Mit o Ikarze w literaturze, sztuce i malarstwie – omów jego przetworzenia i reinterpretacje

Mitologia to obok Biblii jedna z największych inspiracji literackich, która za sprawą swojego bogactwa i uniwersalności funkcjonuje na różne sposoby w wielu późniejszych epokach. Co więcej, odwołania do mitologii pojawiają się w całej kulturze, czego dowodem są chociażby frazeologizmy, jak np. pięta Achillesowa, nić Ariadny czy miecz Demoklesa. Jednymi z mitologicznych postaci, które nader często występują w literaturze i malarstwie, są Ikar i Dedala.

Mit o ich ucieczce z Krety mówi o śmierci Ikara, który chcąc dokonać wielkiego czynu i wzlecieć jak najwyżej, znalazł się zbyt blisko promieni słonecznych, w efekcie czego spadł na ziemię i zginął. Artyści sięgają po sylwetki Dedala i Ikara w celu podjęcia dywagacji na temat ich skrajnie różnych postaw.

Wciąż o Ikarach głoszą

W wierszu Ernesta Brylla „Wciąż o Ikarach głoszą” mitologiczny Ikar uosabia idealistyczną postawę życiową, która choć efektowna i spektakularna, to nie pozwala na realizację planu, jakim jest ucieczka i dolecenie do celu. Z tego względu podmiot liryczny dziwi się, dlaczego ludzie wciąż zachwycają się nierozsądnym i nieodpowiedzialnym Ikarem, który z powodu swojej nieroztropności zginął. Dedal zaś dzięki rozwadze cały i zdrowy wylądował na ziemi. Ernest Bryll zestawia więc postać Ikara jako symbolu idealizmu z pragmatycznym i skutecznym Dedalem.

Podmiot liryczny bynajmniej nie pochwala zachowania Ikara i stwierdza, że przyczyniło się ono do klęski. Porównuje je do ćmy, która podlatuje zbyt blisko płomienia i w ten sposób ginie, tak jak Ikar wleciał zbyt blisko słońca i przez to jego skrzydła się roztopiły. Osoba mówiąca nie rozumie zachwytu nad bezmyślnym Ikarem i przywołuje obraz Petera Breughela jako przykład dzieła umniejszającego jego zasługi, a także postuluje, aby docenić postawę Dedala, bo jest ona efektywna i pozwala na osiągnięcie celów. W zestawieniu tych dwóch postaci zdecydowanie bardziej pozytywne uczucia wzbudza Dedal, zaś Ikar jawi się jako nieodpowiedzialny marzyciel.

Podsumowując, Ernest Bryll wykorzystuje motyw Ikara w celu skrytykowaniu ślepego idealizmu, którego jest symbolem, i zestawia go z pragmatyzmem oraz odpowiedzialnością uosabianą przez Dedala. Podkreśla, że ludzie powinni zachowywać się rozsądnie i przewidywalnie, czego nie można powiedzieć o Ikarze.

Ikar – Iwaszkiewicz

Skomponowane przez Jarosława Iwaszkiewicza opowiadanie zatytułowane „Ikar” przedstawia postać chłopca o imieniu Michaś, a wydarzenia dzieją się w trakcie II wojny światowej. Narrator opisuje idącego przez ulicę bohatera zaczytanego w jakąś książkę, która kompletnie pochłonęła jego uwagę. Z tego względu nie spostrzega, że tuż obok mijają go Hitlerowcy, a następnie natychmiast porywają go do samochodu, aby ostatecznie go zabić. Mimo że pozornie opowiadanie Iwaszkiewicza nie ma nic wspólnego z motywem Ikara, to w istocie po chwili zastanowienia da się zauważyć nawiązania do starożytnego mitu. Wynika to z faktu, że zarówno chłopiec Michaś, jak i Ikar skazują się na śmierć przez własną nieodpowiedzialność i nierozwagę.

Michaś zaczytuje się w książce i traci kontakt z rzeczywistością, przez co nie udaje mu się uniknąć niemieckiego patrolu, podobnie jak Ikar, który nie zwracał uwagi na zagrożenie spowodowane zbyt bliskim zbliżeniem się do słońca. Obaj są pochłonięci czymś nierealnym – Michaś książką, a Ikar marzeniami – w efekcie czego giną, bo rzeczywistość ich zaskakuje. Na przykładzie postaci mitologicznego bohatera i małego Michasia Iwaszkiewicz posługuje się mitem o Ikarze na zasadzie paraleli, czyli zestawienia identycznych cech ludzkich.

Ikar – Grochowiak

Na podstawie tytułu można stwierdzić, że po raz kolejny mamy do czynienia z wykorzystaniem mitu o Ikarze i Dedalu. W tym przypadku autor posługuje się nim jednak w celu podjęcia dyskusji nad istotą piękna i jego artystycznym ujęciem. Dedykacja dla Juliana Przybosia wskazuje, że utwór ma charakter polemiczny i ma na celu przekonanie adwersarza, iż brzydota jest tak samo wdzięcznym tematem literackim jak piękno. W tym celu podmiot liryczny zestawia ze sobą dwa obrazy: lecącego wśród chmur mitologicznego Ikara ze zwykłą kobietą, która zajmuje się codziennymi czynnościami. W przeciwieństwie do Ikara kobieta potrafi nad sobą zapanować i w pełni kontroluje to, co robi, czego nie da się powiedzieć o chaotycznym i zdanym na łaskę losu starożytnym bohaterze.

Z opisu podmiotu lirycznego wydaje się, że to właśnie praczka jest postacią godną większego szacunku i zasługującą na większą pochwałę, ponieważ dobrze wywiązuje się ze swoich obowiązków, jest pracowita i w całości poświęca się pracy. W nawiązaniu do powyższego zestawienia osoba mówiąca zastanawia się nad tym, co tak naprawdę jest piękne i co powinno być głównym zainteresowaniem artystów. Następnie pojawiają się spadający Ikara z obrazu Petera Brueghela, który jest ledwo widoczny, bo zasłania go wół. Na tej podstawie można stwierdzić, że mitologiczny bohater służy do skonfrontowania reprezentowanych przez Grochowiaka poglądów turpistów z racjami estetów spod znaku Juliana Przybosia.

Ikar symbolizuje niepospolite piękno, wzniosłe wartości, idealizm i marzycielstwo, ale jednocześnie również chaos, emocjonalność, nieodpowiedzialność i nierozwagę. Dla podmiotu lirycznego symbolem piękna staje się jednak zestawiona z Ikarem zwykła kobieta, która zasługuje na większy szacunek, bo jest bliższa człowiekowi i otaczającemu nas codziennemu światu. Symbolicznie wykorzystania postać Ikara służy więc do wyrażenia turpistycznego punktu widzenia autora i podjęciu dyskusji na temat istoty piękna.

Prawa i obowiązki

Do postaci Ikara odwołuje się również Tadeusz Różewicz w swoim wierszu zatytułowanym „Prawa i obowiązki”. Mitologiczny bohater służy mu do przedstawienia i skontrastowania idealistycznej oraz marzycielskiej postawy życiowej. Ikar uosabia młodzieńcze ideały, wyznawane niezwykle intensywnie przez ludzi dopiero co wchodzących w świat dorosłości. Postępowanie Ikara związane jest więc z zapałem, poświęceniem życia wyznawanym wartościom i gotowością do podjęcia walki o swoje ideały. Ważny jest również bunt, tak charakterystyczny dla postawy młodych ludzi, których w wierszu Różewicza uosabia Ikar.

Niemniej jednak autor zauważa, że wraz z wiekiem Ikaryjska postawa się dezaktualizuje i człowiek pozostaje obojętny wobec wyznawanych w młodości ideałów. Jako dorosły, dojrzały człowiek nie dba się bowiem o rzeczy, na które nie ma się wpływu. Sytuacja liryczna dotyczy momentu, kiedy Ikar upada na ziemię. Gdy podmiot liryczny patrzy na nią z perspektywy osoby dojrzałej, jest obojętny na tragedię mitologicznego bohatera. Jednocześnie rozumie innych ludzi, którzy nie chcą przerywać swojej pracy, aby pomóc rozbitkowi. Szanuje porządek świata i jako dorosły człowiek nie ocenia postawy innych. Respektuje ich chłodne podejście, ponieważ jest świadom, że postawa reprezentowana przez Ikara nie jest uniwersalna i nie każdy musi się z nią zgadzać.

Jak więc widać, Tadeusz Różewicz w swoich „Prawach i obowiązkach” posługuje się motywem Ikara w celu spojrzenia na rzeczywistość z dwóch odmiennych perspektyw – pełnej ideałów i buntu perspektywy młodości oraz dojrzałej, dorosłej postawy szanujących zdanie innych i nieoceniającej ich zachowania.

Pejzaż z upadkiem Ikara

Do motywu Dedala i Ikara odwoływała się nie tylko literatura, ale również sztuka. Jeden z najbardziej znanych tego typu dzieł stanowi obraz Petera Bruegla zatytułowany „Pejzaż z upadkiem Ikara”. To renesansowe dzieło jest bardzo nietypowe i zaskakujące, ponieważ na pierwszy rzut oka nie widać niczego, co miałoby związek z jego tytułem, czyli upadkiem Ikara. Widać natomiast realistycznie przedstawioną sytuację dnia codziennego. Autor prezentuje nadmorski pejzaż, gdzie na pierwszym planie znajduje się rolnik zajmujący się swoimi codziennymi obowiązkami, a na wodzie płynie statek z rybakiem łowiącym ryby.

Wydaje się, jakby życie płynęło normalnym, codziennym rytmem pośród pięknej przyrody. Niemniej jednak jeśli przyjrzyjmy się obrazowi bliżej, da się zauważyć szczątki tytułowego Ikara. Bruegel odwołuje się więc do motywu Ikara, przedstawiając jego sytuację, czyli nieudany lot, jako coś mało istotnego. Uważa bowiem, że ważniejsze są codzienne obowiązki niż idealistyczne marzenia kończące się tragedię spowodowaną tylko i wyłącznie przez nierozsądne zachowanie.

Poprzez takie ukazanie motywu Ikara autor kontrastuje racjonalną, pragmatyczną postawę życiową z idealistycznymi mrzonkami. Uważa, że upadek Ikara jest tylko i wyłącznie jego winą, za którą nie muszą brać na siebie odpowiedzialności osoby postronne. W ten sposób chce uzmysłowić odbiorcy, że my, jako ludzie, powinniśmy większą uwagę przywiązywać do codziennych obowiązków, zamiast bujać głową w chmurach, ponieważ marzeniami nie wyżywimy rodziny ani nie zapewnimy sobie środków do życia. Przez nie możemy tylko upaść, tak jak to zrobił Ikar.

Podsumowanie

Mit Dedala i Ikara jest tematem, do którego często odwołuje się literatura sztuka. Poprzez postaci mitologicznych bohaterów artyści z reguły kontrastują idealistyczną postawę Ikara z pragmatycznym zachowaniem Dedala. Mit ten jest pretekstem do ukazania różnych postaw życiowych, z których Ikar reprezentuje właśnie tę marzycielsko-idealistyczną, a Dedal racjonalną. Ich postaci są więc wykorzystywane w sposób symboliczny i nierzadko pojawia się w zestawieniu z obrazami codziennego, zwykłego życia.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Bruegel, Pejzaż z upadkiem Ikara, Bruksela, Musees royaux des Beaux-Arts de Belgique, 1558, olej na płótnie,
2. Bryll Ernest, Wciąż o Ikarach głoszą…, [w:] Warsztaty Polonistyczne, Kwartalnik, Wrocław 1992 nr 2, s. 46,
3. Grochowiak Stanisław, Ikar, [w:] Wiersze wybrane, Warszawa, Czytelnik 1978, s. 107-108,
4. Iwaszkiewicz Jarosław, Ikar, [w:] Wybór opowiadań, Warszawa, Czytelnik, 1975, s. 142-146,
5. Różewicz Tadeusz, Prawa i obowiązki, [w:] Warsztaty Polonistyczne, 1992, nr 2, s. 37-38.

II Literatura przedmiotu:
1. Brzezina Stanisław. Mit ikaryjski w poezji polskiej, Polonistyka, 1970, nr 3, s. 15-24,
2. Polańczyk Danuta, Mitologia Jana Parandowskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581672, s. 36-37,
3. Poprawa Adam, Ernesta Brylla „Wciąż o Ikarach głoszą” – manifest oportunizmu czy ironia?, Warsztaty Polonistyczne, 1992, nr 2, s. 46-53,
4. Zychowicz Ewa, Jarecka Renata, Upadek Ikara, [w:] Poetyckie dyskusje z Breughlem, Victor, 2001, nr 13 (64), s. 36-39.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Artyści sięgają po mit Dedala i Ikara w celu ukazania ich skrajnie różnych postaw.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Wciąż o Ikarach głoszą”: Ikar jako symbol idealizmu, którego nierozsądna i nieodpowiedzialna postawa zostaje skontrastowana z pragmatycznym i skutecznym Dedalem.
b) „Ikar” Iwaszkiewicza: zestawienie Ikara z chłopcem o imieniu Michaś, który w trakcie wojny tak bardzo zaczytał się w książce, że Hitlerowcy go porwali i zabili.
c) „Ikar” Grochowiaka: bezpośrednie nawiązanie do postaci Ikara, za pomocą której autor wypowiada swoją opinię dotyczącą tego, jakie tematy powinna poruszać sztuka.
d) „Prawa i obowiązki”: mit o Ikarze i Dedalu jako inspiracja do dywagacji na temat dwóch postaw życiowych – młodzieńczej, która jest buntownicza, i dorosłej, charakteryzującej się stabilizacją i spokojem.
e) „Pejzaż z upadkiem Ikara”: uwznioślenie i skontrastowanie codziennej pracy zwykłych ludzi, którzy prowadzą rozsądne życie z upadkiem Ikara symbolizującego naiwność i nieroztropność.

3. Wnioski:
a) Mit Dedala i Ikara jest dla artystów pretekstem do refleksji na temat różnych postaw życiowych.
b) Mit Dedala i Ikara wykorzystywany jest w sposób symboliczny, jako uosobienie idealizmu i marzycielstwa.
c) Postaci Dedala i Ikara ukazywana są w zestawieniu z obrazami zwykłego, codziennego życia.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *