszawy w obliczu koronacji cara Mikołaja I na króla Polski. Najważniejsza w tym kontekście jest reakcja tłumu, który zostaje zobrazowany jako bierna masa obojętna na to, co ją spotyka. Niewiele osób przejmuje się, że już za chwilę Rosjanin będzie koronowanym władcą Polski, dlatego większość nie tyle co z obawą, ale nawet ze zniecierpliwieniem oczekuje na przejęcie sterów państwa przez Mikołaja I. Lud traktuje koronację w sposób obojętny i bierny, jako ciekawe widowisko, w trakcie którego można się dobrze zabawić.

Większość nie przejmuje się losem skazańców, a nawet nie reaguje na śmierć dziecka wytrąconego pewnej matce z rąk przez księcia Konstantego. Ważniejsza jest bowiem wizja nadchodzącej uczty i tańców zorganizowanych przez nowego króla. Społeczeństwo Warszawy jest całkowicie niezdecydowane na walkę, pełne uległości i niemożności podjęcia jakichkolwiek działań. Tłum nie przejmuje się Kordianem i tylko obserwuje jego los, który ma zakończyć się śmiercią z rąk Rosjan. Warszawskie społeczeństwo jest rozbite, pozbawione świadomości narodowej, niezorientowane w swojej sytuacji i niegotowe do walki o wolności.

Również spiskowcy nie są zdolni do działania, czego symbol stanowi przemowa Prezesa i jego spór z Kordianem. Tylko pojedyncze jednostki, takie jak Szewc, Szlachcic i Żołnierz wyrażają postawy patriotyczne, ale są w mniejszości, w efekcie czego nie mają możliwości, aby cokolwiek zmienić. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w dramacie Słowackiego mamy do czynienia z negatywnym obrazem miasta ukazanym w kontekście jego mieszkańców, którzy biernie dają się zniewolić i nie są w stanie wyjść naprzeciw wyzwaniom związanym z utratą niepodległości.

Lalka

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, jest „Lalka”. Pozytywistyczna powieść Bolesława Prusa w dużej mierze dzieje się w Warszawie, którą autor bardzo dokładnie opisał. Jako że „Lalka” jest powieścią realistyczną, to stolica Rzeczpospolitej została ukazana właśnie w taki sposób. Jednym z elementów potwierdzających tę tezę jest fakt, że autor wykorzystał nazwy prawdziwych ulic i miejsc, takich jak Nowy Świat, Krakowskie Przemieście, Łazienki czy Aleje Ujazdowskie. Każda z warstw społecznych zobrazowanych przez Prusa żyje w określonym obszarze miasta – arystokracja na terenie Łazienek i Ogrodu Saskiego, Żydzi w Nalewkach, a najniższe warstwy społeczne na Powiślu.

Wszystkie dzielnice zostały zaprezentowane niezwykle precyzyjnie, dzięki czemu z jednej strony dane jest nam ujrzeć odpychające, naturalistyczne i pełne biedy Powiśle, zaś z drugiej idylliczny majątek w Zasławku. Warszawa w „Lalce” jest miastem kontrastów, gdzie obok siebie żyje bogata i opływająca w luksusach szlachta oraz ludzie ubodzy, egzystujący w warunkach urągających godności człowieka. Niestety mieszkańcy w większości są sportretowani w sposób negatywny; arystokracja i szlachta to pełne obłudy i hipokryzji warstwy społeczne dbające wyłącznie o swoje interesy, a prosty lud i biedota nie potrafią zapewnić sobie godnego bytu i są wykorzystywane przez wyższe warstwy.

Warszawa okazuje się różnorodna także pod względem narodowościowym, gdyż oprócz Polaków na jej terenie osiedlili się również Żydzi, tacy jak np. Szlangbaum, jak i Niemcy reprezentowani przez rodzinę Minclów. Zarówno społeczeństwo, jak i architektura oraz obraz stolicy w dużej mierze odpowiadają rzeczywistości i są jednymi z elementów składających się na powieść realistyczną, jaką jest „Lalka”. Właśnie uwiarygodnienie jej treści było głównym powodem, dla którego Prus przedstawił miasto w tak sugestywny, dokładny i całościowy sposób. Z tego względu autor nie stosuje żadnych wymyślnych środków wyrazu, a przede wszystkim skupia się na skrupulatności opisów i wiernym odwzorowaniu warszawskiej rzeczywistości.

Zbrodnia i kara

Inną pozytywistyczną powieścią godną omówienia w kontekście tematu jest „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego. Jej akcja dzieje się w XIX-wiecznym, rosyjskim mieście – Petersburgu. Autor opisuje i przedstawia je w bardzo dokładny i w dużej mierze zgodny z rzeczywistością sposób, dzięki czemu można dowiedzieć się, jak naprawdę ono wyglądało w tamtym czasie. Nie jest to jednak pozytywny obraz, gdyż Petersburg jawi się jako miejsce, gdzie króluje nędza, głód, alkoholizm i pogoń za pieniędzmi.

Szare i pozbawione radości miasto, w którym ulice są brudne i śmierdzące, a ciemne zaułki przytłaczają swoją obcesowością, bardzo źle wpływa na życie mieszkańców. Widać to chociażby na przykładzie Sonii zmuszonej do prostytucji na ulicach znienawidzonego przez siebie Petersburga, a także na podstawie zachowania alkoholika Marmieładowa, którego ostateczny upadek ma miejsce na bruku rosyjskiego miasta, czy na bazie samobójstwa Swidrygajłowa popełnionego przed wieżą strażacką.

Atmosfera Petersburga jest więc niezwykle przytłaczająca i wysysa z ludzi chęć życia. Jest to idealne miejsce dla wszelkiej maści pijaków, zbrodniarzy, alfonsów, morderców czy złodziei, którzy mogą skutecznie ukryć się w licznych uliczkach, ciasnych zakamarkach, brudnych piwnicach czy cuchnących pijalniach. Z kolei młodzi, ambitni i wykształceni ludzie chcący coś w życiu osiągnąć poprzez pracę lub wykształcenie nie mają tu szans na jakąkolwiek samorealizację, co symbolizują postaci Rodiona, Sonii czy Razumichina.

Cała ta pesymistyczna, przytłaczająca, przygnębiająca i pełna smutku oraz upadku moralnego atmosfera Petersburga ma bardzo negatywny wpływ zarówno na mieszkańców, jak i na głównego bohatera. Raskolnikow czuje się bowiem bezsilny i bezradny w tym mieście, gdyż mimo sporych ambicji nie jest w stanie zapewnić sobie w miarę komfortowego życia. Otaczający go upadek moralny jeszcze bardziej skłania go do wkroczenia na zbrodniczy szlak i idealnie współgra z jego zwichrowaną psychiką oraz dekadenckim samopoczuciem. Jak więc widać, Petersburg ma ogromne znaczenie w kontekście fabuły i można wręcz powiedzieć, że Dostojewski traktuje to miasto jako osobnego bohatera, kształtującego losy poszczególnych postaci. Niestety z reguły są one bardzo smutne, tak jak zresztą samo miasto.

Przedwiośnie

Kolejnym utworem, który chciałbym omówić w kontekście tematu, jest „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego. Miasto, w którym dzieje pierwsza część powieści, to znajdujące się obecnie w Azerbejdżanie, a wówczas na terenie Rosji – Baku. Początkowo, kiedy na świecie panuje pokój, jest to miejsce, gdzie szczęśliwie osiedliło się wielonarodowe społeczeństwo. W młodzieńczym wieku głównego bohatera – Cezarego Baryki – okazuje się ono wręcz oazą spokoju, gwarantując mieszkańcom wysoką jakość życia i bezpieczeństwo. Tu Cezary dorasta, poznaje przyjaciół i uczy się w elitarnych szkołach, a jego ojciec liczy na duży zarobek, którego nie byłby w stanie osiągnąć w rodzimej Polsce.

Sytuacja w Baku szybko ulega jednak zmianie, gdyż ze spokojnego i bogatego miasta w wyniku rewolucji przekształca się w okrutne miejsce, gdzie odbywają się wręcz dantejskie sceny. Pierwsze, jeszcze szczątkowe informacje na temat przewrotu wywołują ogromne zamieszanie, z czego korzysta głównie młodzież, tak jak np. rezygnujący z nauki Cezary. Chaos zaczyna wdzierać się również do instytucji publicznych, nieradzących sobie ze zmieniającą się z godziny na godzinę rzeczywistością. Kiedy władzę w Baku przejmują bolszewicy, miasto całkowicie pogrąża się w zapaści. Mieszkańcy muszą bowiem wyrzec się swoich dobytków na rzecz nowego, komunistycznego państwa, tak jak chociażby matka Cezarego, która za pośrednictwem syna i bez swojej wiedzy oddaje skarb rodowy.

Ponadto zaczyna brakować żywności, a na ulicach robi się bardzo niebezpiecznie. W Baku prawo zostaje podporządkowane rewolucyjnym hasłom, dlatego każdy, kto się do nich nie stosuje, może liczyć na surową karę. Sytuacja staje się jeszcze trudniejsza w momencie, gdy Baku pogrąża się w brutalnym konflikcie pomiędzy Tatarami i Ormianami, który całkowicie niszczy miasto i wprowadza do niego kompletną anarchię. Co więcej, zwycięzcy Tatarzy bezlitośnie zabijają ludność Ormiańską i każdego, kto jej pomaga, w efekcie czego ulice przeistaczają się w płynącą rzekę krwi, a mieszkańcy, jak chociażby Cezary, zmuszeni są do pracy przy zwłokach.

Masowe mordy, wywózki niezliczonej ilości trupów, egzekucje, ogromne doły z nieżywymi ciałami i żołnierze na ulicach to w czasach bolszewizmu codzienny obraz Baku. Widać więc, że Żeromski prezentuje zdegenerowany obraz miasta doszczętnie zniszczonego przez rewolucję. Jest to miejsce, w którym panuje chaos, bestialstwo i bezprawie, a śmierć czai się na każdym kroku. Ukazując w ten sposób obraz miasta, Żeromski chce zwrócić uwagę na negatywne aspekty rewolucji bolszewickiej, którą ze wszech miar krytykował.

Pamiętnik z powstania warszawskiego

Ostatnim utworem, do którego chciałbym się odwołać, jest „Pamiętnik z powstania warszawskiego” napisany przez Mirona Białoszewskiego. Stanowi on dziennik będący zapiskami autora z 62 dni, jakie spędził w powstaniu z ’44 roku. Białoszewski z perspektywy cywila biorącego udział w wydarzeniach przedstawia życie przeważającej większości Warszawiaków, w tym nie tylko powstańców, co daje obiektywny i całościowy obraz ówczesnej rzeczywistości. Autor „Pamiętnika z powstania warszawskiego” w sugestywny sposób opisuje zagładę stolicy naszego kraju, wyraźnie zaznaczając emocje swoje i innych bohaterów.

W „Pamiętniku z powstania warszawskiego” często daje się zauważyć zwykłe, ludzkie i nierzadko serdeczne odruchy mieszkańców Warszawy oraz ich bliskie kontakty międzyludzkie. Z drugiej strony autor ilustruje tak trudne sytuacje jak ucieczki przed bombardowaniami czy ukrywanie się przed światem w strachu przed śmiercią. Warszawa jest tu miejscem strategicznych walk Niemców i Polaków, które dokładnie opisuje Białoszewski. Normalną scenerią miasta są mury, barykady, gruzy i zniszczone budynki oraz ludzie chowający się w stęchłych piwnicach czy brudnych latrynach.

Warszawa z jednej strony została ogarnięta strachem, a z drugiej daje się w niej wyczuć napięcie i emocje związane z walką. Nie ma tu miejsca na normalne życie, które zostało wyparte przez pobitewne gruzowiska, pośród których szybko przebiegają ludzie i kryją się w bramach, piwnicach oraz zaułkach, aby żołnierze niemieccy ich nie spostrzegli i aby móc przeczekać do zakończenia walk. Tory tramwajowe zostały wyrwane, chodniki zniszczone, a druty kolczaste mają za zadanie powstrzymać czołgi.

Narrator niejednokrotnie opisuje leżące na ulicach zwłoki, zniszczone domy, rozwalone hydranty z cieknącą wodą czy wszechobecny kurz bitewny. Z jego relacji wyłania się także obraz podziemnego życia stolicy w kanałach i piwnicach, które zaadaptowano na prowizoryczne kuchnie, latryny, pokoje i inne pomieszczenia. Zaprezentowany przez Mirona Białoszewskiego krajobraz Warszawy w czasie Powstania Warszawskiego jest szorstki, ostry i zatrważający. Obrazuje on swoisty koniec normalnej rzeczywistości i wiąże się z kompletnym upadkiem i całkowitym zniszczeniem miasta, które zostało ukazano jaki pobojowisko i miejsce walk.

Jeśli chodzi o środki stylistyczne służące do zilustrowania miasta przez autora, to należy zwrócić uwagę na liczne pytania, często pozostawiane bez odpowiedzi, które kreują atmosferę strachu i niepewności. Z kolei aby przybliżyć los przeciętnych w tym jakże trudnym czasie, Białoszewski sięga po mowę potoczną, kolokwializmy, neologizmy i wulgaryzmy. Tak jak Prus, posługuje się dokładnymi nazwami ulic i miejsc, a do tego wprowadza szarpaną składnię oraz chaos językowy.

W „Pamiętniku z powstania warszawskiego” przeplatają się ze sobą rozmowy bohaterów, przemyślenia autora i okrzyki walczących. Często pojawiają się równoważniki zdań, wykrzyknienia oraz krótkie, urywane zdania, dzięki czemu utwór zyskuje na dynamizmie. Powtórzenia i onomatopeje udające wystrzały, spadające bomby czy odgłosy wybuchów wprowadzają natomiast czytelnika w wir walki i pozwalają mu choć w znikomym stopniu zrozumieć, jak mogli czuć się mieszkańcy Warszawy w czasie powstania. Realizm ujęcia miasta pozwala porównać „Pamiętnik z powstania warszawskiego” z „Lalką”.

Podsumowanie

Jak pokazują omówione dziś przeze mnie utwory, miasta w literaturze są miejscami trudnymi do życia i trapionymi rozmaitymi problemami, takimi jak nierówności społeczne, bieda czy wojna. Większość ich mieszkańców żyje w nędzy, walczy, cierpi i jest prześladowanych. Należy również zauważyć, że miasta przedstawiane są w sposób rzeczywisty i realistyczny oraz mają ogromny wpływ na życie mieszkańców.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Białoszewski Miron, Pamiętnik z powstania warszawskiego, Warszawa, PiW, 2007, ISBN 9788306031270,
2. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2008, ISBN 8373273542,
3. Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017,
4. Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków, Zielona sowa, 2006, ISBN 8377411254,
5. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472.

II Literatura przedmiotu:
1. Grzeniecki Ludwik, Warszawskie realia Lalki w Śladami Wokulskiego. Przewodnik literacki po warszawskich realiach Lalki, Godlewski Stefan, Grzeniecki Ludwik, Markiewicz Henryk, Warszawa, Czytelnik, 1957, str. 87-180,
2. Klukowski Bogdan, Bolesław Prus Lalka, Warszawa, Jota, 1991, rozdz.: Warszawa w Lalce, s. 24-27,
3. Miasto, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 543-546,
4. Polańczyk Danuta, Pamiętnik z powstania warszawskiego, Lublin, Biblios, 2011, rozdz.: Obraz powstania w ujęciu M. Białoszewskiego, ISBN 8386581085,
5. Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581177, s. 25-29

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Obrazy miast i ich mieszkańców w literaturze prezentowane są w odniesieniu do architektury, poziomu życia oraz problemów społecznych, jakie je trapią.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Kordian”: negatywny obraz Warszawy na przykładzie stołecznego społeczeństwa, które nie potrafi podjąć jakichkolwiek działań w obliczu zniewolenia.
b) „Lalka”: realistyczny obraz Warszawy ukazanej jako tło powieści; Warszawa jako miasto biedy, brzydoty i nierówności społecznych.
c) „Zbrodnia i kara”: Petersburg jako miasto symbolizujące upadek moralny, pełne brudnych, śmierdzących i ciemnych uliczek oraz zakamarków, stanowiące idealne miejsce dla wszelkiej maści zbrodniarzy, złodziei, prostytutek i pijaków; Petersburg jako miasto negatywnie wpływające na samopoczucie i losy bohaterów.
d) „Przedwiośnie”: krytyczny obraz Baku w okresie rewolucji bolszewickiej; tragiczny obraz miasta, za pomocą którego Żeromski chce ostrzec czytelników przed konsekwencją rewolucji bolszewickiej.
e) „Pamiętnik z powstania warszawskiego”: Warszawa jako kompletnie zniszczone pobojowisko i miejsce walk Polaków i Niemców; obraz wojennych zniszczeń Warszawy w okresie powstania warszawskiego.

3. Wnioski:
a) Miasta literackie są miejscami trudnymi do życia, które stwarzają skrajne warunki egzystencjalne.
b) Miasta są pełne problemów społecznych, z których najpoważniejsze to bieda, ogromne rozwarstwienie klasowe, apatia, bierność i obojętność.
c) Większość mieszkańców żyje w nędzy i upodleniu, jest pozbawiona szans na rozwój i nie ma żadnych perspektyw na przyszłość.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *