Obraz miasta i jego mieszkańców – omów motyw w literaturze różnych epok

Miasta to jedno osadnicze o gęstej zabudowie i dużej liczbie mieszkańców, w obrębie których koncentruje się sektor usług oraz przemysłu. Od końca XIX wieku, kiedy proces industrializacyjny zaczął dynamicznie przybierać na sile, z uwagi na możliwość znalezienia pracy miasta stały się głównym siedliskiem ludności.

Do dzisiaj są one najważniejszymi ośrodkami gospodarczymi, kulturalnymi i naukowymi we wszystkich krajach na świecie. Rozwój miast oraz ich wpływ na codzienne życie człowieka zauważa literatura, często sięgając po ten motyw. Za jego pomocą pisarze ukazują sposób życia mieszkańców, trudności egzystencjalne, z jakimi się oni spotykają oraz architekturę i urbanistykę miast. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić ten temat i na podstawie wybranych przykładów przeanalizować literackie obrazy miast.

Sodoma i Gomora

Motyw miasta pojawia się już w Biblii, w Księdze Rodzaju, na przykładzie Sodomy i Gomory, które są skupiskiem ludzi prowadzących grzeszne i cyniczne życie. Na ulicach panuje rozpusta i chaotyczny nieład, dlatego do dziś Sodoma i Gomora są utożsamiane z upadkiem moralnym. Z tego względu Bóg ma zamiar zrównać z ziemią oba miasta, o czym informuje Abrahama. Ten, zaniepokojony losem miast, prosi Boga, aby dał szansę obywatelom. Udaje mu się przekonać Stwórcę, że jeśli wśród mieszkańców Sodomy i Gomory znajdzie się dziesięciu prawnych i bogobojnych ludzi, to oszczędzi oba miasta. Rzeczywistość okazuje się jednak brutalna, gdyż nie znajduje się ani jeden taki człowiek.

Tak więc Bóg zsyła aniołów do miast, aby ci dokonali dzieła zniszczenia. Kiedy słudzy armii zstępują na teren Sodomy i Gomory, zostają zaatakowani przez mieszkańców. Na ratunek przychodzi Lot, który daje im schronienie w swoim domu. Dzięki temu on jedyny dostaje szansę wyjścia cało z zagłady miast. Wówczas Bóg zsyła na metropolię deszcz ognia i siarki, równając Sodomę i Gomorę z ziemią, co oznacza koniec miast uznawanych za symbol sprzeciwu wobec praw boskich. Poprzez ukazanie Sodomy i Gomory Biblia uświadamia czytelnikowi, że wielkie skupiska ludzi, którzy dbają wyłącznie o rozkosze i materializm, żyjąc grzesznie i zapominając o Bogu, powinny liczyć się z karą. Biblia przestrzega w ten sposób przed zbytnim związanym z rozwojem cywilizacji mogącym doprowadzić do innych skutków niż te zamierzone.

Zbrodnia i kara – Petersburg

Innym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Zbrodnia i kara”. Powieść Fiodora Dostojewskiego jest osadzona w XIX-wiecznym Petersburgu, który został opisany w sposób realistyczny i oddający ówczesną rzeczywistość; do dzisiaj istnieje wiele miejsc zilustrowanych przez autora w jego najsłynniejszym utworze. Dostojewski skupia się jednak na ciemnej stronie miasta, obrazując dzielnice pełne nędzy i patologii społecznych, gdzie żyje główny bohater. Z tej perspektywy Petersburg w „Zbrodni i karze” jawi się jako miasto ludzi upadłych i walczących o przetrwania, tak jak Rodion czy Sonia.

Z drugiej strony żyją w nim oszuści, łotry i lichwiarze wykorzystujący drugiego człowieka dla własnych zysków, czego dowód stanowią postaci Łużyna i lichwiarki Alony. Na ulicach panuje brud, smród i zaduch, a co krok można spotkać zataczających się pijaków lub prostytutki handlujące swoim ciałem. Normalnym widokiem są liczne domy publiczne, podejrzane speluny, ciemne zaułki czy szemrane knajpy. Skrajne ubóstwo i brak perspektyw na przyszłość sprawia, że mieszkańcy żyją z dnia na dzień, nie mają żadnych zajęć, są bierni, apatyczni i zagubieni. Bezdomność, bieda, alkohol i prostytucja to codzienne zjawiska, z jakimi ma się do czynienia w Petersburgu.

Zniszczone budynki i ciasne mieszkania podkreślają nędze mieszkańców rosyjskiej metropolii, wśród których w niewielkiej liczbie żyją bogacze w wielkich willach na Wyspie Wasilewskiej, co obrazuje skrajne kontrasty społeczne. Fiodor Dostojewski zaprezentował Petersburg jako miasto niszczące ludzi; widać to na przykładzie studentów niemających żadnej nadziei na przyszłość, dziewcząt zajmujących się prostytucją z racji braku innego zajęcia czy byłych urzędników zabijających czas przy alkoholu. Jednocześnie jest to miasto, które wyzwala w człowieku zło, tak jak to ma miejsce w przypadku Rodion, a także zmuszające go do skrajnych zachowań, aby przeżyć, o czym świadczy trudny los Soni i Dunia.

Najlepiej czują się tu wszelkiej maści oszuści, hochsztaplerzy, wyzyskiwacze, złodzieje i alfonsi, a przeważająca ludność rzemieślnicza i cechowa z ogromnym trudem wiąże koniec z końcem. W Petersburgu na ulicach umierają ludzie, co potwierdza śmierć Marmieładowa, Swidrygajłowa czy zgwałconej przez niego dziewczyny. Podsumowując, miasto zilustrowane w realistyczny, niemal naturalistyczny sposób przez Dostojewskiego jest przygnębiające, zepsute moralnie, odrażające i upadłe, a jego mieszkańcy pozbawieni nadziei i zniszczeni pod względem etycznym.

Lalka – Warszawa

Kontynuując swoją prezentację, omówię obraz Warszawy i jej mieszkańców sportretowany w „Lalce”. Powieść Bolesława Prusa ukazuje stolicę Polski pod koniec XIX wieku w sposób bardzo rzeczywisty, oddając jej ówczesne realia. Autor niezwykle dokładnie i z dbałością o szczegóły prezentuje zarówno architekturę oraz krajobrazy, jak i społeczeństwo Warszawy. Takie ujęcie wpisuje się w popularny w pozytywizmie kierunek realizmu, zgodnie z którym została napisana „Lalka”. Istotnym elementem kształtującym obraz Warszawy w „Lalce” jako powieść realistyczną jest wykorzystanie prawdziwych miejsc, w wielu przypadkach istniejących w Warszawie do dzisiaj.

Otrzymujemy bowiem informację o tym, że główny bohater – Stanisław Wokulski – mieszka na Krakowskim Przedmieściu i tam ma również sklep odziedziczony po Minclowej, zaś Mincel prowadzi sklep na Podwalu. Ponadto widzimy, jak Stanisław Wokulski spaceruje Alejami Ujazdowskimi, przechadza się po Powiślu, wędruje po Łazienkach czy podziwia Ogród Saski. Pod względem architektonicznym i krajobrazowym Warszawa z jednej strony potrafi zachwycać za sprawą takich miejsc jak wspomniane Łazienki i Ogród Saski czy tor wyścigów konnych na Służewcu, w których przebywa przede wszystkim arystokracja, a z drugiej odpycha i zniechęca obszarami nędzy i biedoty, jak Powiśle, gdzie żyją najniższe warstwy społeczne.

Opisując warszawskie społeczeństwo, Prus bynajmniej nie wystawia mu dobrej oceny. Największe zarzuty dotyczą ogromnych nierówności społecznych i ekonomicznych pomiędzy obywatelami, wśród których żyją zmanierowani i zamknięci we własnym gronie arystokraci, a obok nich biedacy z Powiśla oraz drobni rzemieślnicy i handlarze próbujący związać koniec z końcem. Najdobitniej widać to podczas przechadzki Wokulskiego na Powiślu, gdzie w smrodzie, brudzie i nędzy egzystują rzesze ludzi z proletariatu, a obok zbiorników wody pitnej dla Warszawy leżą złogi śmieci.

Stolica Polski z „Lalki” to miasto niezorganizowane, nieuporządkowane, pełne chaosu i nierówności, które nie docenia swoich najlepszych dzieci. Wokulski jest bowiem wyszydzany z uwagi na zdobyty majątek, a pracowici Żydzi nieakceptowani przez społeczeństwo, przez co się z nim nie integrują i odwracają od niego. Mniejszości narodowe odgrywają ważną rolę w obrazie Warszawy w „Lalce”, ponieważ obok zaradnych Żydów żyją Niemcy, którzy wraz z nimi przejęli i opanowali polski handel oraz gospodarkę.

Polacy okazali się zbyt leniwi i zbyt słabo zorganizowani, aby poradzić sobie z bardziej wydajną i pracowitszą konkurencją. Nie umieli przystosować się do szybko zachodzących kapitalistycznych zmian, a ich mentalność nie pozwalała na osiągnięcie sukcesu. Te zarzuty dotykają zarówno całkowicie biernych i zblazowanych arystokratów, jak i mieszczan oraz ludu. Prus dokładnie opisuje wszystkie warstwy społeczne ówczesnej Warszawy i zepsute relacje pomiędzy nimi, dzięki czemu można wynuć wniosek, że polska ludność stolicy pod koniec XIX była skrajnie podzielona, pełna kontrastów i nie potrafiła walczyć o swoje interesy.

Największym zarzutem było lenistwo, niezdolność do działania i słaba organizacja, co uniemożliwiło rozwój miasta w postulowanym przez Wokulskiego pozytywistycznym kierunku. Tylko niektóre jednostki, jak wspomniany Wokulski, Rzecki, prezesowa Zasławska czy Helena Stawska wyłamują się z tego obrazu i reprezentują pozytywistyczną postawę. Nie zmienia to jednak krytycznego obrazu Warszawy, jaki wyłania się z „Lalki”, zarówno jeśli chodzi o architekturę, jak i o społeczeństwo.

Ludzie bezdomni – Warszawa

Kolejnym przeanalizowanym przeze mnie dziełem będą „Ludzie bezdomni”, gdzie pojawia się obraz Warszawy, dokąd po studiach powraca główny bohater – Tomasz Judym, Okazuje się, że ponowne spotkanie ze stolicą nie należy bynajmniej do miłych przeżyć, ponieważ Judym powraca do ponurej rzeczywistości warszawskiej biedoty. Jego wrażenia nie są optymistyczne, gdyż na ulicy Ciepłej w Warszawie, gdzie się wychował, śmierdzi fetorem, a chodzący po rozpadającym się chodniku i pośród obdrapanych budynków mieszkalnych ludzie wyglądają na zniszczonych i pozbawionych nadziei.

Zawilgocone i brudne mieszkania są odpychające, na podwórku biegają wychudzone i umorusane dzieci, a w domu brata nie zastaje ani jego, ani jego żony, ponieważ muszą oni pracować w pocie czoła, aby zdobyć pieniądze na chleb. Widać to podczas wizyty Tomasza w fabryce cygar, gdzie obserwuje skrajnie trudne warunki pracy, w jakich warszawiacy zarabiają na życie. Pomimo ogromnego trudu i wielkiego wysiłku robotników ich wynagrodzenie okazuje się bardzo marne i ledwo starcza na przeżycie. Z perspektywy rodzinnych stron Tomasza Judyma Warszawa jest zatem miastem nędzy i upodlenia, jednak należy podkreślić, że jest to tylko jedna strona medalu.

Zupełnie inaczej wygląda bowiem życie najwyższych warstw społecznych, zilustrowane na przykładzie odczytu u doktora Czernisza. Tam główny bohater uświadamia sobie, że ogromne kontrasty społeczne w Warszawie dzielą społeczeństwo na rzesze biedaków walczących o przetrwanie oraz garstkę bogaczy nieprzejmujących się losem wyzyskiwanych nędzarzy. Potwierdzeniem tej tezy jest pełna przepychu willa doktora Czernisza oraz bogactwo innych lekarzy, którzy zajmują się wyłącznie pomaganiem bogatym ludziom, bo na leczeniu biedoty nie byliby w stanie dobrze zarobić.

Powyższa analiza pozwala stwierdzić, że Warszawa w „Ludziach bezdomnych” to miejsce ogromnych kontrastów społecznych, wyzysku oraz biedy istniejącej tuż obok bogactwa. Naturalistyczny obraz Warszawy zaprezentowany przez Żeromskiego podkreśla ówczesne problemy społeczne dotykające nie tylko stolicę, ale całą Polskę.

Mieszkańcy – Julian Tuwim

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest wiersz Juliana Tuwima zatytułowany „Mieszkańcy”. W tym przypadku autor za pomocą motywu miasta przedstawia jeden dzień z życia typowego mieszczanina. W ten sposób Tuwim dokonuje krytyki całej warstwy społecznej, jaką byli mieszczanie, ponieważ bohater utworu zostaje opisany w całkowicie negatywny sposób, jako człowiek bezmyślny, zawistny, leniwy i egoistyczny. Mieszczanin potrafi bowiem tylko narzekać na swoje życie, marnuje czas na bezsensownym chodzeniu po mieście i jest fałszywie religijny.

W odniesieniu do mieszkańców miast podmiot liryczny wielokrotnie podkreśla, że są straszni, a ich samych opisuje za pomocą kolokwializmów, stwierdzając, że bredzą, bełkocą, a zamiast głowy mają łby i mordy. W wizji Tuwima miasto to miejsce zdegenerowane, zbiorowisku ludzi płytkich, pełnych hipokryzji i po prostu odrażających. Za pomocą motywu miasta podmiot liryczny dokonuje bardzo stanowczej i ostrej krytyki mieszczan, pokazując, że czuje do nich wstręt i odrzuca go miejski styl bycia.

Dla podmiotu lirycznego są oni kołtunami i obłudnikami pozbawionymi moralności, którzy całe życie ględzą bzdury i zachowują się jak ludzie ograniczeni oraz bezmyślni. Miejska masa nie dba o żadne ideały oraz dąży wyłącznie do zaspokojenia własnych potrzeb i realizacji nonsensownych przyzwyczajeń. Z wiersza „Mieszkańcy” nie da się wyodrębnić ani jednej pozytywnych cechy miast oraz ich mieszkańców.

Dżuma – Oran

Ostatnim utworem, do którego chciałbym się odwołać w kontekście tematu, będzie „Dżuma”. Powieść Alberta Camusa opowiada dzieje opętanego epidemią dżumy miasta Oran, Tytułowa dżuma dziesiątkująca mieszkańców z jednej strony jest dramatyczna, a z drugiej absurdalna, gdyż wydarzenia dzieją się bez jakiejkolwiek przyczyny ani ostrzeżenia. Bez żadnej tragedia zapowiedzi spada na zupełnie zwyczajne miasto oraz jego mieszkańców, zmieniając ich życie nie do poznania.

Wszechobecna śmierć dotyka bowiem większość z nich, nie patrząc na ich wiek, status społeczny czy płeć, o czym świadczy fakt, że dosięga nawet małe dzieci. Zaistniała sytuacja jest zatem całkowicie bezsensowna i jednocześnie tragiczna. W tym absurdalnym świecie ukazanym przez Camusa człowiek nie ma żadnego wpływu na swoje życie i staje się marionetką w rękach okrutnego losu. Wydaje się, jakby w „Dżumie” ludzka egzystencja nie była przez nikogo kierowana, a na pewno nie przez Boga.

Każdego dnia giną tysięcy ludzi, a miasto pełne jest obozów, gdzie ofiary epidemii przechodzą kwarantannę. W efekcie Oran w dużej mierze pustoszeje, a codzienna atmosfera podszyta jest strachem i obawą przed śmiercią. Mieszkańcy zostają odcięci od świata i skazani na łaskę losu, który bynajmniej łaskawy dla nich nie jest. Aby się nie zarazić, znacznie ogranicza się komunikację międzyludzką, a ludzie zamykają się w domach i ukrywają się we w miarę bezpiecznych miejscach, takich jak kawiarnie, restauracje czy kina.

Z powodu dżumy z dnia na dzień topnieją zapasy żywieniowe, przez co pojawiają się problemy z jedzeniem i piciem. O ile bogatych mieszkańców stać, aby kupić bochenek chleba na czarnym rynku, o tyle biedni nie mogą pozwolić sobie na taki luksus, w związku z czym przymierają głodem, a ich cierpienie staje się jeszcze większe. Poczucie osaczenia, bezsilności i absurdalności istnienia jest wyraźnie wyczuwalne w Oranie. Na skutek codziennego obcowania ze śmiercią ludzie są wobec niej obojętni i uodporniają się na widoki agonii drugiego człowieka.

Z czasem śmierć okazuje się czymś zwyczajnym, dlatego ofiary epidemii chowa się w zbiorowych mogiłach i nie dba się o to, aby zapewnić im odpowiedni obrządek religijny. Należy jednak zauważyć, że mimo wszystko w tym pełnym absurdalności i zła, zadżumionym mieście znajdują się osoby, które są gotowe z nim walczyć, choć wiąże się to z ogromnym poświęceniem i ryzykiem utraty własnego życia. Takie postaci jak doktor Rieux czy Joseph Grand wypowiadają wojnę owemu złu i z wielkim heroizmem walczą, aby je wyeliminować.

Podsumowanie

Przeprowadzona przeze mnie analiza daje do zrozumienia, że miasta oraz ich mieszkańcy są ukazywani w literaturze przede wszystkim w sposób realistyczny, często naturalistyczny. Autorzy omówionych dzieł skupiają się na warunkach egzystencjalnych mieszkańców, które w większości przypadku są skrajnie trudne. Zaprezentowane przeze mnie miasta borykają się z wieloma problemami społecznymi, z czego najważniejsze to ogromne kontrasty społeczne, bieda i wyzysk. Ponadto pod względem architektonicznym i moralnym często są one odpychające, co pozwala wysnuć wniosek, że obrazy miast ilustrowanych literaturze są w głównej mierze negatywne, a ich atmosfera i oferowane przez nie warunki egzystencjalne uniemożliwiają mieszkańcom normalne życie.

Opisane miasta źle wpływają na ludzi, gdyż większość z nich wiedzie trudny i pełen wyrzeczeń żywot. Istnieją co prawda jednostki prawe i kierujące się moralnością, które wyróżniają się z ogółu mieszkańców, lecz należą one do znakomitej mniejszości. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że literatura przedstawia przede wszystkim duże miasta, nierzadko wielkie metropolie, takie jak Petersburg, Warszawa czy Oran.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Camus Albert, Dżuma, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2004, ISBN 8306030686,
2. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2008, ISBN 8373273542,
3. Pismo Święte Starego i Nowego testamentu, Stary Testament, wyd. III, Poznań, 1991, Rdz 19, 1-29,
4. Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017,
5. Tuwim Julian, Mieszkańcy, dostęp online: http://wiersze.bfcior.pl/julian-tuwim.php?show=mieszkancy, 28.02.2015,
6. Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Wrocław, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1987, ISBN 8304022958.

II Literatura przedmiotu:
1. Grzeniecki Ludwik, Warszawskie realia Lalki w Śladami Wokulskiego. Przewodnik literacki po warszawskich realiach Lalki, Godlewski Stefan, Grzeniecki Ludwik, Markiewicz Henryk, Warszawa, Czytelnik, 1957, str. 87-180,
2. Klukowski Bogdan, Bolesław Prus Lalka, Warszawa, Jota, 1991, rozdz.: Warszawa w Lalce, s. 24-27,
3. Litman Ewa, Stefański Janusz, Język polski od A do Z: Młoda Polska, Dwudziestolecie międzywojenne: repetytorium, Warszawa, Kram, 1998, rozdz.: „Straszny mieszczanin” bohaterem wierszy Juliana Tuwima, ISBN 838607518X, s. 165-168,
4. Lementowicz Urszula, Dżuma Alberta Camusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581924, s. 17-31,
5. Miasto, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 543-546,
6. Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581177, s. 25-29.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw miasta ukazuje sposób życia mieszkańców, trudności egzystencjalne, z jakimi się oni spotykają oraz architekturę i urbanistykę miast.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Sodoma i Gomora: miasto jako symbol upadku moralnego, grzechu i bezbożności.
b) Lalka: realistyczny portret Warszawy jako miasta trapionego takimi problemami jak nierówności społeczne, bieda i wyzysk.
c) Zbrodnia i kara: Petersburg jako miasto upadłe, pełne patologii społecznych, alkoholików i przestępców, które wywiera negatywny wpływ na życie i samopoczucie bohaterów.
d) Ludzie Bezdomni: naturalistyczny obraz Warszawy jako miasta biedoty i nierówności, który podkreśla ówczesne problemy społeczne w Polsce.
e) Mieszkańcy: skrajnie negatywny wizerunek mieszkańców miast jako kołtunów, obłudników, skąpców i hipokrytów, który służy do krytyki moralności mieszczańskiej.
f) Dżuma: absurdalna rzeczywistość miasta Oran, w której śmierć jest codziennością, a ludzie muszą w każdej chwili uciekać przed nią.

3. Wnioski:
a) Miasta są miejscem upadku moralnego, nierówności społecznych, biedy i wyzysku.
b) Motyw miasta zwraca uwagę na problemy społeczne, służy jako miejsce akcji oraz pozwala na krytykę określonych zachowań i grup społecznych.
c) Miasta zobrazowane są w literaturze w sposób krytyczny.